در ادامه گزارش چهارم آبان ۱۴۰۰ روزنامه ایران آمده است: چندی پیش وزیر نفت دولت سیزدهم اعلام کرد که «برای پالایش حدود یک میلیون و ۵۰۰ تا یک میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز (نفت خام و میعانات گازی) با هشت سرمایه‌گذار توانمند در این حوزه قراردادهایی امضا شده است تا در سه یا چهار سال آینده ظرفیت پالایش کشور ۱.۵ برابر شود.» جواد اوجی عنوان کرد که «حداکثر ظرفیت نفت خام و میعانات گازی پالایشگاه‌ها اکنون نزدیک به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز است که کف این ظرفیت به ۳ میلیون و ۴۰۰ تا ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز می‌رسد.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه ظرفیت فعلی حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه آن نفت خام است و ۴۰۰ هزار بشکه دیگر، مربوط به میعانات گازی است. اما دولت به دنبال تقویت این ظرفیت، بویژه درخصوص میعانات گازی است تا هم ارزش افزوده ایجاد کند و هم صادرات فرآورده‌های مهم نفتی را افزایش دهد. با این حال، این سؤال مطرح است که ایران چقدر توان و امکان افزایش ظرفیت پالایشی را دارد؟
نگاهی به ظرفیت پالایشی کشورها
کشورها بسته به اهدافی که دارند، ظرفیت‌های متفاوتی را برای پالایش نفت خام و میعانات گازی ایجاد می‌کند. بالاترین ظرفیت پالایشی جهان به ترتیب متعلق به امریکا، چین، روسیه، هند و کره جنوبی است. امریکا در سال ۲۰۲۰ میلادی فقط ۱۸ میلیون و ۱۴۳ هزار بشکه در روز نفت خام را پالایش کرده است. این کشور در سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴) ۱۶ میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه در روز ظرفیت پالایشی داشته و همچنان روند افزایش ظرفیت پالایشی در ایالات متحده ادامه دارد.
یا در موردی دیگر، روسیه از ۳ میلیون و ۸۷۹ هزار بشکه ظرفیت روزانه پالایشی در سال ۲۰۰۵ به ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. عربستان نیز به عنوان سومین تولید کننده بزرگ نفت خام در جهان، طی این بازه زمانی، ظرفیت پالایشی خود را از ۲ میلیون بشکه در روز به ۳ میلیون و ۱۸۳ هزار بشکه در روز رسانده است که البته بخشی از ظرفیت‌سازی عربستان در مقاصد صادراتی است.
چین، هند و کره جنوبی به عنوان ۳ مصرف کننده خالص انرژی در آسیا نیز این روند افزایشی را طی ۱۶ سال اخیر داشته‌اند. چین در سال ۲۰۰۵ تنها ۶ میلیون بشکه در روز پالایش نفت داشته و اکنون از مرز ۱۲ میلیون و ۷۳۶ هزار بشکه در روز نیز عبور کرده است. هند نیز از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز این ظرفیت را به ۶ میلیون بشکه در روز ارتقا داده است. کره جنوبی نیز ۶۰۰ هزار بشکه در روز افزایش ظرفیت پالایشی داشته و به رقم ۳ میلیون بشکه در روز رسیده است. در همین حال ایران، از سال ۲۰۰۵ تاکنون، ظرفیت پالایشی نفت خام را از رقم یک میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز به یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه رسانده و با در نظر گرفتن میعانات گازی نیز این رقم به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز می‌رسد.
به این معنی که ایران با حجم قابل توجهی از ذخایر هیدورکربوری جهان نه تنها هنوز به سطح قابل قبولی در تولید نفت و گاز نرسیده است؛ بلکه در زمینه پالایش و ایجاد ظرفیت جدید پالایشی نیز از رقبا عقب مانده است. ایران در حوزه میدان‌های نفتی ۱۵۴ میلیارد بشکه نفت خام دارد و ۳۳ هزار میلیارد مترمکعب (۳۳ تریلیون مترمکعب) نیز ذخایر گازی قابل برداشت کشور است.
اهمیت پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها
یک مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد که پالایشگاه‌ها در تکمیل زنجیره ارزش نفت نقش مهمی دارند اما صنعت پالایش کشور به تنهایی اقتصاد ضعیفی دارد و تنها توسعه در این بخش کافی نیست. به عبارتی نیاز به رویکرد تلفیقی پتروپالایشی در کشور است. چراکه پتروپالایشگاه‌ها در مقایسه با پالایشگاه‌ها حاشیه سود بالاتری دارند. لذا در ایران با هدف تکمیل زنجیره نفت و گاز و ارزش‌آفرینی بیشتر، باید به این دو و ترکیب مناسب آنها توجه بیشتری شود. بویژه آنکه حاشیه سود پالایشگاه‌ها آسیب پذیر است و اندکی خطا در محاسبات می‌تواند ایران را متضرر کند.با این حال برخی کارشناسان می‌گویند که ایران علاوه بر تکمیل زنجیره نفت و گاز و ارزش‌آفرینی، باید ساخت پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها را برای کاهش فشار تحریم‌ها دنبال کند. چراکه در بازار فرآورده‌ها امکان تحرک بیشتری وجود دارد.
