مجموعه بازار تاریخی اراک به عنوان قلب تپنده اقتصاد این کلانشهر، واحدهای مختلف صنفی را در ۱۴ هکتار وسعت در خود جای داده است و این گنجینه فاخر تاریخی در زمان فتحعلی شاه قاجار در بافت مرکزی شهر سلطان آباد به دست «یوسف خان گرجی» بنا شد و تلفیقی از معماری مدرن و سنتی ایران را در خود دارد.
این بازار به صورت ۲ راسته عمود بر هم بنا شده و محل تلاقی این ۲ راسته بازار را چهارسوق می‌نامند و در این مکان یک حوض سنگی نیز وجود دارد.
این بنای تاریخی ارزشمند دارای سردری زیبا با طراحی چشم نواز بوده که یوسف خان گرجی والی اراک در زمان ساخت آن عبارت «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» را بر آن حک کرده بود که به حروف ابجد سال ساخت این بنا را شامل می‌شد اما در دهه‌های پیشین با ساخت بانک ملی در جوار بازار اراک این سردرب زیبا از بین رفته است.
مصالح به کار رفته در بازار اراک ملات گچ، آهک، خشت و خاک رس است و سقف آن گنبدی شکل و کاهگلی است که در قلب گنبدها دهلیزهایی زیبا نور را به داخل مجموعه هدایت می کنند.
در هر گذر حدود ۵۰ باب مغازه وجود دارد که در جمع بیش از ۵۰۰ مغازه را شامل می شود و در حال حاضر کسب و کار و رونق مشاغل مختلف در آن ها وجود دارد و برخی مشاغل سنتی از جمله چاقوتیزکنی، مسگری، چله کشی و سفیدگری روزگار افول خود را در این مجموعه می گذرانند.
در مجموع این بازار حدود ۲۰ سراچه و تیمچه دارد که حدود ۱۸ واحد آن در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از جنوب به شمال این تیمچه ها به نام های سرای حاج میرزا «محمدعلی خانسرای فرائی»، سرای «قمی‌ها»، سرای «کریمی»، سرای «اکبریان»، سرای «ناظمی» که به سرای «آقائی» نیز معروف است، سرای «هزاوه‌ای ها»، سرای «کرمانشاهی»، سرای «تقوائی» و «عدلی»، سرای «کتابفروش ها»، سرای «گلشن»، سرای «کاشانی»، سرای «نقشینه»، سرای «صندوق سازها»، سرای «نوذری» شهرت دارند.
در بازار اراک برای استحکام بنا از تیرچه‌های چوبی استفاده شده و در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کار رفته است.
۴۰۰ واحد صنفی در بازار اراک موقوفه اداره کل اوقاف و امور خیریه استان مرکزی است که کسبه در طول سالیان متمادی در این مجموعه فعالیت اقتصادی دارند و چند صباحی است که کارشناسان و فعالان حوزه میراث فرهنگی نسبت به تخریب و آسیب این بنای تاریخی هشدار می‌دهند و در کنار آن نیز کسبه نیز از وجود مشکلات مختلف در حوزه سرقفلی، اجاره بها، چگونگی مرمت، نوسازی و احراز مالکیت انتقاد جدی دارند و این درحالی است که هنوز سال‌ها پس از مطرح شدن موضوع پروژه جامع بازار تاریخی اراک، این طرح غبار فراموشی به خود گرفته است.
اختلاف کسبه بازار اراک با اوقاف / سرقفلی یا حق کسب و پیشه؟
«علی بیات» از مستاجران اوقاف در بازار اراک می‌گوید: پدرم از سال ۱۳۴۰ مستاجر اوقاف است اکنون اداره اوقاف از دریافت کرایه با توجیه اینکه این صاحب سرقفلی نیستید، خودداری می‌کند.
وی اظهار داشت: اوقاف از سال ۱۳۸۹ اعلام کرده که کرایه مستاجرانی که دارای سرقفلی هستند را نمی‌گیرد و معتقد است این مستاجران، صاحب سرقفلی نیستند.
