مرحوم استاد محمدرضا حکیمی، دانشمندی که به‌تازگی ایشان را در بلیّۀ کرونا از دست دادیم، در کتاب ارزشمند «خورشید مغرب»، نکتۀ مهمی را دربارۀ روایت‌ها و حدیث‌های مرتبط با حوادث آخرالزّمان و احوال مردمانِ عالَم در آستانۀ ظهور حضرت منجی (عج)، گوشزد کرده است. استاد حکیمی یادآور شده که «بسیاری از علائم آخرالزمان که در احادیث ذکر شده است، اکنون سال‌ها است که پدیدار گشته است و همواره پدیدار می‌گردد. این علایم و پیشگویی‌های عجیب و صحیح، بسیاری دربارۀ حوادث و احوالی است که در بستر زمان، از مدت‌ها پیش از ظهور به پدیدارگشتن آغاز می‌کند و هر یکی پس از دیگری و با زمینه‌ای، تحقق می‌یابد...
در این احادیث، احوال آخرالزمان و چگونه‌شدنِ مردمان، از سده ها پیش چنان به‌روشنی و وضوح شرح داده شده است که گویی گویندگانِ این سخنان، آینده را در آینه‌ای بسیار صاف و روشن می‌دیده‌اند: چگونگی حالات مردم، اخلاق و معاشرت، گناه و تباهی، پوشش و سلوک، وضع مردان و زنان و کودکان، زندگی و وسایل و ارتباطات، وضع تبلیغات و مطبوعات، حکومت‌ها و نظام‌ها و ده‌ها مسالۀ دیگر. این امور که می‌توان آنها را از علایم عامۀ ظهور به‌شمار داشت، بسیاری در این پنجاه سال اخیر، [۱] به وقوع پیوسته است...؛ و وقوع همین وقایع، انسان بصیر را نسبت به دیگر علایم و حوادث هشیار می‌کند و مؤمن می‌سازد و او را به مراقبت و پرهیز می‌خواند و به آمادگی و توجه سوق می‌دهد». [۲]
پیش از این و در بخش‌های نخست و دوم از سلسله نوشته‌های «از آخرالزمان» اشاره شد که فاصلۀ زمانی روزگار پیغامبر اکرم (ص) تا برپایی قیامت را به‌طور کلی «آخرالزمان» گویند؛ اما در احادیث و روایت‌های اسلامی به‌طور ویژه آخرالزمان به دو مقطع زمانی اطلاق شده است: آستانۀ ظهور منجی موعود (عج) و آستانۀ برپایی قیامت. ویژگی‌ها و نشانه‌هایی هم که در کلام معصومان(عج) برای آخرالزمان بیان شده، اغلب دربارۀ همین دو مقطع، به‌ویژه جهانِ در آستانۀ ظهور است.
در سومین شماره از این نوشته‌ها، به معرفی و بررسی گوشه‌ای از اوضاع اقتصادی و معیشتِ مردمان در آخرالزمان، آن‌گونه که در روایت‌های معصومان (ع) پیش‌بینی شده، پرداخته شده است.
قحطی‌ها و گرانی‌های آخرالزمانی
برخی از نشانه‌ها و ویژگی‌هایی که در روایت‌های معصومان (ع) برای آخرالزمان وعده داده شده است، به اوضاع اقتصادی جوامع انسانی در آن روزگارِ پُرآشوب اشاره دارد. آنچه از این دست روایت‌ها برمی‌آید، این است که جهان در آخرالزمانِ در آستانۀ ظهورِ حضرت موعود (عج) در ناآرامی و سختی گرفتار خواهد بود و طبیعی است که وضعیت اقتصادی جوامع نیز از این سختی برکنار نباشد. طبقِ وعده‌هایی که در کلام حضرات آل الله (ع) دربارۀ آخرالزمان بیان شده است، دگرگونی‌های طبیعت، نقشی مهم در شکنندگی و تباهی اوضاع اقتصادی مردم آخرالزمان دارد.
