طبق داده های علمی و بررسی های تاریخی، خشکسالی بخشی جدایی ناپذیر از تغییرات اقلیمی است که به عنوان پدیده ای طبیعی و خزنده بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک دنیا را هر چند سال یک بار درگیر خود می کند که این پدیده سال های متوالی طبیعت البرز را تحت تاثیر خود قرار داده است.
خشکسالی در هر نقطه ای از کره زمین که رخ دهد اثرات خاص خود بر زیست بوم ها، کشاورزی و منابع طبیعی و هم چنین آبخوان ها نشان می دهد.
این پدیده طبیعی انواع متفاوتی همچون اقلیمی یا هواشناسی، هیدرولوژیکی، کشاورزی و اقتصادی اجتماعی دارد ؛ خشکسالی هواشناسی مهمترین نوع خشکسالی است که آغاز آن با کاهش بارندگی
همراه است. کاهش تولیدات دامی، افزایش آتش سوزی ها در مراتع و جنگل ها و نابودی زیست بوم ها از آثار خشکسالی است.
یکی از عرصه هایی که در طبیعت از جمله در استان البرز بیشترین آسیب را بر اثر خشکسالی متحمل شده، مراتع هستند که در سال های اخیر خسارات مراتع بسیار بالا توصیف شده است .
فشار بر بخشی از مراتع استان البرز به حدی است که سال برای ترمیم و احیای این مراتع زمان نیاز است ضمن آنکه مراتع در پس خشکسالی با آفات و بیماری ها نیز دست به گریبان هستند.
عرصه های مختلف طبیعی، زیست محیطی، کشاورزی، سفره های زیرزمینی و آبخوان های البرز نیز در دهه اخیر به دلیل کاهش بارش ها و خشکسالی های ممتد آسیب های زیادی دیده اند به طوریکه شاهد خشک شدن تالاب فصلی صالحیه، فرونشست زمین در دشت ها و بیابان های استان و گسترش بیابان ها و تولید کانون های ریزگرد و گرد و غبار هستیم.
خشک شدن تالاب فصلی صالحیه
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان البرز به آسیب های فراوان کاهش بارش ها و خشکسالی در سال های اخیر اشاره کرد و گفت: یکی از مهمترین آسیب ها در اثر این پدیده که به نوعی به بلای طبیعی تبدیل شده، کاهش آب های سطحی در رودخانه ها و آب های پشت سدهای استان بوده است.
فردین حکیمی افزود: همچنین در سال جاری که نسبت به سال های گذشته با کاهش شدید بارندگی ها روبرو شدیم با خشک شدن کامل تنها تالاب فصلی البرز که همان تالاب صالحیه است روبرو شده ایم که در نتیجه آن یک ظرفیت و پتانسیل طبیعی و گردشگری استان را از دست داده ایم.
وی اظهار داشت: وجود این تالاب در سال های گذشته موجب افزایش تعداد گونه های پرندگان از حدود ۱۰۰ گونه به بیش از ۲۰۰ گونه شد به طوریکه گونه های مهاجر و کنار آبزی و حتی گونه هایی که پیش از آن در استان دیده نشده بودند، میهمان این تالاب شده بودند.
حکیمی گفت: هرچه میزان خشکسالی بیشتر باشد و بارش کمتری را شاهد باشیم، نتیجه آن می‌شود که سطح آب‌های زیرزمینی کاهش می‌یابد و پایین آمدن سطح آب سفره‌های زیرزمینی روی مناطق مستعد انتشار گرد و غبار مانند اشتهارد و نظرآباد تاثیر می‌گذارد.
وی همچنین یکی از اثرات کاهش بارش و خشکسالی را گسترش گرد و غبار در هوا و خشکی باغات دانست و افزود: از بین رفتن درختان و محصولات کشاورزی بر محیط زیست تاثیرگذار است.
حکیمی اظهار داشت: اگر آبخوان‌های زیرزمینی تغذیه نشود منجر به فرونشست زمین خواهد شد و در زمان خشکسالی از بین رفتن پوشش گیاهی نیز باعث آتش سوزی می‌شود که تاکنون آتش سوزی‌هایی در مناطق مختلف البرز بر اثر خشکی پوشش گیاهی مشاهده شده است.