یکی دیگر از کسبه مستاجر اوقاف در بازار اراک نیز گفت: پدرم در گذشته وقتی مغازه را تحویل گرفت یک نفر از طرف اوقاف کرایه را دریافت می‌کرد و رسید می‌داد و هنگام خرید ۱۰ درصد بابت انتقال پرداخت می‌شد اما اکنون اوقاف اراک سرقفلی که در قانون مالک و مستاجر وجود دارد، را نمی پذیرد.
بیات افزود: حدود ۴۰۰ مغازه در بازار اراک وجود دارد که به دلیل عدم احزار نوع مالکیت وضعیت مشابهی دارند نمونه آن یکی از کسبه بود که مبتلا به سرطان شد و برای هزینه درمان می‌خواست سرقفلی خود را بفروشد اما فوت شد.
وی اظهار داشت: اکنون اوقاف کرایه برخی مستاجران بازار اراک را تحویل نمی‌گیرد و کسبه بازار اراک انتظار دارند هرچه زودتر تکلیف این احراز مالکیت‌ها روشن شود.
«مجید حبیبی» از دیگر کسبه بازار اراک معتقد است: پدرم ۴۰ سال است که در بازار سابقه فعالیت دارد و خودم نیز سابقه ۲۰ سال کار در بازار اراک را دارم و طبق قانون «موجر و مستاجر» هیچ تخلفی ندارم اما در «حق پذیرنده» اوقاف اعلام کرده حق سرقفلی ندارم و فقط کسب و پیشه دارم.
وی اظهار داشت: در قانون موجر و مستاجر وقتی مستاجر اقدام به تغییر شغل و تغییر کاربری و ساخت و ساز داشته باشد متخلف است که بدون این ۲ تخلف، واحد صنفی بنده را بدون حق سرقفلی، اعلام کرده‌اند.
این کسبه بازار اراک ادامه داد: در سال‌های گذشته نماینده اوقاف با سرکشی به بازار، اجاره را دریافت و رسید آن را به صاحبان واحد صنفی تحویل می‌داد اما اکنون صاحبان صنفی بازار اراک برای پرداخت مراجعه می‌کنند اما اداره اوقاف اعلام کرده که حقی در سرقفلی ندارید.
دخل و تصرف در بازار اراک خلاف است/ تغییر کاربری مشکلاتی را ایجاد کرده است
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: ۹ کاروانسرای بازار تاریخی اراک موقوفه است که ۴۰۰ واحد صنفی از ۶ دانگ مالکیت تا نیم دانگ در آن فعالیت اقتصادی دارند.
«مهدی حبیبی» افزود: سرای مهر یکی از کاروانسراهای مهم بازار اراک است که بدون معارض است و تمام مالکیت آن در اختیار اوقاف قرار دارد و سال‌های گذشته به طور کامل از نظر حفظ ایمنی، بازسازی و مرمت شد.
وی اظهار داشت: مرمت سرای مهر با هماهنگی و نظارت میراث فرهنگی و به کارگیری پیمانکار مجرب انجام شد.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: هرگونه دخل و تصرف و تغییر کاربری در واحدهای صنفی اوقاف در بازار اراک خلاف است که برخی کسبه اقدام به تغییر کاربری کرده اند که مشکل به وجود آمده است.
حبیبی فزود: ساماندهی بازار تاریخی اراک باید در قالب طرح جامع ارایه شود و سهم هر دستگاه شامل میراث فرهنگی، کسبه بازار، اوقاف و شهرداری مشخص شود.
وی اظهار داشت: راهکار رفع مشکلات مجموعه بازار برای ساماندهی این مجموعه، ثبت ملی است باید اعتبار ملی آن توسط میراث فرهنگی جذب شود و مالکان واحدهای صنفی همکاری کنند.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: اوقاف اراک آمادگی دارد تا برای اجرای طرح جامع بازار اراک وظایف دستگاه‌های متولی مشخص شود و اوقاف از محل «حفظ عین» برای مرمت بازار هزینه کند.
حبیبی افزود: اوقاف اراک در ۱۰ سال گذشته درآمد مطلوبی نداشته تا در بخش «حفظ عین» اقدام چشمگیری داشته باشد که بتواند در مرمت هزینه کند.
وی در خصوص ادعای کسبه بازار اراک مبنی بر نگرفتن کرایه مستاجران بازار با هدف فسخ قرار با مستاجران اظهار داشت: این گفته تکذیب می‌شود زیرا اوقاف اراک چنین هدفی را دنبال نمی‌کند.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: به زودی برای ساماندهی کسبه اوقافی در بازار اراک تصمیم گیری می‌شود و باید منتظر نتیجه نشست مسئولان برای این مهم بود.
رئیس سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی شهرداری اراک گفت: ایمنی در بازار تاریخی اراک مقوله‌ای است که در طول سال‌های اخیر هموار مورد توجه متولیان بود و هیات امنای این مجموعه تاریخی همکاری خوبی با آتشنشانی دارند.
«مسعود آقازیارتی» افزود: اداره برق شهرستان اراک با ایجاد کانال ۱۵۰ متری شبکه انتقال برق را به کف بازار منتقل کرده است و پیش بیش شده این کانال تا راسته بازار عملیاتی شود.
وی اظهار داشت: ۱۰ شیر آب اطفای حریق در بازار اراک جانمایی و نصب شده که در صورت نیاز برای خاموش کردن آتش قابل استفاده است اما اگر تعداد شیرهای آب در کاروانسراها افزوده شود به شکل مناسبتری می‌توان در صورت وقوع آتش سوزی احتمالی خدمات داد.
رئیس سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی شهرداری اراک گفت: بازار اراک از سیستم گرمایش مرکزی برخوردار نیست و صاحبان واحدهای صنفی برای گرم کردن مغازه‌های خود در فصول سرد سال به شکل سنتی از تجهیزات گرمایشی با کمترین ایمنی استفاده می‌کنند.
آقازیارتی افزود: انشعاب ۱۰ متر شیلنگ گاز از منازل مجاور بازار در این مجموعه رواج دارد که خطرات سنگینی را در صورت بروز آتش سوزی رقم خواهد زد.
وی اظهار داشت: سیم کشی برق به شکل تار عنکبوتی در فضای بازار از دیگر معضلات ایمنی است و عاملی برای بروز خطر است.
رئیس سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی شهرداری اراک گفت: اوقاف به عنوان مالک بخشی از بازار اقدام اثر بخشی در ایجاد ایمنی در بازار اراک انجام نداده است که انتظار می رود برای این مقوله همکاری بیشتری داشته باشد.
آقازیارتی افزود: هیات امنا همکاری خوبی با کارشناسان آتشنشانی شهرداری اراک دارند و اکنون ۶۵ درصد از واحدهای صنفی بازار به کپسول اطفا حریق مجهز شده‌اند.
کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: کم رونقی کسب کار، تعطیلی بخش‌های قابل توجهی از سراها و تیمچه‌ها و تبدیل شدن آن به انباری و محل انباشت کالا، عامل مهمی در خطر آفرینی و پایین آمدن ایمنی بازار است.
«محسن کریمی» افزود: دخل و تصرفات، اضافه بناها و الحاقاتی که در چند دهه در مجموعه بازار صورت گرفته باعث آسیب‌های کالبدی و منظری به مجموعه شده به طوری که هویت اصلی آن را دستخوش تغییر قرار داده و مشکلات ایمنی عدیده‌ای به بار آورده است.
وی اظهار داشت: رفع برخی از این گونه تخلفات با توجه به سابقه که به پنج دهه گذشته بر می‌گردد مستلزم هماهنگی و بین بخشی و همکاری موثر مدیریت شهری و دستگاه قضایی است.
کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: عدم آگاهی و نبود سیاست‌های فرهنگ سازی در بین مالکان و کسبه به منظور حفاظت و مرمت اصولی این مجموعه ارزشمند، عدم ایجاد تعادل بین این گونه نیازمندی‌ها و حفظ مجموعه تاریخی بازار و نبود تأسیسات روزآمد در مجموعه بازار از مشکلات بازار تاریخی اراک است.
کریمی افزود: تهیه طرح مرمت و احیای مجموعه بارزا تاریخی اراک و تشکیل کارگروه ویژه حفاظت از بازار تاریخی اراک با شرکت همه سازمان‌های مرتبط و دخیل در امر حفاظت بازار تاریخی اراک از راهکارهای مورد نظر برای ساماندهی بازار اراک است.
طرح ساماندهی بازار اراک باید سال ۹۸ عملیاتی می‌شد/ طرح جامع مرمت از سوی مشاور هنوز ابلاغ نشده است
مسئول اجرایی هیأت امنای بازار اراک گفت: مرمت و بازسازی بازار تاریخی اراک در سنوات گذشته مقطعی انجام شد و طبق برنامه‌ریزی مدون انجام نشده است.
«علیرضا عسگری هزاوه‌ای» افزود: طرح جامع ساماندهی بازار اراک نوشته شد و میراث فرهنگی با تعیین مشاور کار مقدماتی را آغاز کرد و می‌بایست سال ۹۸ عملیاتی می‌شد، که محقق نشد.
وی اظهار داشت: در طرح جامع مرمت بازار اراک یک شرکت مشاور با میراث فرهنگی استان قرارداد منعقد کرده که هنوز این مهم به هیات امنای بازار ابلاغ نشده است.
مسئول اجرایی هیأت امنای بازار اراک گفت: کسبه بازار اراک به عنوان بهره‌بردار برای مرمت و بازسازی این مجموعه تاریخی با وجود مشکلات اقتصادی و شیوع کرونا مشارکت قابل قبولی دارند.
عسگری هزاوه‌ای افزود: مالکیت یک سوم از سراها با اوقاف است و این اداره کل برای مرمت و بازسازی واحدهای صنفی باید مشارکت فعالانه داشته باشد.
وی اظهار داشت: این اداره کل باید به عنوان مالک بخش زیادی از واحدهای صنفی، برای رفع کمبود و نواقص همکاری بیشتری داشته باشد.
مسئول اجرایی هیأت امنای بازار اراک گفت: اوقاف در سراهای بازار مالکیت دارد هرچند در سراها حضور ندارد اما برای جلوگیری از آسیب به سایر بخش‌های بازار باید در مرمت مشارکت مسئولانه داشته باشد.
عسگری هزاوه‌ای افزود: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان نیز باید با عنوان متولی مجموعه تاریخی اراک، قدرتمند و برنامه محور پای کار باشد.
وی اظهار داشت: ۲ سال گذشته با صرف یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون تومان بام بازار تاریخی اراک توسط میراث فرهنگی استان مرمت شد و اکنون به علت عدم نظارت در مرمت اصولی سراهای بازار، مجدد نیاز به مرمت وجود دارد.
با این حال، ظاهرا گره کور تحقق طرح جامع بازار اراک با همکاری دستگاه‌های مسئول و مشخص شدن وظایف و تکالیف هر نهاد اجرایی مرتبط باز می‌شود و شهروندان و کسبه حداقل انتظارشان این است تا با اجرایی شدن این طرح جامع، بسیاری از نارسایی‌ها و مشکلات مجموعه تاریخی و اقتصادی کلانشهر اراک به سرانجام برسد که بی شک در نگهداری این اثر تاریخی کهن برای نسل های بعد نیز موثر خواهد بود.
بیش از ۲ هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که ۸۷۰ اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.