به‌مَثَل حضرت امیرالمؤمنین(ع) در روایتی از این خبر داده‌اند که پیش از ظهور حضرت منجی (عج) ملخ‌هایی سرخ‌رنگ، درست به رنگ خون، هم در وقت معمول (زمان نزدیک به برداشت محصولات کشاورزی) و هم در غیر زمانِ معمول (در زمانی غیر از فصل برداشت)، فراوان خواهد شد. [۳] بدیهی است که هجومِ انبوه آفت خسارت‌باری همچون ملخ، به‌شدت می‌تواند به محصولات کشاورزی آسیب برساند و میزانِ تولیدِ غذای آدمیان را کاهش دهد؛ و آن‌گاه که گندم و جو و ذرت و دیگر غلّات آسیب ببیند و کاهش یابد، نرخ آنها در بازار روز به‌روز افزایش خواهد یافت و افزونیِ روزافزون نرخ و کمبودِ مستمرِ غذا، نتیجه‌ای نخواهد داشت جز بروز قحطی. جالب اینکه وعدۀ بروز قحطی‌ها و گرانی‌های آخرالزّمانی را نیز می‌توان در کلام معصومان (ع) دید.
امام جعفر صادق (ع) در روایتی که شیخ طوسی (ره) آن را در کتاب «الغیبة» نقل کرده، فرموده‌اند که «در پیشاپیش ظهور قائم (عج) آن‌چنان قحطی به‌وجود می‌آید که خرمای نرسیده بالای درخت خورده می‌شود». امام جعفر صادق (ع) در روایتی که شیخ طوسی (ره) آن را در کتاب «الغیبة» نقل کرده، فرموده‌اند که «در پیشاپیش ظهور قائم (عج) آن‌چنان قحطی به‌وجود می‌آید که خرمای نرسیده بالای درخت خورده می‌شود».[۴] حضرت امیرالمؤمنین (ع) نیز در حدیثی که به توصیف «دجّال» و شرایط پیدایشش در آخرالزمان پرداخته‌اند، از وقوع قحطی بسیار شدیدی در زمان ظهور دجّال خبر داده‌اند. [۵]
بارش باران‌هایی که سبب رویش گیاهانِ بیشتر نخواهد شد، نیز از دیگر نشانه‌هایی است که در روایت‌های اسلامی برای دربارۀ آخرالزمان بیان شده است. در زمان حضرت خاتم الانبیا (ص)، روزی آن حضرت مشغول خواندن خطبه بودند که مردی از ایشان، زمان برپایی قیامت را می‌پرسد. حضرت (ص) در پاسخِ او می‌فرمایند که زمان قیامت را جز خداوند متعال نداند؛ اما قیامت برپا نخواهد شد تا نشانه‌هایی روی دهد. نشانه‌هایی که حضرت پیغامبر (ص) برشمرده‌اند، اغلب جزو بلاهایی است که دامنگیر مردم آخرالزمان خواهد شد؛ رویدادهایی چون خون‌ریزی‌های بسیار، رواج گناهانِ گوناگون و غربتِ دین و دین‌داران و نیز پدیده‌هایی چون ظهور حضرت عیسی (ع) و آمدن دجّال و خروج یأجوج و مأجوج. در ضمنِ بیان این نشانه‌ها، حضرت (ص) این را هم فرموده‌اند که در آن هنگام «باران بسیار می‌بارد، اما گیاهان و نباتات کم می‌رویند». [۶]
البته باید توجه داشت که با ظهور حضرت منجی (عج) دنیایی که از ستم و گناه پُر شده است، رنگِ امن و آسایش خواهد دید و پس از برپایی حکومتِ عدل جهانی و رسیدن طعم شیرین حکومتِ الهی به کامِ مردمان است که قیامت کبری برپاخواهد شد. از این‌روی، بسیاری از نشانه‌هایی که حضرت رسول اکرم (ص) در این روایت برشمرده‌اند، ازجمله همین باران‌های کم‌ثمر، به آخرالزمان در مقطع آستانۀ ظهور حضرت موعود (عج) بازمی‌گردد.
