به گزارش روز شنبه گروه آموزش ایرنا از مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، سعیدرضا عاملی، از سخنرانان اصلی افتتاحیه دومین همایش بین‌المللی مطالعات ایران معاصر در دوشنبه ۱۰ آبان ۱۴۰۰ در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران بود.
عاملی در سخنانی با عنوان «شناخت هویت ملی ایرانیان»، در خصوص برجستگی این همایش نسبت به سایر همایش‌های مشابه در جهان اظهار داشت: این همایش درباره ایران معاصر است. با تنوع رویکردها و موضوع‌ها همراه است و تلاش شده واقعیت ایران انقلاب اسلامی منعکس شود و از مواجهه های دیگری هراسی معطوف به سیاه نمایی ایران انقلاب اسلامی فاصله گرفته است. بسیاری از همایش‌ها در این‌باره، صرفاً با رویکرد سیاسی و یک‌جانبه‌نگری دیدگاه‌ها برگزار می‌شود و چنین تنوع موضوعی در آن به‌چشم نمی‌خورد، دیگر آنکه همایش بین المللی ایران شناسی از پشتوانه تخصصی مطالعات ایران دانشگاه تهران برخوردار است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی فهم عناصر و مؤلفه‌های «هویت ملی» را یکی از ابعاد مهم شناخت هویت ملی ایرانیان و رسیدن به واقعیت ایران امروز بیان کرد.
استاد علوم ارتباطات، «هویت ملی» را دارای ابعاد مشترک و در عین حال متمایزکننده خواند و افزود: هویت ملی چتر بودن و نبودن یک ملت است. همچنین، نوعی احساس درونی یک ملت را نسبت به خود و هم‌وطنان خود منعکس می‌کند و مای ما ایرانیان را تشکیل می‌دهد. هویت یک ملت متکی بر خصیصه‌های متمایز آن‌هاست؛ به‌نوعی ناظر بر نظام معناشناسی و تمایزهای فرهنگی یک ملت است.
وی تاکید کرد: اگرچه امروز وجوه مشترک بسیاری میان ملت‌های جهان به‌چشم می‌خورد، عناصر هویت‌بخش ملی عناصری است که حاوی عنصر متمایزکننده ملت‌ها است که در بسیاری از جوامع این نوع عناصر متمایز کننده تحت تاثیر فضای یکپارچه مجازی و رسانه های جهانی کم رنگ شده است.
عاملی ادامه داد: هویت ملی سرمایه اجتماعی است که موضوع مورد توجه جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، اندیشمندان حوزه مردم‌شناسی، انسان‌شناسی و ارتباطات است و از این منظر قدرت و توانایی یک ملت را ارزیابی می‌کند.
وی گفت: ضعیف‌شدن مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی موجب ضعیف‌شدن هویت ملی و حس افتخار عضویت ملی می‌شود و رابطه علّی و معلولی و رابطه متقابل میان سرمایه اجتماعی و هویت ملی برقرار است. هرچه سرمایه اجتماعی قوی‌تر باشد، هویت ملی قدرتمندتر خواهد بود و حس عضویت و افتخار در عرصه ملی تقویت می‌شود.
عاملی گفت: از جمله مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی، راستگویی، اعتماد ملی، امید و نشاط ملی است که هویت ملی را تقویت می‌کند، اما مهم‌ترین آن‌ها را نوع رابطه دولت و ملت، و نیز رابطه ملت و دولت است. هرچه دولت‌ها توجه بیشتری به ملت خود داشته باشند، به‌همان میزان سرمایه اجتماعی تقویت می‌شود.
وی در باره عوامل مخل رابطه ملت و دولت اظهار داشت: از جمله اختلالات مهندسی دشمن و عناصر فعال در خارج از ایران انقلاب اسلامی بر علیه ملت شریف ایران، ایجاد تشویش در اذهان ملت ایران نسبت به خود و ترویج اسلام‌هراسی، ایران‌هراسی، شیعه‌هراسی است. بدین‌ترتیب، سعی در ایجاد اختلال در نگاه ملت به خود و به دولت خود دارند. خود سیاه انگاری منبعی برای تقویت ناامیدی و اعتماد ملی است.
