سخنگوی وزارت منابع آب عراق درباره سابقه سدسازی ترکیه بر روی رودهای دجله و فرات گفت: بعد از تصمیم ترکیه به ایجاد سدهایی روی دو رود دجله و فرات از گذشته تا اکنون، ابتدا ایده ترکیه از ساخت این سدها تولید برق با طرح موضوع عدم دسترسی ترکیه به منابع انرژی دیگر یعنی نفت و گاز بود.
براساس گزارش ها، سد ایلیسو که در سال‌های اخیر به بهره‌برداری رسیده، یک پروژه برق‌آبی عظیم روی رود دجله است که با هدف تولید ۱۲۰۰ مگاوات برق برای منطقه جنوب شرقی ترکیه به اجرا درآمده است. ترکیه ساخت این سد را از سال ۲۰۰۶ آغاز کرد و بنا بر گزارش‌ها در دسامبر ۲۰۲۰ تولید انرژی در آن به ظرفیت کامل خود رسید. سد ایلیسو دومین سد بزرگ ترکیه بعد از سد آتاتورک (ساخته شده در ۱۹۹۰ بر روی رود فرات) است.
سخنگوی وزارت منابع آبی عراق، در ارتباط با سد سازی ها در ترکیه به خبرنگار ایرنا گفت، ترکیه طرح بزرگ موسوم به «گاپ» را از دهه ۶۰ گذشته آغاز کرد. این طرح از جنوب شرق آناتولی یعنی از غازی عنتاب تا حکاری و دیاربکر و در واقع همه استان های هم مرز ترکیه با دو کشور سوریه و عراق گسترده شد.
به گفته عون ذیاب، «در حقیقت هدف از این طرح وسیع، تنها تولید برق نیست بلکه پروژه های آبیاری و کشاورزی و ذخیره آب و نیز تولید برق را شامل می شود.»
او تصریح می کند: می توان گفت سدهایی که ترکیه برای تولید برق ایجاد کرد تاثیر زیادی بر وضعیت حقابه عراق ندارد اما سدهایی که برای آبیاری و کشاورزی استفاده می شود تاثیر بسیار منفی در میزان آب دجله و فرات دارد.
عون ذیاب افزود: دومین سد بزرگ ترکیه (سد ایلیسو) نیز قرار است برای تولید برق و انرژی به کار گرفته شود اما سد پیشنهادی جدیدی که ترکیه در پی تاسیس آن است با نام سد «جزره» با مخالفت عراق روبرو شد زیرا با میثاق های بین المللی درباره عدم تاثیر کشورهای سرچشمه آب بر کشورهای حوضه آبریز، سازگار نیست. معنای دیگر چنین اتفاقاتی، این است که استفاده از آب برای تولید برق، این امکان را می دهد که آب، رها و در کشورهای حوضه آبریز ذخیره و استفاده مجدد شود اما سدسازی برای آبیاری و کشاورزی، تاثیر منفی قابل توجهی بر بازدهی آب در کشورهای حوضه مصب و نه منبع آب دارد.
این مقام عراقی می گوید: عراق بدون سدهای منبع ، بسیار وضع بهتری داشت. این تاثیر منفی با افزایش خشکسالی و بیایان زایی در عراق به ویژه خشک شدن هورها در استان های هم مرز ایران شامل هورهای واقع در استان های واسط، میسان و بصره و به شکل خاص در هور هویزه و الحمّار دارد.
وی سپس به تاثیر رود کرخه ایران بر وضعیت عراق با این توضیح اشاره کرد که این موضوع درست است که ایران، سهم زیادی از حوضه آبریز عراق ندارد اما وضعیت کرخه بر مرزهای دیالی تاثیر گذاشته است.
وی توضیح داد: ۱۵ درصد آب دجله از ایران وارد می شود و ۴۲ درصد آن از ترکیه و مابقی آن از خود عراق است.
وی به گفت و گوهای فنی با طرف ایرانی در این باره هم اشاره و بر ضرورت تعامل بیشتر دو کشور دوست در همه زمینه ها با یکدیگر تاکید کرد.
وی گفت: ما می دانیم که سال های خشکسالی هم در ایران و هم در ترکیه حاکم است؛ هم در حوضه آبریز از کرخه هم در دجله و فرات از ترکیه شاهد بودیم که سال ۲۰۲۱ خشک بود و سیلاب هایی که تامین کننده آب رودها است دیده نشد اما متاسفانه از این جهت که عراق، کشور حوضه آبریز است از دو سو تاثیر منفی می پذیرد؛ از خشکسالی جاری و نیز از تدابیر کشورهای همجوار درباره آن.