ایران اکنون فرآوردهای نفتی از جمله بنزین، گازوئیل، نفت سفید، نفت کوره و... را در پالایشگاه‌های ستاره خلیج فارس، آبادان، لاوان، بندرعباس، کرمانشاه، شازند، تهران، اصفهان، تبریز و شیراز تولید می‌کند که بخشی از محصول در داخل مصرف و بخشی صادر می‌شود. درآمد حاصل از صادرات فرآورده‌های نفتی در تحریم‌های کنونی، تا اندازه‌ای کاهش درآمدهای نفتی را جبران کرده و ارزآوری برای کشور داشته است.
جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی چندی پیش درباره برنامه‌های صنعت پالایش ایران برای افزایش ظرفیت عنوان کرد: «نگاه ما این است که در احداث واحدهای جدید زنجیره را ببینیم و تنها فرآورده پالایشگاهی نباشد. شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ظرفیت بالایی در این زمینه دارد، شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران از بازوهای توانمند این شرکت است که سابقه‌ای طولانی در توسعه پالایشگاه‌ها داشته، اما متأسفانه امروز عمده پروژه‌های این شرکت به احداث خطوط لوله خلاصه شده است، در حالی که این شرکت باید شرکتی چابک باشد و ما فاصله و شکاف خود را با شرکت‌های مشابه در دنیا کم کنیم تا بتوانیم حتی در پروژه‌های برون‌مرزی نیز حضور داشته باشیم.»
موانعی که باید برداشته شود
اما برنامه‌هایی که امروز برای ظرفیت‌سازی پالایش نفت کشور عنوان می‌شود، تا چه اندازه قابل تحقق است؟ آیا ایران می‌تواند موانع را رفع و برنامه‌ها را اجرا کند؟
نرسی قربان، کارشناس بین‌الملل انرژی به «ایران» می‌گوید: «ایران با توجه به حجم ذخایر هیدروکربوری خود، ظرفیت بالایی برای توسعه بخش پالایشی و پتروپالایشی دارد. اما منابع مالی و تکنولوژی مسأله‌ای مهم در مسیر استفاده از این ظرفیت‌هاست. برای ایجاد یک میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی حدود ۲۵ میلیارد دلار سرمایه لازم است.»
او با اشاره به اینکه دور زدن تحریم‌ها در بازار پرکشش و شلوغ فرآورده‌های نفتی ممکن است آسان‌تر باشد، ادامه می‌دهد: «اما به هر حال تأمین مالی مسأله مهمی است. ضمن آنکه باید برای ساخت یک پالایشگاه حداقل ۴ سال زمان صرف کرد. اگر بتوان این موانع را رفع یا کمرنگ کرد، توسعه ظرفیت پالایشی کشور حتی با ساخت پالایشگاه‌های کوچک، می‌تواند اتفاق مثبتی در زمینه تقویت زنجیره ارزش باشد. البته از نظر اقتصادی باید سوددهی پالایشگاه‌ها را به دقت بررسی کرد.»
اکنون رویکرد و سیاست وزارت نفت دولت سیزدهم افزایش ظرفیت پالایشی است.
مسأله‌ای که می‌تواند فرصت‌هایی را در اختیار ایران قرار دهد و در سال‌های اخیر توجه کمتری به آن شده است. به طوری که طرحی مانند پالایشگاه میعانات گازی سیراف نیز در عمل نتوانست مطابق برنامه جلو برود و بخش خصوصی نیز از توسعه پالایشی بویژه پالایشگاه‌های کوچک میعانات گازی عقب نگه داشته شدند. از نگاه کارشناسان، برای شروع این روند توسعه‌ای، تمرکز بر همین مینی ریفاینرها (پالایشگاه کوچک مقیاس) گزینه خوبی است.
فریدون برکشلی، تحلیلگر بازار نفت به «ایران» می‌گوید: «اگرچه خام فروشی در نفت، با خام فروشی در مورد سایر منابع تفاوت دارد؛ اما باید روی فعالیت‌های پایین دستی در ایران مطالعه بیشتری صورت بگیرد. نگاه دقیق به این مسأله می‌تواند برای ایران ارزش‌آفرین باشد.»