عالمان دینی نقش محوری و بنیانی در تحولات سیاسی و بیداری اسلامی در اعصار مختلف داشته و دارند که با نگاهی به تاریخ شیعه این امر به طور کامل مشاهده می‌شود و آنها افزون بر رهبری معنوی مردم، رهبری و هدایت سیاسی مردم را در بسیاری از مقاطع تاریخ شیعه عهده‌دار بودند و این نشان دهنده تاثیر روحانیون به عنوان حاملان دین در امر جامعه‌پذیری سیاسی است که سعی دارند تا فرهنگ سیاسی ارزش‌ها و اعتقادات شیعی را تبیین و ترویج کنند. در میان این روحانیون تاثیرگذار در تثبیت انقلاب اسلامی، می‌توان به آیت‌الله محسن مجتهدشبستری اشاره کرد؛ عالمی از تبار نواندیشان دینی در دوره معاصر که عمر خود را در راه احیای فکر و اندیشه دینی سپری کرد و در شکل‌گیری انقلاب اسلامی سهم مهم و قابل توجهی بر عهده داشت. او مسوولیت‌هایی همچون امام جمعه تبریز و نمایندگی ولی فقیه را در استان آذربایجان شرقی عهده‌دار بود. آیت‌الله شبستری دارای سابقه‌ای درخشان در نظام جمهوری اسلامی ایران است و همواره در برابر فتنه‌گران و براندازان نظام موضعی قاطع و انقلابی داشته است. همچنین ایشان در سراسر دوران حضور در تبریز همواره، رسیدگی به امور مردم و پاسخ به مسایل شرعی را مدنظر داشت.
این عالم گرانسنگ سرانجام در ۲۶ آبان ۱۴۰۰ دعوت حق را لبیک گفت. در پی درگذشت آیت الله مجتهد شبستری مقام معظم رهبری، درگذشت وی را تسلیت گفتند. در پیام ایشان آمده است: «درگذشت عالم مجاهد جناب حجةالاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ محسن مجتهد شبستری رحمةالله علیه را به خاندان گرامی و فرزندان ارجمند و همه ارادتمندان ایشان در تهران و آذربایجان تسلیت عرض می‌کنم. این عالم بزرگوار از جمله موفق ترین روحانیون فعال در خدمات اجتماعی و هدایت عمومی و اداره حوزه‌های علمیه در تهران و تبریز بودند. تلاش ها و زحمات ایشان در دوران طولانی امامت جمعه تبریز فراموش نشدنی است و آثار ماندگار آن مرحوم در حوزه علمیه تهران و غیره موجب جلب رحمت الهی به ایشان است ان‌شاءالله. از خداوند متعال مغفرت و علو درجات این عالم بزرگوار را مسألت می کنم.»
زندگینامه آیت‌الله مجتهدشبستری
محسن مجتهدشبستری در ۱۳۱۶ خورشیدی در شبستر یکی از شهرستان‌های آذربایجان شرقی چشم به جهان گشود. خانواده او از فقها و علمای آذربایجان در زمان حکومت رضاخان بودند که در هدایت و روشنگری مردم علیه ظلم و ستم نظام پهلوی نقشی موثر داشتند. پدرش همواره با افکار و مرام کمونیستی و استعمار بیگانگان مبارزه و بر ضرورت تمامیت آب و خاک میهن ایران تاکید می‌کرد. آیت‌الله میرزا کاظم شبستری منشاء آثار و برکات بسیاری در آن خطه بود و حوزه علمیه‌ای نیز در شبستر تأسیس کرد. همچنین به همت او مدرسه علمیه‌ای در تبریز بنیان نهاده شد.
او در معرفی پدرش می‌گوید: «پدرم آیت‌الله میرزا کاظم شبستری در شبستر متولد شد. ایشان دروس طلبگی را در شبستر آغاز کرد و مقدمات را نزد آقامیرزا محمد شبستری آموخت. سپس به نجف اشرف رفت و پس از پایان دوره سطح در درس آیات میرزای نائینی، فیروزآبادی، سیدکاظم یزدی و سایر بزرگان شرکت کرد و اجازه اجتهاد را از مرحوم نائینی و آیت‌الله فیروزآبادی گرفت و نیز به خدمت آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، موسس حوزه علمیه قم رسیده و از ایشان هم اجازه‌نامه گرفت. پدرم از علمای بزرگ آذربایجان بود و بعد از ۱۸ سال اقامت در نجف به شبستر بازگشت.»