امام جعفر صادق (ع) نیز در حدیثی فرموده‌اند که «قبل از قیام حضرت قائم (عج) باران مفصّلی خواهد بارید و میوه‌ها را در درخت فاسد خواهد کرد؛ شما در این هنگام مردّد نشوید و در انتظار باشید». [۷]
گرسنگی‌های آخرالزمان: آزمایشی الهی
شیخ مفید (ره) در کتاب «الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد» حدیثی را از حضرت اباعبدالله امام جعفر صادق (ع) آورده است که در آن، حضرت (ع) ضمنِ اینکه به گوشه‌ای از اوضاع اقتصادیِ جامعه و مردمانِ در آستانۀ ظهور حضرت منجی (عج) اشاره کرده‌اند، سختی‌ها و تنگی‌های معیشت در آن روزگار را آزمایشی الهی برای مردم معرفی کرده‌اند. صاحب «الارشاد» روایت را چنین نقل کرده است:
«محمد بن مسلم گوید: شنیدم امام صادق، علیه‌السلام، می‌فرمود: همانا پیش از آمدنِ حضرت قائم، علیه‌السلام، از جانب خداوند آزمایشی است. عرض کردم: قربانت گردم، آن [آزمایش] چیست؟ امام علیه‌السلام، این آیه را خواند: «هرآینه بیازماییم شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش‌دادنِ مال‌ها و جان‌ها و میوه‌ها؛ و مژده دِه به صبرکنندگان» (سورۀ بقره، آیۀ ۱۵۵). آن‌گاه فرمود: ترس، از سلاطینِ بنی‌فلان (بنی‌عباس) [است]؛ و گرسنگی، به‌واسطۀ گرانی نرخ‌ها [است]؛ و کاهش مال، به‌وسیلۀ کسادی وضع تجارت و بازار و کمی سود [خواهد بود]؛ و کاهش جان‌ها، به مرگ‌های عمومی و سریع؛ و کاهش محصول، به کمی غلّه و زراعت و بی‌برکتی میوه‌ها [بازمی‌گردد]. سپس فرمود: و مژده ده به صبرکنندگان در آن هنگام به اینکه به‌زودی حضرت قائم، علیه‌السلام، خروج کند». [۸]
محمد بن ابراهیم نعمانی (ره)، محدّث، مفسّر و متکلّم شیعی سدۀ چهارم هجری، نیز در کتاب «الغیبة» روایتی دیگر از حضرت امام جعفر صادق (ع) آورده است که حضرت(ع) در تأویل همان آیۀ ۱۵۵ سورۀ مبارک بقره فرموده‌اند که «ناچار باید پیش از قیامِ قائم سالی باشد که مردم در آن سال گرسنه بمانند و از دو ناحیه ترس و سختی آنان را فراگیرد: از کشتار و از کمبود ثروت‌ها و جان‌ها و میوه‌ها؛ و این مطلب در کتاب خدا به‌طور روشن بیان شده است». [۹]
این گرسنگی‌های آخرالزمانی گرچه در بسیاری از روایت‌ها به‌طور عام و کلی برای مردمانِ آخرالزّمان بیان شده، اما در برخی از حدیث‌ها نیز از مناطقی خاص سخن رفته است. به‌مَثَل امام محمد باقر (ع) در تأویل «گرسنگی یا جوع» که در همان آیۀ ۱۵۵ سورۀ مبارک بقره آمده، فرموده‌اند که «گرسنگیِ ویژه در کوفه خواهد بود که خداوند آن را مخصوص دشمنان آل محمد (ع) می‌کند؛ و اما [گرسنگیِ] همگانی در شام خواهد بود و آنان را آن‌چنان ترس و گرسنگی فرامی‌گیرد که مانندش [هرگز] گریبانگیرشان نشده باشد». [۱۰]
