بر اساس منابع تاریخی جنگ مهم بین اسکندر مقدونی و آریوبرزن؛ سردار هخامنشی در جایی که به نام دربند پارس معروف است رخ داد و تاریخدانان، آن را جغرافیای کنونی کهگیلویه و بویراحمد می دانند که کلید فتح پارسه بود.
جغرافیای کهگیلویه و بویراحمد کوهستانی است و تنگه های بسیاری دارد که همه آنها می توانند از نظر نظامی استراتژیک باشند و گویا نبرد آریوبرزن با اسکندر در یکی از همین تنگه ها رخ داده است که هنوز محققان درباره این تنگه اتفاق نظر ندارند.
تنگ تکاب، تنگ پیرزال، تنگ سولک، تنگ مهریان، تنگاری و تنگ تامرادی از جمله این تنگه هاست که محققان هنوز درباره اینکه جنگ اصلی در کدام تنگه رخ داده است اتفاق نظر ندارند. برخی نیز محل وقوع جنگ بین این دو سردار را تنگ “کاش یا کاس” Tang-e Ḵāṣ نزدیکی رودخانه شول در شرق اردکان فارس می دانند.
آیا تنگ تکاب کهگیلویه دروازه پارس است؟
عبدالرفیع حقیقت در مقاله ای با عنوان آریوبرزن سردار ایرانی در مقابله با اسکندر مقدونی در این باره می نویسد: اسکندر مقدونی پس از مطیع کردن اوکیسان قشون خود را به دو قسمت تقسیم کرد،«پارمن ین»را از راه جلگه (یعنی از رامهرمز و بهبهان کنونی)به طرف پارس فرستاد و خود با سپاهیان سبک اسلحه راه کوهستانی را که به درون پارس امتداد مییابد، در پیش گرفت،زیرا میخواست قوایی را که پارسیها در این راه تدارک کرده بودند،در پشت مقدونیها سالم نماند. وی غارتکنان پیش رفت تا روز سوم وارد پارس شد و روز پنجم به دربند پارس رسید.بعضی از مورخان یونانی این جایگاه را دروازه پارس و برخی دروازه شوش نوشته اند و نویسندگان اروپایی بیشتر دروازه پارس گویند.به هرحال چنانکه اسم آن مینماید این محل معبری است تنگ که پارس را به شوش هدایت می کند. بدین ترتیب با توجه به جغرافیای تاریخی این منطقه باید کهگیلویه کنونی باشد.این معبر سخت در حال حاضر«تنگ تکآب» نامیده می شود.
در این هنگام یعنی ۳۳۱ ق.م.«آریوبرزن»قهرمان ملی ایران در واپسین دوره افتخار آمیز فرمانروایی هخامنشیان با ۲۵ هزار سپاهی این تنگه یا دربند مهم را اشغال کرده و منتظر بود که اسکندر مقدونی با قشونش وارد آن معبر شود، تا او و سپاهیانش با رشادت خاص به مقابله و جنگ با وی بپردازند.
آیا تنگه های شهرستان کنونی بویراحمد محل نبرد بوده است؟
کشواد سیاهپور عضو هیات علمی دانشگاه یاسوج معتقد است که رزمگاه میان اسکندر و آریوبرزن از اشکفت شاه تا تنگ تامرادی بوده است. تنگه گجستان و تنگاری نیز مکان های مناسبی برای این نبرد سرنوشت ساز بوده است.
منابع خارجی چه می گویند؟
در مقاله ای در دایره المعارف ویکی پدیای انگلیسی که برگرفته از پژوهشهای انگلیسی است ایده دیگری مطرح شده که در هیچ یک از منابع گفته شده ذکر نشده است. در این مقاله آمده است: دروازه پارس نام باستانی گذرگاهی بود که امروزه به تنگ مهریان ( Tang-e Meyran ) معروف است. یاسوج را به سده از شرق متصل می کند، از مرز استان های امروزی کهگیلویه و بویراحمد و فارس می گذرد، از جنوب کوه دنا ( Kuh-e-Dinar )، بخشی از رشته کوه زاگرس می گذرد. گذرگاه ارتباط بین ساحل و بخش مرکزی ایران را کنترل می کند.در هفته های اولیه ۳۳۰ قبل از میلاد، این مکان محل نبرد شدید دروازه ایران بود که در آن اسکندر مقدونی، پادشاه مقدونیه، با مقاومت سخت آخرین سپاهیان هخامنشی به فرماندهی آریوبرزن مواجه شد.