اثرات خشکسالی از نگاه مدیرکل منابع طبیعی البرز
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز نیز به تاثیرات منفی خشکسالی اشاره کرد و گفت: برای مدیریت و سازگاری برای خشکسالی ارزیابی و پایش به روز داده های هواشناسی بایستی انجام شود یعنی یک دیتا و پایگاه اطلاع رسانی داشته باشیم تا اطلاعات روزانه را جمع آوری و تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر خشکسالی را داشته باشند.
حامد فرضی افزود: زمانی که خشکسالی اتفاق می افتد علاوه بر کمیت آب، کیفیت آب نیز کاهش می یابد.
وی به طراحی سیستم های هشدار خشکسالی اشاره کرد و اظهارداشت: با طراحی این سیستم میزان پوشش گیاهی، سطح سفره های زیرزمینی، میزان بارش ها و کمیت و کیفیت آب بررسی می شوند که به عنوان بخشی از سیستم هشدار دهنده می توانند باشند.
وی ادامه داد: هر چه سریع تر علائم خشکسالی شناسایی شود راهکارهای مناسب را بیشتر و بهتر می توان اتخاذ کرد.
فرضی به موضوع تنوع کشت در بحث کشاورزی اشاره کرد و گفت: باید از نوعی الگوی کشت در دوران خشکسالی استفاده کرد که سازگار با اقلیم و آب وهوای منطقه باشد هر چند نقشه های مختلفی داشته باشد به طوریکه اگر زمانی وارد خشکسالی با ۲۰ درصد کاهش بارندگی شدیم ممکن است الگوی کشت از گندم به جو تغییر یابد.
وی به الگوی مصرف آب و تاکیدات مقام معظم رهبری به صرفه جویی آب نیز اشاره کرد و افزود: درست است که مصرف آب توسط شهروندان حدود ۶ یا هفت درصد کل مصرف سالانه آب در کشور می باشد ولی در این موضوع امنیت سلامتی و ملی وسیاسی را در تامین آب شرب شهرها و روستاها داریم که الگوهای مصرف خاصی را باید پیگیری کنیم.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز همچنین به موضوع فضای سبز اشاره کرد و ادامه داد: برای توسعه فضای سبز بایستی در این مواقع از گیاهان کم آب بر برای پوشش گیاهی استفاده کرد که چمن گیاهی مناسب برای این عرصه ها نیست.
وی همچنین موضوع آموزش را برای کاهش مصرف آب دانست و اضافه کرد: در کشاورزی اگر بهره وری آب را اضافه کنیم با نیمی از آب موجود برای کشاورزی می توانیم تا دو برابر افزایش تولید محصول داشته باشیم.
فرضی با بیان اینکه خشکسالی یک موضوع تک بعدی نیست، گفت: برای مدیریت خشکسالی باید دید کامل و جامعی در تمام ابعاد به این موضوع داشته باشیم و این موضوع یک پدیده استانی نیست بلکه باید به عنوان یک پدیده و موضوع آبخیز محور بر آن توجه کرد.
وی افزود: وقتی می توان در فرایندهای طبیعی را ساماندهی کنیم که به صورت آبخیزمحور بر آن توجه کنیم و به صورت استانی نباید به آن نگاه کرد به دلیل اینکه منابع آبی برخی استان ها از چند استان آن طرفتر می آید.
وی بیان داشت: نباید استاندار یا فرماندار فقط برای استان خودش در موضوع آب و خشکسالی تصمیم بگیرد و میزان ورودی و خروجی و میزان جمعیت و بیلان مشخص باشد تا تصمیمات درستی بر منابع آبی داشته باشیم.
آبخیزداری تنها راه برون رفت از بحران خشکسالی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز گفت: اجرای طرح های آبخیزداری در کاهش بلایای طبیعی همچون سیل و امنیت جوامع محلی محدوده حوضه های آبریز کمک کرده و یکی از مهمترین تاثیرات آن کمک به رفع بحران خشکسالی در بخش کشاورزی است.