استاد علوم ارتباطات هویت را محصول ارتباط درونی و بیرونی، با خود و دیگران و عنصری اجتماعی و ارتباطی بیان کرد و گفت: هویت ملی همواره با تغییر، تطور و تکامل همراه است. گرچه یکی از عناصر مهم هویت استمرار است، این استمرار با بالندگی و تغییرات فردی و اجتماعی توأم است و توانایی‌های منِ فردی و مای اجتماعی را فزونی می‌بخشد.
عاملی با تاکید بر فرایندهای اجتماعی و ارتباط ملت‌ها با یکدیگر در شکل‌گیری هویت، وی اهمیت مسئله هویت را در دنیای امروز، به دلیل افزایش عوامل مخرب هویت عنوان کرد و گفت: دوفضایی‌شدن جهان و ظهور اینترنت و فضای مجازی و ارتباطات فرامحلی عواملی است که جنبه خاص‌گرایی هویت را با ابهام توأم ساخته است. از طرفی، در رقابت‌های جهانی، جنگ‌های سخت به جنگ‌های نرم تبدیل شده است. در جنگ نرم، تأثیرگذاری بر هویت اجتماعی‌ـ ملی، به‌خصوص درباره ایران انقلاب اسلامی، هدفی کلیدی برای جبهه دشمنان ایران شده است.
وی گفت: موضوع هویت ملی اجتماعی و فردی موضوعی است که برای همه کشورهای جهان مهم است؛ به‌طوری‌که بسیاری از پایان دوره هویت ملی سخن می‌گویند، چرا که هویت ملی کنده شده و بدل به هویتی متأثر از هویت‌های غالب جهانی شده است و حتی زبان ملی و زبان های محلی که عنصر هویت‌بخش معنایی مهمی است، تضعیف شده است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگیف هویت را مفهومی مشکک، دارای تدرج، و توأم با تغییر خواند و سخنان خود را با برشمردن مؤلفه‌های اثباتی هویت ملی ایران پی گرفت و گفت: مؤلفه‌های سلبی و ناشایستی نیز در هویت ملی ایرانیان وجود دارد که عظم ملی برای اصلاح آن لازم است.
۶ عنصر شاخص در هویت ملی ایرانیان
وی با تأکید بر تبیین مؤلفه‌های مثبت و تعین‌بخش و ارزشمند هویت ملی ایرانیان، از ۶ عنصر شاخص سخن گفت که به فهم لایه‌های عمیق جامعه ایرانی کمک خواهد کرد. همچنین، به‌طور کلی، فرهنگ قرآنی، سیره پیامبر (ص) و سنت اهل بیت (ع) را دارای نقش کانونی در روحیات و شخصیت تاریخی ایرانیان برشمرد و بر پررنگ‌بودن مؤلفه‌های محوری اسلام در آن و در جامعه ایرانی تأکید کرد و نمود بارز آن را در شعر و ادبیات فارسی و فرهنگ مقاومت در مقابل ظلم دانست.
دبیر شورای انقلاب فرهنگی، اولین عنصر را در هویت ملی ایرانیان با سبقه تاریخی، عنصر «عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی» بیان کرد و آن را فرهنگی ریشه‌دار و تاریخی در فرهنگ ایرانی دانست که به‌طور حتم حماسه عاشورای حسینی با ماهیت ظلم‌ستیزانه خود همواره این ویژگی را در ایرانیان تقویت کرده است.
وی ادامه داد: عاشورا نماد بودن های شکوفای ایرانیان است که هر سال و در مراسم‌های مختلف تکرار می‌شود. همچنین، در اربعین حسینی، جمع بزرگ ایرانیان، تا پیش از همه‌گیری کرونا، ۸۰ کیلومتر را با پای پیاده و با زمزمه حسین‌خواهی و عدالت‌خواهی بر لب طی می‌کردند.