در مقاله دیگری از این دایره المعارف آمده است: اسکندر پس از پیروزی های اولیه و ورود به ایران، هنگام عبور از دروازه‌های ایرانی با هیچ مقاومتی مواجه نشد. اسکندر با این باور که در طول راهپیمایی خود با نیروهای دشمن دیگر مواجه نخواهد شد، از اعزام پیشاهنگی به پیشاهنگ خود غافل و به این ترتیب وارد کمین آریوبرزن شد. دره قبل از دروازه پارس که تنگه مهریان نامیده می شود، در ابتدا بسیار وسیع است و به ارتش مقدونی اجازه می داد تا با راهپیمایی کامل وارد کوه ها شوند. نیروهای آریوبرزن در نزدیکی روستای امروزی چشمه چنار موقعیتی را اشغال کردند.
دروازه ایرانی در محل کمین تنها چند متر عرض داشت. هنگامی که ارتش مقدونی به اندازه کافی در گذرگاه باریک پیشروی کرد، ایرانیان از دامنه شمالی بر روی آنها صخره ها باریدند. کمانداران ایرانی از دامنه جنوبی پرتابه های خود را پرتاب کردند. ارتش اسکندر در ابتدا متحمل تلفات سنگین شد و در یک زمان کل جوخه ها را از دست داد. مقدونی ها تلاش کردند عقب نشینی کنند، اما زمین و گارد عقب که هنوز در حال پیشروی آنها بود، عقب نشینی منظم را غیرممکن کرد. اسکندر مجبور شد برای نجات بقیه ارتش خود مردگان خود را رها کند .
آریوبرزن دلایلی برای این باور داشت که موفقیت در اینجا می تواند مسیر جنگ را تغییر دهد. ممانعت از عبور اسکندر از دروازه‌های ایرانی، ارتش مقدونی را مجبور می‌کرد تا از راه‌های دیگری برای حمله به ایران استفاده کند، که همه این‌ها به داریوش فرصت بیشتری می‌داد تا ارتش دیگری را بیرون بیاورد و احتمالاً حمله مقدونی را به طور کامل متوقف کند.
آریوبرزن پاس را به مدت یک ماه نگه داشت، اما اسکندر موفق شد با حمله ای ایرانیان را در محاصره خود درآورد و از خطوط دفاعی ایرانیان عبور کرد. اسکندر و گروه نخبه‌اش سپس در یک حمله غافلگیرانه از بالا به نیروی آریوبرزن حمله کردند تا اینکه ایرانیان دیگر نتوانستند جلوی عبور را بگیرند.
[پارسها]... نبردی به یاد ماندنی کردند... برخی از مورخان می گویند که این درگیری بیشترین ضررهای اسکندر را در طول لشکرکشی او برای فتح ایران به همراه داشت. این نبرد با پیروزی یونانیان به پایان رسید و پادشاهی هخامنشی سقوط کرد.
کهگیلویه و بویراحمد به دلیل کوهستانی بودن تنگه های بسیاری دارد که می توانست محل کمین آریوبرزن و یارانش باشد و محققان برخی از تنگه ها را بیان کرده اند اما تنگه مهریان به عنوان آوردگاه اصلی نبرد بزرگ تاریخ، که مسیر تاریخ ایران را جابجا کرد در منابع ایرانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بعید نیست مسیر تاریخ در روستای چشمه چنار یاسوج جابجا شده باشد. اثبات یا رد آن بر عهده تاریخ دانان است.
منابع:
۱) آریوبرزن سردار ایرانی در مقابله با اسکندر مقدونی، عبدالرفیع حقیقت
۲) خاستگاه هخامنشیان، کشواد سیاهپور
۳- دایره المعارف آنلاین ویکی پدیای انگلیسی