آیت‌الله محسن شبستری تحصیلات مقدماتی را در شهر خود گذراند. او در این خصوص می‌گوید: «در مدت حضور در مدرسه علمیه تبریز تا حدودی مقدمات عربی را آموخته بودم و در شبستر به موازات اینکه دبیرستان می‌رفتم، نزد یکی از علما به نام حاج میرزا رسول که مقیم شبستر بود، مقدمات عربی را تحصیل کردم. از محضر آیت‌الله شیخ نصرالله شبستری نیز استفاده کردم و احکام و کتاب عروةالوثقی را پیش ایشان آموختم. آقا شیخ نصرالله مقدمات صرف و نحو عربی و عروةالوثقی را به طور خصوصی تدریس می‌کرد. وی از نجف برگشته بود و چند سالی در شبستر ساکن شد و اواخر عمر به تبریز رفت.»
مجتهد شبستری پس از تحصیلات مقدماتی عازم حوزه علمیه قم شد تا به ادامه تحصیل در علوم حوزوی بپردازد. او یکی از ممتازترین شاگردان امام خمینی(ره) بود. او درباره کلاس‌های درس امام خمینی(ره) گفته است: «از آن زمانی که به درس ایشان می‌رفتم، روز به روز ارتباط و ارادت من بیشتر می‌شد و تا مدتی که ایشان در قم بودند به درس خارج ایشان می‌رفتم. امام(ره) هم از نظر بیان و هم از نظر تحقیق، شجاعت، طرز فکر و انقلابی بودن، بی‌نظیر بودند. جاذبه فوق‌العاده‌ای داشتند و بیشتر طلاب و فضلایی که اهل تحقیق بودند در درس ایشان شرکت می‌کردند.»
این روحانی مجتهد توانست از محضر عالمانی همچون سید حسین بروجردی، سید محمد محقق داماد، سیدمحمدرضا گلپایگانی، میرزا هاشم‌آملی و نیز علامه طباطبایی در بحث تفسیر بهره ببرد و به درجه اجتهاد برسد. همچنین در جلسه‌های درس اخلاق آیت‌الله حسین فاطمی قمی و آیت‌الله شیخ عباس تهرانی شرکت می‌کرد.
فعالیت‌های آیت‌الله شبستری پیش از انقلاب اسلامی
آیت‌الله شبستری، همچون دیگر روحانیون و مبارزان در صف نخست مبارزه با نظام خودکامه ستمشاهی ایستاد و فعالیت‌های گسترده‌ای را در این دوران به سرانجام رساند. او از بدو ورود به قم با حضور در منبرهای انقلابی شهید نواب صفوی با سیاست بیشتر آشنا شد. او در این باره گفته بود: «در اوایل ورودم به قم، با امور سیاسی تا حدی آشنا شدم. نواب صفوی و سید عبدالحسین به قم می‌آمدند و من که طلبه نوجوانی بودم به این دو بزرگوار ارادتمند شدم. نواب صفوی در مسجد امام سخنرانی می‌کرد. روی عرشه منبر می‌ایستاد و سخنرانی آتشینی ایراد می‌کرد...».
هنگامی که امام راحل در ۱۳۴۲ عید نوروز را عزای عمومی اعلام کردند، وی نیز به تبعیت از ایشان با صدور اعلامیه‌ای در شبستر اعلام کرد که «امسال عید نداریم.» از او نقل شده است: «وقتی این اعلامیه‌ها در شبستر خبرساز شد، از طرف دستگاه و آدم های ترسو می‌آمدند و می‌گفتند این اعلامیه از طرف شماست و ممکن است عوارضی داشته باشد؛ اما من گوش نمی‌کردم و راه خودم را می‌رفتم.» در همین هنگام که او در شبستر مشغول روشنگری و فعالیت‌های انقلابی بود، به گفته خودش «چند بار از طرف دولت و ژاندارمری» به سراغ وی رفتند و تذکر دادند.