عاملی در باره پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۳۹۵ اظهار داشت:در این پیمایش، بیشتر پاسخگویان بر آرمان‌های سیاسی مبارزه با ظلم در برابر استکبار تأکید داشتند. ۴۵/۹ درصد پاسخگویان با حمایت از مستضعفان جهان موافق و ۱۸/۵ درصد کاملاً موافق، پنج درصد کاملاً مخالف و ۹/۲ درصد مخالف بودند. حتی درباره امر مخاطره‌آمیزی همچون آزادی قدس، در مجموع بیش از ۶۰ درصد موافق یا کاملاً موافق بودند و ۲۶/۲ درصد نظری نداشتند که ممکن است به‌دلیل نداشتن شناخت یا مخاطرات زندگی بوده باشد.
وی دومین عنصر در هویت ملی ایرانیان را «اسلام‌گرایی و دین‌گرایی» عنوان کرد و با انتقاد از نادیده‌انگاشته‌شدن این عنصر از نگاه افراد در خارج از ایران، به پیمایش‌های خود در استان تهران اشاره کرد که ۷۹۱۰ نفر در آن شرکت داشتند و ۷۰ درصد آنان را جوانان تشکیل می‌دادند. اعتقاد به توحید در ۹۹/۶۱ درصد، اعتقاد به نبوت در ۹۸/۶ درصد، باور به معاد در ۹۹/۲ درصد، باور به عدالت در ۹۹/۱ درصد، باور به امامت و ولایت در ۹۷ درصد، اعتقاد به تولی و تبری در ۹۳/۹ درصد وجود داشت.
عاملی تأکید کرد: باور به اسلام در خودآگاه و ناخودآگاه جامعه ایرانی عنصری هویت‌بخش است. طبق پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۳۹۵ نیز با سؤال‌هایی ریزتر درباره دین‌گرایی، از جمله پاسخ به این سوال که: «در انجام دادن امور مهم زندگی چقدر به خدا توکل می‌کنید؟» بیش از ۸۹ درصد زیاد و خیلی زیاد را انتخاب کردند. همچنین، در پاسخ به سؤال «چقدر به خدا احساس نزدیکی می‌کنید؟» ۳۵/۹ درصد زیاد و ۴۲/۹ درصد خیلی زیاد را انتخاب کردند. سؤال «آیا با این عقیده موافق‌اید که اعمال خوب و بد انسان در آخرت محاسبه می‌شود؟» نیز با نزدیک به ۸۶ درصد پاسخ زیاد و خیلی زیاد همراه شد. باور و ارادت به اهل بیت نیز بیش از ۸۷ درصد پاسخ زیاد و خیلی زیاد را در پی داشت.
وی ادامه داد: مردم‌گرایی و احترام به دیگری» سومین عنصر بود که در تبیین هویت ملی ایرانیان مطرح شد که عنصری مهم و قدرتمند در جامعه ایرانی است. تحریم‌ها و افزایش نرخ تورم و کم‌رنگ‌ترشدن سفره مردم شاید به‌ظاهر نشان از توجه کمتر مردم به دیگری باشد، ولی مطالعات اجتماعی این امر را تایید نمی کند. مردم گرایی و احترام به دیگری یک سرمایه تاریخی فرهنگی در ایران است. ادبیات ایران مملو از توجه به دیگران و اجتناب از آزار دیگران حتی پیش از ورود اسلام در ایران و در دوران پارسیان است.
عاملی با اشاره به فرازهای از بیانات امام علی (ع) که انصاف‌دادن در آنچه دوست می‌دارید یا ناخوشنود می‌دانید را مشی زندگی توصیه کرده است، گفت: انصاف نوعی تبادل موقعیت است و تناصفی است که خود را به‌جای دیگری قرار دهیم.
وی گفت: برپایه این فراز از فرمان امام علی (عع) به مالک اشتر نخعی که فرمودند: «محبت‌آمیز حقوق دیگران را رعایت کن. چونان حیوانی درنده مباش که خوردنشان را غنیمت شماری، زیرا آنان دو گروه‌اند یا هم‌کیشان تو هستند، یا همانندان تو در آفرینش.»، محبت به دیگران، صرف نظر از مسلمان‌بودن یا نبودن آنان، امری انسانی و ارزشی متعالی در اسلام است.
عاملی در باره پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات گفت: ۲۳/۶ درصد افراد به پرسش «در اوضاع فعلی آدم فقط باید به فکر خودش باشد.» پاسخ کاملاً مخالف و ۳۹/۷ درصد پاسخ مخالف داده بودند. همچنین، در سنجش سرمایه اجتماعی کشور در ایران، در پاسخ به سؤال «داشتن خیرخواهی در قبال گروه‌های مختلف اجتماعی»، ۸۵/۳ درصد به اعضای خانواده پاسخ زیاد، ۱۲/۷ درصد پاسخ متوسط، و ۲/۱ درصد پاسخ کم را دادند؛ در قبال همسایه و آشنایان نیز ۳۵/۶ درصد پاسخ زیاد، ۴۹/۹ درصد پاسخ متوسط و ۱۴/۵ درصد پاسخ کم را دادند.
وی توجه به مردم را در تمامی اجزای زندگی ایرانیان از قدیم مشهود خواند و با اشاره به مقوله های معماری ایرانی مورد نظر مرحوم پیرنیا، گفت: یکی از عناصر مهم معماری ایرانی «مردم‌واری» بوده است که در بازار و ساختمان‌ها عمومی و مشائات و توجه به فراخ‌بودن آن دیده می‌شود.
عاملی «خانواده‌گرایی» را عنصر چهارم هویت ملی ایرانیان و مهم‌ترین عنصر اجتماعی در ایران دانست و گفت: بنا به سنجش سرمایه اجتماعی کشور، ۸۵/۳ درصد خیرخواهی زیاد نسبت به اعضای خانواده و ۸۱/۱ درصد مسئولیت‌پذیری زیاد را گزارش کردند. ۸۰/۴ درصد میزان گذشت نسبت به اعضای خانواده را زیاد، و ۷۷/۳ درصد صداقت در قبال خانواده را زیاد می‌دانستند. این در حالی است که ۸۵ درصد مردان متأهل در انگلیس با زنی غیر از همسر خود ارتباط دارند.
وی با ابراز نگرانی از سرایت این فرهنگ به جامعه ایرانی که نشانه‌های آن افزایش آمار طلاق و رسوخ فرهنگ متجدد غربی در کشور است، اظهار داشت: سنت اجتماعی در ایران بر پایه وفاداری به همسر و فرزندان استوار است و در بیشتر خانواده‌ها حضور جدی دارد. در پیمایشی درباره وضعیت فرهنگی و اجتماعی در ایران در سال ۱۳۹۶، ۸۸/۶ درصد اعتماد به خانواده را خیلی زیاد عنوان کردند. در پیمایش دیگری در سال ۱۳۹۷، تنها ۵/۵ درصد نسبت به خانواده اظهار نارضایتی کردند.
عاملی ادامه داد: این پیمایش در سال ۱۳۸۱ نیز انجام شد که تفاوت اندکی داشت (پنج درصد). البته، گاه افراد به دلیل حفظ صیانت خانواده ممکن است نارضایتی خود را آشکار نکنند.
وی خاطر نشان کرد: مراقبت از فرزند در میان ایرانیان صرفاً در کودکی و اعضای خانواده را منحصر به پدر و مادر و فرزند نیست، بلکه نظام خویشاوندی متشکل از پدربزرگ و مادربزرگ، و دایی و خاله، و عمو و عمه و خانواده‌های آنان است.
مؤسس دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران «پیشرفت‌گرایی، تجددخواهی و همکاری‌های بین‌المللی» را عنصر پنجم هویت ملی ایرانیان خواند و در باره قدمت آن، به دانشگاه جندی‌شاپور در دوره شاپور اول اشاره کرد که در قرن پنجم از اندیشمندان سایر سرزمین‌ها و پزشکان نصرانی از آسیای صغیر برای همکاری دعوت کرد و گروهی از آنان نیز به ایران مهاجرت کردند. این افراد کتاب‌هایی از طب و فلسفه را با خود آوردند و دانشمندان ایرانی و غیرایرانی علوم خود را با هم تبادل می‌کردند.