روزگاری که شخص باید بی‌عرضگی را برگزیند
از دیگر جلوه‌های سختی‌های زندگی در آخرالزّمان را می‌توان در روایتی از رسول الله (ص) دید. در این حدیث که بسیار شگفت‌انگیز و درنگ‌برانگیز می‌نماید، پیغامبر اکرم (ص) از روزگاری برای مردم خبر داده‌اند که در آن، آدمی بر سرِ یک دوراهیِ عجیب قرار می‌گیرد: ناتوانی و درماندگی یا گناهکاری و ناراستی. روایت از این قرار است: پیغامبر اکرم (ص): «روزگاری به مردم رخ نماید که مرد [= انسان] بین بی‌عرضگی و نادرستی مخیّر شود؛ [پس] هرکه در آن روزگار باشد، باید بی‌عرضگی را بر نادرستی ترجیح دهد».«روزگاری به مردم رخ نماید که مرد [= انسان] بین بی‌عرضگی و نادرستی مخیّر شود؛ [پس] هرکه در آن روزگار باشد، باید بی‌عرضگی را بر نادرستی ترجیح دهد». [۱۱]
اگر با دقت به این روایت بنگریم، درخواهیم یافت که منظور از ناتوانی یا بی‌عرضگی، این نیست که فرد از نظر مادی و معنوی توانِ انجام کاری را نداشته باشد؛ بلکه تأکید بر این است، که در آخرالزّمان روزگاری بر مردم خواهد رسید که ظلم و گناه و شر آن‌چنان بر همۀ ارکان جامعه سیطره و نفوذ می‌یابد که فرد اگر بخواهد دست به کاری بزند، ناگزیر باید وجود خویش را به گناهی بیالاید یا مرتکبِ بدی و زشتی و خطا شود؛ و اینجا است که انسانِ مؤمن به خدا و روز قیامت، برای آنکه مرتکب گناه نشود، ناتوانیِ خودخواسته و بهره‌مندنشدن یا کم‌بهرگیِ ارادی از مال و جاه و لذت‌های زندگی را بر توانایی و توانمندی و بهره‌مندیِ آلوده به گناه ترجیح خواهد داد.
وقتی زندگی همۀ مردم به ربا آلوده می‌شود
آنچه از فرمایش‌های پیغامبر اکرم (ص) و دیگر معصومان برمی‌آید، این است که اقتصاد جوامعِ آخرالزمانی هر روز بیش از پیش در آلودگی و کثافتِ «ربا» غرق می‌شود؛ و این درحالی است که نیک می‌دانیم که قرآن کریم رباخواری را اعلام جنگ با خدا و رسولش دانسته است. [۱۲] با این‌حال اما شدتِ گسترش گناه ربا در آخرالزمان آن‌چنان است که پیغامبر اکرم (ص) خبر داده‌اند که «روزگاری به مردم رسد که یکی نمانَد، مگر آنکه ربا خورد و اگر نخورد، غبار آن به وی رسد». [۱۳]
در سطرهای پیشین بیان شد که در آخرالزمان، آن‌گاه که جهان ظهور منجی را چشم‌انتظار است، قحطی و خشکسالی شدید روی خواهد داد؛ از سویی هم‌چنان‌که در شمارۀ پیشینِ این سلسله نوشته‌ها نیز اشاره شد، آلودگی بسیاری از مردمان به انواع گناهان و معصیت‌ها، از دیگر ویژگی‌هایی است که در حدیث‌های معصومان (ع) برای روزگار آخرالزمان برشمرده شده است. اما در همین روایت‌ها، فراوان به‌چشم می‌خورد که بین گناهان و بروز بلاها و سختی‌های معیشتی که برای مردمان رخ می‌دهد، پیوندی ناگسستنی برقرار است.
به‌مَثَل در «اَمالی» شیخ طوسی (ره)، می‌خوانیم که ابوحمزۀ ثمالی (ره) گفته است که «شنیدم که امام باقر، علیه‌السلام، فرمود: در کتاب علی بن ابی طالب یافتم که هنگامی‌که ربا آشکار شود، مرگ ناگهانی ظاهر می‌گردد و هنگامی‌که از پیمانه‌ها کم گذاشته شود [یعنی کم‌فروشی شود]، خداوند آنان را به قحطی و کمبود دچار می‌کند؛امام باقر (ع): در کتاب علی بن ابی طالب یافتم که هنگامی‌که ربا آشکار شود، مرگ ناگهانی ظاهر می‌گردد و هنگامی‌که از پیمانه‌ها کم گذاشته شود [یعنی کم‌فروشی شود]، خداوند آنان را به قحطی و کمبود دچار می‌کند. و هنگامی که زکات پرداخت نشود، زمین تمامی برکات خود، اعم از کشت و میوه و معادن را بازمی‌دارد؛ و هنگامی که در حکم قضاوت ستم روا گردد، بر گناه و دشمنی یکدیگر را یاری می‌نمایند؛ و هنگامی که پیمان [الهی] را زیر پا بگذارند، خداوند بَدانِشان را بر آنان مسلط می‌کند و آن‌گاه خوبانشان هرچه خدا را بخوانند، دعایشان اجابت نمی‌شود». [۱۴]
از این‌روی می‌توان نتیجه گرفت که سختیِ زندگی و قحطی‌ها و مرگ‌های فراوانِ وعده‌داده‌شده در آخرالزمان، چیزی نیست جز نتیجۀ افزایشِ گناهکاریِ مردمان آخرالزمان؛ هرچه گناه و نافرمانیِ خداوند بیشتر باشد، بلاها و محرومیت‌ها نیز شدیدتر و افزون‌تر خواهد بود.
ادامه دارد...
ارجاع‌ها:
۱. باید توجه داشت که نخستین بار این متن در سال ۱۳۴۹ منتشر شده و پس از آن با افزوده‌شدنِ مطلب‌ها و نکته‌هایی بیشتر، از سال‌های آغازین دهۀ شصت به شکل کنونی همواره تجدید چاپ شده است.
۲. «خورشید مغرب»؛ محمدرضا حکیمی؛ قم: دلیل ما؛ ۱۳۸۱؛ ص ۱۰۸ و ۱۰۹.
۳. رک: «الغیبة»؛ محمد بن ابراهیم نعمانی؛ ترجمۀ سید احمد فهری زنجانی؛ تهران: دارالکتب اسلامیه؛ ۱۳۶۲؛ ص ۳۲۵.
۴. «غیبت»؛ شیخ طوسی (ره)، محمد بن حسن؛ ترجمۀ مجتبی عزیزی؛ قم: مسجد مقدس جمکران؛ ۱۳۸۷؛ ص ۷۶۲.
۵. رک: «الخرائج و الجرائح»؛ قطب‌الدین راوندی؛ قم: مؤسسۀ امام مهدی (عج)؛ ۱۴۰۹ ق.؛ ج ۳، ۱۱۳۵.
۶. «ارشاد القلوب»؛ حسن بن محمد دیلمی؛ ترجمۀ علی سلگی؛ قم: ناصر؛ ۱۳۷۶؛ ج ۱، ص ۱۷۷.
۷. «اِعلام الوری بأعلام الهدی» (زندگانی چهارده معصوم، علیهم‌السّلام)؛ شیخ طبرسی، فضل بن حسن؛ ترجمۀ عزیزالله عطاردی؛ تهران: اسلامیّه؛ ۱۳۹۰؛ ص ۵۸۶.
۸. «الارشاد»؛ شیخ مفید، محمد بن محمد؛ ترجمۀ سید هاشم رسولی محلّاتی؛ تهران: علمیۀ اسلامیه؛ ج ۲، ص ۳۵۲.
۹. «الغیبة»؛ محمد بن ابراهیم نعمانی؛ ترجمۀ سید احمد فهری زنجانی؛ تهران: دارالکتب اسلامیه؛ ۱۳۶۲؛ ص۲۹۳.
۱۰. همان. ص ۲۹۴.
۱۱. «نهج الفصاحه»؛ ترجمۀ ابوالقاسم پاینده؛ تهران: جاویدان؛ ۱۳۶۱؛ ص ۵۲۶. حدیث ۱۷۵۲.
۱۲. سورۀ مبارک بقره، آیه‌های ۲۷۸ و ۲۷۹.
۱۳. «نهج الفصاحه»؛ «نهج الفصاحه»؛ ترجمۀ ابوالقاسم پاینده؛ تهران: جاویدان؛ ۱۳۶۱؛ ص ۵۰۰. حدیث ۲۳۶۵.
۱۴. «امالی»؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن؛ ترجمۀ صادق حسن‌زاده؛ قم: اندیشۀ هادی؛ ۱۳۸۸؛ ج ۱، ص ۴۵۷.