این مبارز مجاهد دائم در راه سفر به تبریز و قم بود و در واقع یکی از ستون های نهضت در شبستر محسوب می‌شد. او همواره در سال‌های نخستین نهضت انقلاب اسلامی، در بزنگاه‌های تاریخی حضور داشت. در جریان سخنرانی امام خمینی(ره) علیه لایحه کاپیتولاسیون، او نیز پای منبر امام(ره) بود.
مبارزات آیت‌الله مجتهد شبستری، بعد از تبعید امام خمینی(ره) نیز ادامه داشت. او در ۱۳۴۸ به دعوت گروهی از تبریزیان مقیم تهران به پایتخت آمد و در یکی از مساجد تهران، اقامه نماز جماعت را برعهده گرفت. او برای جوانان تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه می‌کرد و ضمن تفسیر و توضیح خطبه‌های نهج‌البلاغه مطالب سیاسی را نیز بیان می‌داشت و به پرسش‌های مختلف پاسخ می داد.
یکی از مساجد تهران به نام مسجد طلاچیان به مرکزی برای انقلاب تبدیل شد به طوری که با اوج گیری انقلاب، راهپیمایی‌ها از آنجا آغاز می‌شد. شبستری با روشنگری به جوانان، تشکیلاتی برای مبارزه در آن منطقه ایجاد کرد که این تشکیلات در توزیع اعلامیه‌های امام راحل و مراجع و نیز شکل‌دهی به تظاهرات و راهپیمایی‌ها فعال بودند.
در همان سال‌ها به تدریج تشکل روحانیت مبارز تهران نیز بنیان نهاده شد. او در کنار شهید مطهری، شهید مفتح و شهید بهشتی جامعه روحانیت مبارز را در تهران بنیان نهاد و تا پایان عمرش عضو شورای مرکزی و عضو هیأت داوری این مجموعه بود.
به گفته وی در جلسات شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز که با حضور شهیدمطهری و شهیدبهشتی و سایر بزرگان تشکیل می‌شد، بیشتر بحث‌ها مربوط به امور مهم سیاسی و انقلاب بود. آیت‌الله مجتهد شبستری به هنگام تحصیل در مدرسه حجتیه قم با آیت‌الله خامنه‌ای مقام معظم رهبری آشنا شد و در جلسات جامعه روحانیت مبارز بیش از پیش با ایشان انس گرفت و به گفته خودش از این زمان «ارادت حقیر به معظم له و لطف ایشان به من افزون گشت.»
هدایتِ راهپیمایی و فعالیت‌های سیاسی و سخنرانی علیه رژیم پهلوی در اجتماعات بزرگ از جمله فعالیت‌های او بود که در این راه، بارها تحت تعقیب ساواک قرار گرفت و بازداشت شد. با اوج گیری انقلاب، فعالیت‌های مبارزاتی آیت‌الله مجتهد شبستری نیز بیشتر شد. به هنگام تحصن علما در دانشگاه تهران در بهمن ۱۳۵۷، او نیز در میان متحصنان حضور داشت. او این خاطره را اینگونه روایت می‌کند: «جامعه روحانیت، تحصن در دانشگاه را راه اندازی کرد و البته شهید بهشتی پیشگام بود. در این تحصن من نیز حضور داشتم.» در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷، پس از دستور صریح امام(ره) مبنی بر شکستن حکومت نظامی، آیت‌الله مجتهد شبستری نیز خود را میان مردم رساند و آنان را به مبارزه و ایستادگی تشویق کرد.
مسوولیت‌های آیت‌الله شبستری پس از پیروزی انقلاب اسلامی
با پیروزی انقلاب اسلامی، آیت‌الله شبستری مدتی مسوولیت کمیته انقلاب را در منطقه ۶ تهران برعهده گرفت. در دوره‌های نخست، دوم و سوم نماینده مجلس خبرگان رهبری بود و در دوره چهارم عهده‌دار مقام سخنگوی کمیسیون تحقیق خبرگان رهبری شد. همچنین چهار دوره، نماینده مجلس شورای اسلامی به عنوان ریاست کمیسیون اقتصاد در کارنامه خدمت وی به نظام جمهوری اسلامی ایران ثبت شده است.