ذیاب ادامه می دهد: عراق جایگزینی برای این آب ها از جمله آب های عمقی زیرزمینی ندارد، بنابراین امسال ناچار شدیم سطح زیر کشت عراق را به شدت کاهش دهیم؛ از ۵ میلیون دونم (یک میلیون و ۲۵۰ هزار هکتار) به ۲.۵ میلیون دونم (۶۵۰ هزار هکتار) یعنی ۵۰ درصد سطح زیرکشت معمول. امسال در منطقه دیاله نیز کشت تابستانه را ممنوع کردیم.
عون ذیاب تصریح می کند: مدیریت و مصرف بهینه آب را در پیش گرفتیم و به برخی مناطق آب شرب را از رود دجله منتقل کردیم. این تدابیر را باید همه کشورهای درگیر خشکسالی در پیش بگیرند در عین حال کشورهایی مانند ترکیه، عراق و ایران باید با هم همراه شوند و راه حل مورد توافقی داشته باشند.
***
این اظهارات سخنگوی وزارت منابع آبی عراق در حالی است که وزیر کشاورزی عراق با اشاره به اینکه ۹۰ درصد منابع آبی کشورش از ترکیه سرچشمه می گیرد، از پیشنهاد ایران برای مهار آب های سیلابی با ساخت سدهای مشترک با هدف کاهش آثار خشکسالی خبر داد.
پیش از این در چهارشنبه گذشته، «محمد الخفاجی» در برنامه ای تلویزیونی از روند مهاجرت معکوس عراقی ها به علت خشکسالی و در سایه خارج شدن بخش وسیعی از زمین های کشاورزی از طرح حمایت دولتی کشت و زرع، ابراز نگرانی کرد.
الخفاجی گفت: حدود ۹۰ درصد مناطق استان دیالی شامل «بلد روز، کنعان، المقدادیة، بهرز، المنصوریة، بزایز نهر الخالص و ناحیة العظیم» از طرح کشاورزی خارج شده و آنچه باقی مانده تنها بخش غربی رود دجله به مساحت ۳۴ هزار دونم (۸ هزار و ۵۰۰ هکتار) است که به نسبت حجم استان دیالی، ناچیز و همین زمین ها هم متکی بر تلمبه خانه ها است.
وزیر عراقی افزود: اکنون تلاش می کنیم فقط باغ های دیالی را حفظ کنیم که سابقه ای ۴۰ ساله دارد و ۱۰۰ هزار دونم (۲۵ هزار هکتار)، مساحت آن است.
الخفاجی ادامه داد: به ایران سفر کردم و دیدم که آنها هم با معضل خشکسالی مواجه هستند اما مناطق «بدره، خانقین و مندلی» برخوردار از سیلاب های زمستانی است که حتی به میسان و واسط هم می رسد؛ طرف ایرانی به ما پیشنهاد ایجاد سدهایی در داخل خاک خود را داد با این هدف که سیلاب هایی سرازیر شده به عراق، مهار و به نفع عراق بهره برداری شود اما طرف عراقی در این باره کوتاهی کرد.
به گفته الخفاجی «۹۰ درصد منابع آب عراق از ترکیه تامین می شود و هر مشکل (آبی) با آن کشور بر عراقی ها به ویژه در استان های جنوبی موثر است، بنابراین، هماهنگی با کشورهای همجوار درباره این موضوع لازم است. عراق با ترکیه منافع متقابل دارد و هیات مذاکره کننده، باید از همه طرف های عراقی دارای ارتباط با موضوع تشکیل شود.»
الخفاجی به این موضوع هم اشاره کرد که همتای ترکیه ای او گفته است که در عراق نسبت آبیاری پیشرفته و بارانی از ۵ درصد تجاوز نمی کند در حالی که ترکیه استفاده ای ۹۰ درصدی از این فناوری های هوشمند آبیاری می کند که این امر به کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب می انجامد.
سدسازی های متعدد ترکیه بر سرچشمه های رودهای عراقی به عنوان اولین منبع تامین کننده آب عراق و سوریه، به واکنش های هشدارآمیزی از سوی دو کشور و نیز نگرانی ها از تاثیرات منفی زیست محیطی این اقدام به ویژه خشک شدن هورها و بیایان زایی در کنار تخریب زمین های کشاورزی و معیشت مردم این کشورها منجر شده است.