وی یکی دیگر از راه حل های برون رفت از مشکل خشکسالی در بخش کشاورزی را استفاده از ذخایر آبی پشت سازه های آبخیز عنوان کرد و افزود: مقام معظم رهبری نیز نگاهی بلند به بخش آبخیزداری کشور دارد که با همین نگاه در سه سال گذشته بودجه مناسبی را به این موضوع از صندوق توسعه ملی کشور اختصاص دادند.
فرضی اظهار داشت: در این سه سال طرح های زیادی از محل این اعتبار اجرا شده که علاوه بر کاهش بلایای طبیعی و فرسایش خاک به ذخیره آب در سفره های زیرزمینی نیز کمک کرده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز گفت: اجرای طرح های آبخیزداری توسط این اداره کل سالانه با تزریق ۷۲ میلیون مترمکعب آب سطحی و سیلاب ها به سفره های زیر زمینی استان همراه شده است.
وی در ادامه به اثربخشی اجرای این طرح ها اشاره کرد و بیان داشت: افزون بر نفوذ ۷۲ میلیون مترمکعب آب به آبخوان ها، سالانه ۳۸ میلیون مترمکعب آب در سطح حوضه های آبخیز جمع آوری و از هدررفت و فرسایش ۶۵۲ هزار تن خاک جلوگیری شده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز اضافه کرد: همچنین ۲۹۰ هزار مترمکعب رسوب در حوضه های آبخیز استان مهار شده ضمن آنکه ۹ هزار تن نیز افزایش تولید علوفه را شاهد بوده ایم.
وی گفت: هم اکنون در سازه های حوضه های آبخیز شهرستان طالقان، کرج و ساوجبلاغ ذخیره بالایی از آب را داریم ولی در شهرستان اشتهارد وضعیت مطلوب نیست و سازه ها تقریبا خالی از آب هستند.
سخن آخر:
واقعیت اقلیم ایران و تحقیقات نشان می دهد که هر ساله بخشی از کشورمان پدیده خشکسالی را تجربه می کند که این ویژگی ذاتی اقلیم ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و الگوهای جوی موثر بر این اقلیم ها در روی کره زمین است.
اینکه خشکسالی در مناطق مختلف کشور از جمله استان البرز مشکلات عدیده ای مانند گسترش بیابان ها ، شکاف برداشتن زمین ، کاهش میزان منابع آبی و نابودی گونه های گیاهی را درپی داشته
موضوعی است که باید در قالب یک برنامه ملی و همگانی به آن پرداخت.
صرفه جویی و مدیریت مصرف آب در بخش های کشاورزی، صنعت و آشامیدنی از مهمترین مواردی است با کمک مردم و مسوولان باید به آن اهتمام داشت ضمن اینکه از اجرای طرح های اقلیمی ، کاشت محصولات کم آب بر ، مهار مناطق بیابانی با کاشت گونه های گیاهی خشک زی، اجرای طرح های آبخیزداری و استفاده از فناوری برای باروری ابرها نباید غفلت کرد.
استمرار خشکسالی در اقلیم خشک ونیمه خشک ایران سبب خواهد شد تا در آینده نه چندان دور بسیاری از منابع غذایی ، جانوری و گیاهی کشور از بین رود.
در این میان استان پرجمعیت البرز که در این سال ها به علت مهاجرت های بی رویه جمعیت آن از سه میلیون نفر فراتر رفته و اراضی کشاورزی و مرتعی آن هر روز کوچکتر می شود،نیازمند نگاه ویژه در بحث خشکسالی و مدیریت آن است.
استان البرز با گستره پنج هزارو۸۵۰ کیلومتر مربع کوچکترین استان کشور به لحاظ وسعت اما از مناطق پرتراکم جمعیتی ایران به شمار می رود.
حفظ منابع آبی و خاک استان البرز به واسطه تاثیر گذاری آن در اقتصاد ملی از اهمیت بالایی برخوردار است که هرچند دراین سال ها چند طرح توسط سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری و وزارت نیرو برای تقویت سفره های زیر زمینی و مراتع استان انجام شده اما شدت اثرات خشکسالی به حدی است که این استان باید در کانون توجه اقدامات ملی قرار گیرد.