عاملی در باره جایگاه ایران در رتبه بندی های مقالات علمی بر پایه نمایه «وب‌آوساینس» در سال ۲۰۲۰ گفت: رتبه ایران در منطقه (با ۵۶۲۴۸ مقاله) در جایگاه اول و در جهان در جایگاه پانزدهم بود. بعد از ایران، ترکیه (با ۴۹۰۲۵ مقاله)، عربستان (با ۳۰۲۵۸ مقاله که لزوماً فعالیت افراد این کشور نیست) و مصر (با ۲۴۴۹۲ مقاله) قرار داشتند.
وی افزود: در اسکوپوس، در سال ۲۰۱۹، ایران (با ۵۴۶۷۱ مقاله) جایگاه اول در منطقه و جایگاه پانزدهم را در جهان احراز کرد. پس از ایران ترکیه (با ۲۹۰۴۴ مقاله)، عربستان (با ۲۹۰۴۰)، و پاکستان (با ۲۱۷۸۷ مقاله) قرار داشت. داده‌های هفت پایگاه استنادی وب‌آوساینس نیز حاکی از آن بود که در سال ۲۰۲۰، ایرانیان ۱۹۸۶۳ اثر را با همکاری مؤلفان دیگر کشورها تألیف کرده‌اند که نسبت همکاری علمی و جهانی ایران را ۳۵/۳ درصد نشان می‌دهد.
عاملی در پیمایش خود در ایران، با ۳۹۳ پاسخگو در پاسخ به سؤال «احساس افراد نسبت به ایران» به آمار ۴۸ نفر با بیان «فرهنگی خسته‌کننده»، ۱۸۰ نفر با بیان «بهترین است، اگر از کشورهای پیشرفته درس بگیرد.»، ۱۲۰ نفر با بیان «ایران پیشرفته بهترین است.» و ۴۵ نفر با بیان «بهترین فرهنگ ملی است.» رسید. این ۳۰۰ نفر (۱۸۰+۱۲۰) به عنصر پیشرفت و نوسازی و تقویت ایران اشاره داشتند.
وی گفت: ایران در گذشته امپراتوری بزرگی بوده و امروز نیز بر محور انقلاب اسلامی، قدرتی جهانی است و داشته‌های فراملی بزرگی دارد. این جهانی‌بودن و در جهان بودن توجه به عنصر پیشرفت را در فرهنگ جامعة ایران تقویت کرده است.
عاملی «علم‌گرایی و دوستی با عقلانیت» را ششمین عنصر در تبیین هویت ملی ایرانیان بیان کرد و فرهنگ ملی ایران را در این مقوله بی‌نظیر خواند و افزود: ۱۰۰ درصد والدین در جامعه ایرانی آرزوی پیشرفت در علم را برای فرزندان خود دارند. این عنصر سابقه هزار ساله در ایران دارد و کهن‌ترین پایگاه تفکر علمی پیش از پیدایی حوزه علمی آتن، انجمن‌های فلسفی و علمی مغان ایرانی بوده است. مغان یا همان روحانیان دوره مادها، علوم ریاضی و نجوم را از بابل و سایر سرزمین‌های همسایه ایران آموختند و به گسترش آن پرداختند. اولین شهر دانشگاهی در جهان- جندی‌شاپور و ربع‌رشید- نیز متعلق به ایرانیان بوده است.
وی در باره پژوهشی در سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸ که مسعود چلبی انجام داد، اظهار داشت: وی در این پژوهش نشان داد ۶۰ تا ۷۰ درصد پاسخگویان تمایل به خردورزی دارند. افراد در ارزیابی حکمرانان، حکمرانی مبتنی بر علم و تخصص و عقلانیت را برتر می‌دانند. ۷۰/۶ درصد از پاسخگویان به دانش روز اعتماد داشتند و ۶۷/۸ درصد نیز در زندگی روزمره اهل حساب و کتاب بودند.
عاملی در نتیجه‌گیری سخنان خود سرمایه اجتماعی ایران را قدرتمند دانست و افزود: این ۶ عنصر هویت ملی ایرانیان بر هیجانات اجتماعی و احساسی لحظه‌ای استوار نیست. این‌ها خصوصیاتی ریشه‌دار و تاریخی و ماندگار است. از همین به آن هویت اطلاق می‌شود. هویت امری است که استمرار دارد و متمایزکننده است. این ۶ مؤلفه در عمق فرهنگ ایرانی و هویت ایرانی‌ـ اسلامی رسوخ یافته است. لذا، شناخت عمیق ایران از روی تظاهرات به‌دلیل کمبود یا رفتاری مناسبتی، فهم درستی از ایران نیست. ایران امروز را باید از روی مؤلفه‌های عمیق آن شناخت.
دبیر شورای انقلاب فرهنگی افزود: عدالت‌خواهی و اسلام‌خواهی، نگاه و توجه به دیگری منشأ پیروزی انقلاب اسلامی ایران و مشارکت مردم بود. فوج جمعیتی که به استقبال امام رفت و جمعیت بزرگ‌تری که در ارتحال امام او را بدرقه کرد، تشیع پیکر سردار سیلمانی نیز حکایت از روحیه ایرانی و توجه آن به قهرمان دارد. قهرمان در فرهنگ ایرانی کسی است که مسلمان است و با ظلم مبارزه می‌کند، در مبارزه با ظلم هیچ تبعیضی را روا نمی‌دارد، نگاه پدرانه به جامعه دارد و خود را برای دیگری فدا می‌کند. توجه مردم ایران به سردار سلیمانی یک نوع بازخوانی هویت مردم ایران بود.
وی گفت: این عناصر ۶ گانه معرف تمامی عناصر هویتی ایران نیست، ولی شناخت آن هم برای فهم داخلی و هم برای درک دیگران از ایران یاری‌رسان خواهد بود تا در ورطه اشتباه پیش نروند. مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان معرف وجود سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی قدرتمند است. سرمایه اجتماعی را نباید در اعتماد مقطعی به دولت ارزیابی کرد. سرمایه اجتماعی دارای عناصر ریشه‌داری است، اگرچه سیاست‌های نظام حکمرانی در مقاطع مختلف ممکن است موجب ضعف یا تقویت برخی از این عناصر شود.
عاملی القاهای هراسناک از فرهنگ سیاسی ایران و انقلاب اسلامی را نوعی تبعیض اجتماعی خواند و افزود: نگاه بیرونی نسبت به جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران همواره در مسیر دیگری‌هراسی بوده است. دیگری‌هراسی سنت جدیدی نیست و در بین جنگ جهانی اول و دوم نیز در مورد ژاپن انجام شد و بعدها درباره اتحاد جماهیر شوروی به کار گرفته شد. امروز، در سطح وسیعی با محوریت نظام سلطه جهانی آمریکا و صهیونیسم، اسلام‌هراسی، شیعه‌هراسی و ایرانی‌هراسی دنبال می‌شود.
وی ایرانیان را در طول تاریخ نماد محبت خواند و گفت:. در شرایط بعد از جنگ جهانی، رباعیات خیام در اروپا جزو پرفروش‌ترین کتاب‌ها بود. خیام از آن نظر اهمیت یافت که با زبان رمزآلود خود درباره عشق و محبت سخن می‌گفت. حافظ بزرگ است چون سراسر سخن از عشق و محبت گفته است. مولوی بزرگ است چون با عنصر عرفان و زبانِ توجه عمیق به دیگری شناخته می‌شود.
عاملی در پایان سخنان خود اظهار داشت: این مؤلفه‌ها در فرهنگ ایرانی با فرهنگ قرآن و با فرهنگ اهل بیت (ع) و سیره پیامبر(ص)، با شعر و با ادبیات، با عرفان، با آموزه معلمان دلسوز و علمای حکیم همواره تشویق شده است. لذا، این القاهای هراسناک از ایران، هویت ایران نیست. هویت ایران را نباید زیر لایه هراس پنهان کرد. هویت ایران را با همین ۶ مؤلفه بزرگ بشناسیم که منعکس‌کننده سرمایه اجتماعی ایرانیان است.