در جنگ هشت ساله تحمیلی، افزون بر فعالیت‌هایی که وظیفه نمایندگی مجلس در حمایت از رزمندگان اقتضاء می‌کرد، در بخش پشتیبانی‌های مردمی و گردآوری کمک‌های نقدی، غیرنقدی و فرستادن آنها به جبهه‌ها فعال بود. در همین دوران یکبار منافقین در پی ترور برآمدند که آن توطئه پیش از اجرا کشف و نقشه منافقین باطل شد.
آیت الله شبستری همچنین عهده‌دار ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهلبیت(ع) بود و در ۱۳۷۱ سرپرستی روحانیت جنوب غرب تهران را عهده‌دار شد. او در ۱۳۷۴ از سوی مقام معظم رهبری امام جمعه تبریز شد. البته ناگفته نماند که در ابتدا وی به صورت موقت عهده‌دار این مسوولیت شد اما پس از اتمام دوره نمایندگی در مجلس، به امامت جمعه دائم تبریز منصوب شد. آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب در حکم انتصاب آیت‌الله مجتهد شبستری به عنوان نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز، فرمودند: «اکنون که امام جمعه محترم تبریز پس از سال‌ها خدمت سودمند و تلاش صادقانه و مجاهدت‌آمیز در میان مردم انقلابی و پرشور و با ایمان آن شهر عزیز، برای خدمات علمی به حوزه عالی‌مقام قم منتقل می‌شوند، جنابعالی را که برخوردار از شایستگی علمی و عملی و خود فرزند صالح آن شهر علم و فرهنگ می‌باشید و در اداره حوزه‌های علمیه و فعالیت‌های خطیر دینی و سیاسی دارای سوابق درخشان هستید به نمایندگی ولی فقیه در استان و امامت جمعه تبریز منصوب می‌کنم.»
آیت‌الله شبستری بیش از ۱۰ سال بنا به دستور مقام معظم رهبری مسوولیت نمایندگی ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی را بر عهده داشت. وی در کنار تدریس به انجام امور فرهنگی پرداخت و به دایر کردن چندین کتابخانه، ساخت مصلی، احیاء و ساخت حوزه‌های علمیه در تبریز و ایجاد مرکزِ رسیدگی به امور مساجد همت گماشت. در ۱۳۹۲ نشریه «آدینه تبریز» را دایر کرد. همچنین آیت الله شبستری در ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ خورشیدی از سوی مقام معظم رهبری به مدت پنج سال به عنوان یکی از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.
آثار و فعالیت‌های علمی آیت‌الله شبستری
آیت‌الله مجتهد شبستری در زمان حضور در حوزه علمیه قم و پس از آن در تهران به تدریس علوم مختلف حوزوی پرداخت. او سه سال در دانشکده الهیات دانشگاه تهران به تدریس معارف و فقه اشتغال داشت و در تبریز هم به تدریس درس خارج فقه پرداخت. تمامی آثار و تألیفات آیت‌الله مجتهد شبستری که اغلب در زمینه‌های تفسیر، عقاید، فقه و اصول بوده به چاپ نرسیده است.
تفسیر سوره جمعه و منافقون، کتاب عبادالرحمن با ویرایش جدید، تجلی نور، ولایت فقیه استمرار، ولایت امامان علیه‌السلام، نگرشی تفسیری بر سوره حمد و اخلاص و نگرشی بر فرهنگ عمومی در جامعه اسلامی از جمله آثار آیت‌الله مجتهدشبستری به شمار می‌رود.
فرجام سخن
سرانجام، آیت‌الله محسن مجتهدشبستری، پس از سال‌ها مجاهدت علمی، انقلابی و تبلیغی، در ۲۶ آبان ۱۴۰۰ خورشیدی در تهران چشم از جهان فروبست. در پی درگذشت این عالم بزرگوار مسوولان و شخصیت‌های لشکری و کشوری و نهادهای مختلف در پیام‌هایی با اشاره به خدمات ارزنده این عالم ربانی، درگذشت وی را تسلیت گفتند.
منابع:
- پایگاه اطلاع‌رسانی محسن مجتهد شبستری
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی