مرور خاطرات نوستالژیک از سینما با تماشای تاریکخانه های قدیمی که شاید در گذر روزگار به ناچار رخت نو بر تن کرده باشند، دل دوستداران سینما را به تپش می اندازد که چطور با شوق به اتاقهای تاریک می رفتند و همراه با غم و غصه قهرمانان فیلم‌ها گریسته و یا با خوشحالی آنان شاد شده و غریو خنده شادمانه آنان تاریکی را شکافته و به بیرون سینما درز پیدا می کرد.
حال از آن تاریکخانه های قدیمی با شور و شوقی که مردم قدیم این شهر هنگام تماشای فیلم به یاد می آورند، اثری باقی نمانده است، سینماهای "استقلال" و "آسیا" و بسیاری دیگر از بین رفته و جای آن ساختمان های بی هویت و بی ارتباط به هنر شکل گرفته است که حتی دیگر کسی به یاد نمی آورد که در این مکان، زمانی سینمایی بوده و شور و هیجانی برپا می شده است.
دل کارکنان قدیمی سینما یا فیلمسازان فعلی مشهد برای تاریکخانه های قدیمی تنگ شده است. دیگر هیچ نشانی از گذشته برجای نیست تا لحظه نوستالژیکی را برای آنان رقم بزند، حتی محلی نیز ایجاد نشده است تا خاطرات شفاهی آنها از سنیماهای قدیمی ثبت و برای آیندگان به یادگار بماند.
آپاراتچی قدیمی سینماهای مشهد از بی مهری به سینماهای قدیمی دل پردردی دارد. او سالها است که از کار خود به عنوان آپاراتچی سینما کنار گذاشته شده و حالا فقط نظاره گر از بین رفتن یک به یک خاطراتش از سینماها است. آخرین آن هم سینما "قدس" در خیابان پاسداران به عنوان یکی از سینماهای قدیمی مشهد بود که مسوولان قول ساخت سینمای دیگری به جای آن در کوهسنگی را دادند. وعده ای که هنوز روی تحقق به خود ندیده است.
گلچین مشهدی از روزگار قدیم سینما
"رضا گلچین"، آپاراتچی چند سینمای قدیمی در مشهد بوده که سالها خاک سینما خورده و امروز به فیلمساز باتجربه و همه فن حریف این صنعت تبدیل شده است؛ او غصه نابودی یادمانهایی را می خورد که روزگاری هویت هنر سینمای این شهر را تشکیل می داد.
وی در گپ و گفتی دوستانه با خبرنگار ایرنا از کم و کیف سینماهای قدیمی در مشهد می گوید که تاریخ ایجاد آنها به دهه ۲۰ سده چهاردهم شمسی می رسد، هرچند او کار خود را به عنوان آپاراتچی سینما از سال ۱۳۵۰ آغاز کرده است.
گلچین می گوید که چندی قبل از کنار “سینما آسیا” (یکی از سینماهای قدیمی مشهد) گذشته و چشمش به بقایای تخریب شده آن افتاده است، آهی جانکاه از نهادش برخاسته و اشک از چشمش جاری شده که چرا حلقه های زنجیره سینماهای این شهر یک به یک در حال از بین رفتن است.
وی اظهار می کند: قبلاً شنیده بودم که سینما آسیا را تخریب کرده اند اما خودم از نزدیک آن را ندیده بودم، حقیقتاً گریه ام گرفت و در کنار بقایای این سینما نشستم و چند لحظه ای اشک ریختم، طوری که ساندویچ فروشی نزدیک آن سینما به نزدم آمد و از دلیل تغییر حالم پرسید.
گلچین در تشریح سابقه کاری خود در سینماهای مشهد می گوید: از سال ۱۳۵۰ به عنوان آپاراتچی (مسوول نمایش فیلم) در سینما آسیا مشغول به کار شدم، آن زمان فیلم دیجیتالی نبود، فیلم ها به صورت نگاتیو به سینماها می رسید، دستگاهی به نام آپارات بود که نگاتیوها را در آن قرار می‌دادیم و به وسیله آن نگاتیوها فیلم به نمایش درمی آمد، مسوول این کار هم “آپاراتچی” بود.
وی می افزاید: من به عنوان آپاراتچی در تمام سالنهای سینماهای قدیمی مشهد کار می کردم، عاشق کارم بودم و سینما را خانه خود می دانستم، وقتی به خرابه های سینما آسیا، جایی که عمرم را در آن به عنوان آپاراتچی گذرانده ام، نگاه می کنم، از عمق قلبم احساس می کنم که خانه خراب شده ام.
این آپاراتچی قدیمی به تشریح خاطرات خوب خود از سینما پرداخته و می گوید: همه خاطرات گذشته من مربوط به زمانی است که در سینماهای قدیمی مشهد به عنوان آپاراتچی کار می کردم، محل استقرار سینما آسیا به عنوان نخستین محل کارم، در خیابان ارگ (حدفاصل خیابانهای مدرس و میدان ۱۰ دی کنونی) بود و این خیابان را محل سینمای شهر می دانستند و پاتوق همه اهالی سینما هم در این خیابان بود.
گلچین به سابقه کاری خود در سینماها اشاره کرده و می افزاید: من علاوه بر آسیا در سینما سانترال و بعد از انقلاب در سینما استقلال یا شهرفرنگ، سینما آفریقا و برخی سینماهای دیگر آپاراتچی بودم، تقریبا می شود گفت که تجربه کاری در همه سینماهای مشهد را دارم و ۳۰ سال از عمر خود را در این خانه های فیلم گذرانده ام.
این آپاراتچی قدیمی از شور و شوق مردم برای تماشای فیلم در سینما و خاطراتی که در نزدیکی سینماهای قدیمی برای آنان رخ می داد، می گوید: اتفاقات شاد و عجیب زیادی در خیابان ارگ و محله قدیمی سینماهای مشهد رخ می داد که در خاطر من ثبت شده است، آدمهای مختلفی در این خیابان کار می کردند که دیگر یا در این دنیا نیستند و یا پیر و فرتوت و خانه نشین شده اند، عده کمی از اهالی این خیابان در قید حیات هستند و می توان کتابی از خاطرات آنان درباره ماجراهای سینماهای مشهد در این خیابان نوشت، چرا که این خاطرات بخشی از تاریخ سینمای مشهد است.
وی با اظهار تاسف نسبت به کسانی که دیگر در بین ما نیستند، چنین اظها رنظر می کند: کاش فرصتی فراهم شود تا این آدم های قدیمی خاطرات خود از سینماهای مشهد را بازگو کنند و این خاطرات در جایی ثبت شود تا برای آیندگان بماند، زیرا بسیاری از آنان که شاهد رشد سینما در این شهر بوده اند، از دنیا رفته اند و با مرگ دیگر افراد باقی مانده، تاریخ را نمی توان بازگو کرد.
گلچین اضافه می کند: آدم های قدیمی سینماهای مشهد اغلب گوشه نشین شده اند، آقایان حسین گلچین، حسن یعقوبی، غلام خاور، محمد یعقوبی، حسین متقیان، حسن طاهری، علی طاهری نیک، علی خلیلی از کارکنان قدیمی سینماهای مشهد بودند، آقایان حسین بزرگ نیا، محمد سرگلزایی، رضا بهبهانی، هادی و حاجی سالاری همگی دارای خاطرات ارزشمندی از سینماهای قدیمی مشهد هستند که باید در جایی ثبت شود.
"آفریقا" و "هویزه" تنها بازماندگان سینماهای قدیمی مشهد
سینما ملی (نامهای بعدی سینما هما، استقلال و جام جم) اولین سینمای دائمی مشهد واقع در خیابان امام خمینی (ارگ) بود که با عنوان سینما دایر شد. داستان تغییر نامش از این قرار است که شخصی به نام «نیکولا گریگوریان»، کافه رستوران خرم در انتهای باغ ملی را برای ساخت سینما مناسب دید و مالک رستوران را که "حسن بیک" نامی بود، برای شراکت در ساخت آن راضی کرد. آنان با خرید انبارهای مخروبه پشت مغازه‌های حاشیه خیابان، سینما ملی را در نیمه اول سال ۱۳۰۵ تأسیس کردند که تا سال ۱۳۰۷ با همین نام دایر بود.
در سال ۱۳۰۷، ۳۳ نفر از ارامنه که در رأس آنان “آرسن منگاساریان” قرار داشت، شرکت سهامی خاص سینمای خراسان را تشکیل داده و سینما ملی را خریدند. سهامداران جدید فضای سالن را گسترش دادند تا سینمایی مجهزتر با ظرفیت ۹۰۷ صندلی بسازند. نام سینما را هم به «سینما هما» تغییر دادند. سینما هما پس از مصادره در سال ۱۳۵۹ تعطیل شد، اما در سال ۱۳۶۶ با نام «سینما استقلال» بازگشایی گردید، چندی بعد هم با نام «سینما جام‌جم» به اجاره بخش خصوص درآمد، اما چند سال بعد به دلیل نداشتن ایمنی، ابتدا تعطیل و سپس تخریب شد.
این آپاراتچی قدیمی از تخریب عمده سینماهای قدیمی که سالها در آنها کار کرده است، چنین می گوید: تقریبا همه سینماهای قدیمی مشهد از بین رفته اند و فقط می توان سینماهای “آفریقا” و “هویزه” را باقیمانده سالن های سینمای قدیمی این شهر دانست. سینما “آفریقا” واقع در میدان شریعتی جزو قدیمی ترین سینماهای موجود در مشهد است که افتتاح آن به سال ۱۳۵۰ بازمی گردد. نام این سینما قبلا “شهر فرنگ ” بود اما بعد از انقلاب تغییر نام داده و بازسازی شد.
وی می افزاید: سینما "هویزه" کنونی، واقع در چهارراه دکترای مشهد نیز در سال ۱۳۴۷ افتتاح شد و نامش "دیاموند" بود. این سینما نیز بازسازی شده و به کلی تغییر ساختار داده است. سینماهایی مانند "سانترال"، "فردوسی"، "هما" و "آسیا" تخریب شده اند، دو سینما ” به نامهای "کریستال" و "متروپل" هم تبدیل به هتل شده اند.، سینما "مولن روژ" واقع در کوچه استانداری و سینما "قدس" که قبلا نامش "آریا" بود نیز تخریب شده اند.
وی ادامه می دهد: در ابتدای خیابان "جنت" ساختمانی با عنوان "زیست" وجود دارد که عمده مردم اطلاع ندارند که قبل از این ساختمان، چه بنایی در این مکان مستقر بود، در حالی که ساختمان "زیست" کنونی محل استقرار سینما "ایران" بود که تخریب شد. سینما "ایران" از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۵۶ به مدت ۵۰ سال جزو سینماهای مهم شهر مشهد به شمار می رفته و اکنون اثری از آن باقی نیست، بیشتر مردم نمی دانند چنین سینمایی وجود داشته است و من دلم از این موضوع به درد می آید.
سینما عامل شادی و توسعه آور کسب و کار
تخریب هر سینما یعنی از بین رفتن کسب و کارهایی که پیرامون آن شکل گرفته است، این واقعیت تلخی است که در پشت تخریب همه سینماهای قدیمی وجود داشته است. سینماهایی که تخریب شده و دیگر مکان فعلی جایگزین آن نتوانسته آن کسب و کار و شور و شوق شکل گرفته از وجود آن را زنده کند.
یکی از فیلمسازان مشهدی که خاطرات شیرینی از برخی سینماهای قدیمی این شهر دارد به خبرنگار ایرنا می گوید: سینما عاملی است که علاوه بر تفریح و سرگرمی برای مردم، بستری برای برخی کسب و کارهای جنبی نیز فراهم می آورد.
اشکان ضیایی می گوید: سینماها همیشه فضای شادی آوری بوده اند، اینکه سینمایی را تخریب کنیم و کاربری آن مکان را تغییر دهیم، تنها ثمره اش از بین رفتن چند فرصت شغلی است.
وی به بازسازی برخی سینماهای قدیمی مشهد مانند سینما "هویزه" اشاره کرده و می افزاید: اکنون که سینما "هویزه" بازسازی شده، هم تعداد سالنهایش بیشتر شده و هم تبدیل به یک مرکز تفریحی با مشاغل متعدد گشته است، قدیم یادم هست که به یکی از سینماهای قدیمی مشهد می رفتیم و در کنار آن "اغذیه فروشی" هم بود که به واسطه همین سینما معروف شده بود و کسب و کار پررونقی داشت.
این فیلمساز مشهدی می گوید: سینماهای قدیمی مشهد که بعضا در داخل خیابان اصلی هم قرار نداشتند، پرمخاطب بودند، سینمایی نزدیک میدان "سوم اسفند" مشهد قرار داشت که در کنار آن یک سری قفس با پرندگان زیبا ایجاد کرده بودند و بسیار برای مردم خاطره انگیز بود.
ضیایی اضافه کرد: مسوولان می توانستند به نحوی سینماهای قدیمی را حفظ کنند که هم بنای قدیمی سینما و هم کسب و کارهای شکل گرفته اطراف آن حفظ شود، هر سینمایی که در مشهد تخریب شده، ارزش افزوده ای برای آن ایجاد نگشته است و فقط خود سینما از بین رفته است.
وی بهره گیری از طرحهای جدید برای حفظ معماری قدیمی سینما و توجه به نوسازی آن را مورد تاکید قرار داده و می گوید: سالنهای قدیمی در سینماهای هویزه و آفریقا که بازسازی شده اند، چندان اقدام خاصی روی آن صورت نگرفته در حالی که می توانستند بهتر از این عمل کنند.
وی گردآوری همه وسایل، عکسها و خاطرات از سینماهای قدیمی مشهد در محلی مانند موزه را برای این شهر ضروری می داند و می گوید: گردآوری و نمایش تاریخ سینما در مشهد که بخشی از هویت این شهر را تشکیل می دهد می تواند برای مردم بسیار جالب باشد و آنان را دوباره به تماشا کردن فیلم در سینما ترغیب کند، دنیایی از حرفهای ناگفته و خاطرات تلخ و شیرین در پس هر یک از سالن های قدیمی سینما و کارکنان آن وجود دارد که می تواند افراد بسیاری را به خود جذب نماید.
بازسازی به جای تخریب
گلچین هم در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا، بازسازی سینماها را بهتر از تخریب آنها می داند، چون مردم با محلات و مکانهای قدیمی خاطرات زیادی دارند که هویت هر شهری است، وقتی یک مکان سراسر نوستالژیک تخریب و به مکان دیگری انتقال می یابد، یعنی بخشی از هویت این شهر زیر چرخهای لودر تجددخواهی و نوگرایی رفته و یا بنا به مصلحت زمانه محو شده است.
این آپاراتچی قدیمی شهر می گوید: معتقد هستم برای حفظ تاریخ و ثبت خاطرات مردم با سینماها، باید سینماهای قدیمی این شهر بازسازی می شد و چراغ سینما در محلات قدیمی، که خاطرات مردم با سینماهای آن گره خورده است، روشن نگه داشته می شد.
گلچین می افزاید: مردم زمان حاضر با دو هدف حفظ نوستالژی و یادآوری خاطرات گذشته و یا تماشای فیلم به سینما می روند، چون رفتن به سینما فقط به خاطر تماشای فیلم نیست بلکه آن حس بودن در این فضا و یادآوری خاطرات گذشته و آشنایی جوانان با آنچه گذشتگان در سینما گذرانده اند؛ اهمیت زیادی دارد.
وی اظهار می کند: شاید یکی از دلایلی که مردم قدیمی مشهد دیگر به سینما نمی روند، این باشد که در سینماهای جدید احساس غربت می کنند و دیگر قرار گرفتن در فضاهای جدید آن حس گذشته را برای تماشای فیلم در آنان زنده نمی کند و حال آنکه سینما فقط خانه فیلم نیست، خانه دوم ما است.
گلچین ادامه می دهد: اگر سینماهای قدیمی مشهد بازسازی می شد، من آپاراتچی، دست فرزند یا نوه خود را گرفته و او را به سینما می بردم و به او می گفتم که در این مکان چه کارهای کرده و چه خاطراتی دارم و روزگاری این فضا و سینما چقدر برای مردم اهمیت داشته است.
قرار گرفتن در فضای سینماهویزه یا سینما آفریقای مشهد، با اینکه بازسازی شده اند، حس خوشایندی به انسان می دهد که سینماهای جدید آن حس را ندارد، یک بنای قدیمی تاثیرگذاری زیادی در فرهنگ و هویت یک جامعه دارد؛ بناهای قدیمی و تاریخ ساز را نباید هیچگاه از بین برد چون هویت ما را تشکیل می دهند.
سینما یک مرکز فرهنگی است که می تواند برای همیشه پابرجا باشد، می تواند در زمینه ترویج یک فرهنگ، جریان ساز باشد، می تواند موزه ای از تاریخ و هویت مردم یک شهر باشد؛ در هیچ جای دنیا یک مرکز فرهنگی را تخریب نمی کنند اما در مشهد این کار بارها و بارها انجام شد و سینماهای قدیمی شهر یک به یک تخریب شدند.
اخیرا در مشهد شاهد تخریب سینماهای قدس و آسیا بودیم که بازتاب رسانه ای گسترده ای داشت، مکان این دو سینما متعلق به حوزه هنری است و مدیرکل حقوقی و مالکیت فکری حوزه هنری انقلاب اسلامی در تشریح علت این تخریب در تاریخ ششم مردادماه امسال به خبرنگاران گفته بود: سینماهای آسیا و قدس مشهد برای تأمین بودجه تأسیس ۱۱ سالن در مجتمع مهر کوهسنگی فروخته شدند.
محمد ملک ثابت افزوده بود: در سال ۱۳۹۲ مقرر شد که به منظور گسترش فضای فرهنگی انقلاب اسلامی، تعدادی از سینماها به حوزه هنری تعلق بگیرد تا این نهاد بتواند این مراکز را فعال و احیا کند. در همین سال به پیشنهاد رییس وقت حوزه هنری برخی سینماها پس از بررسی‌های متعدد در بنیاد شهید و امور ایثارگران و ستاد اجرایی فرمان امام و کمیته امداد، به حوزه هنری تعلق گرفت.
وی بیان کرده بود: برخی از این سینماها که در شهرهای مختلف وجود داشت مخروبه‌ای بیش نبود و ما با مذاکرات لازم این مکان‌ها را تحویل گرفته و برنامه‌هایی برای احیا یا مدیریت آن داشتیم. بسیاری از این سینماها با توجه به نحوه ساختی که دارند در مکانی احداث شده‌اند که دیگر موقعیت مناسبی برای عبور و مرور ندارند و بعضا در نقطه ای از شهر هستند که برای وجود یک سینما مناسب به نظر نمی‌رسد. سال ۱۳۹۲ نیز سینماهای قدس، آسیا و استقلال مشهد به حوزه هنری واگذار شدند.
مدیر امور حقوقی حوزه هنری گفته بود: در محل سینما استقلال، زمانی که به حوزه هنری تعلق گرفت هیچ بنایی وجود نداشت و فقط یک زمین بود. سینما آسیا از سال ۱۳۷۲ در اختیار کمیته امداد بود که سال ۹۴ به حوزه هنری تعلق گرفت و حال آنکه یک مخروبه بود و همان زمان با توافق کمیته امداد و شهرداری مشهد، قرار بود که مجوز ساخت محلی مسکونی تحت پوشش کمیته امداد صادر شود. سینما قدس هم آن زمان یک سینمای نیمه فعال بود که شرایط مطلوبی نداشت.
موزه ای برای سینما در مشهد، خیلی دور خیلی نزدیک
چندی قبل "محمد خزائی"، رییس سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت سیزدهم در نشستی با انجمن سینماداران مطرح کرد که اجازه تخریب هیچ سالن سینمایی را نمی دهیم، مگر اینکه در ازای آن مکان فرهنگی دیگری به عنوان معوض به فضای فرهنگی کشور اضافه شود.
خدا کند که چنین شود، چون روندی که تخریب سینماهای قدیمی در شهرها به خود گرفته است، اگر پایانی برای آن نباشد دیگر اثری از سینما به جا نخواهد ماند و همه تاریخ سینما دفن خواهد شد. مگر اینکه یا سالنها در همان محل سابق بازسازی شوند یا موزه هایی برای نگهداری وسایل و عکس و نگاتیوها و همه اقلام قدیمی سینما و خاطرات آن و گذشتگان ایجاد شوند که به نظر می رسد ایجاد چنین مکانی برای مشهد ضروری است.
رییس اداره سینمایی و سمعی – بصری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی خبر خوشی را به خبرنگار ایرنا مبنی بر ایجاد موزه ای مربوط به سینما در مشهد می دهد که البته تا تحقق آن راه بسیار است.
سیدحجت طباطبایی به خبرنگار ما می گوید: در حال رسیدن به توافق با موسسه فرهنگی - تبلیغاتی بهمن سبز برای ایجاد موزه سینما در مرکز شهر مشهد هستیم که در این رابطه نشستی نیز با مدیرعامل موسسه مزبور برگزار شده است.
وی بیان می کند: قرار است براساس همکاری بین دستگاهی و طی ایجاد تعاملات بیشتر، معرفی توان و امکانات سینمایی و همچنین ایجاد ظرفیت هایی برای معرفی هنرمندان سینمایی در خراسان رضوی از گذشته تاکنون، موزه سینما به همت موسسه بهمن سبز در مشهد تاسیس شود و در اختیار هنرمندان و علاقه مندان سینما قرار گیرد.
طباطبایی اضافه می کند که هم اینک با موسسه بهمن سبز در حال انعقاد تفاهم نامه ای برای ایجاد موزه مزبور هستیم که به زودی این تفاهم نامه منعقد و مرحله آماده سازی و ساخت این موزه آغاز می شود.
وی خاطرنشان می کند: پارسال قرار بود موزه سینما در مشهد در "رباط طرق" با مشارکت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان ایجاد شود که مقدمات آن نیز فراهم شد اما مشکلاتی از جمله دوری راه به مرکز شهر باعث گردید که این طرح ابتر مانده و اجرایی نشود.
رییس اداره سینمایی و سمعی – بصری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه هنوز دو یا سه سینمای قدیمی در مشهد باقی است، اذعان می کند که آنچه رییس سازمان سینمایی کشور مبنی بر جلوگیری از هرگونه تخریب سینما اعلام کرده، سیاست اصلی این سازمان است و دستورالعمل ها و آیین نامه هایی نیز در این زمینه وجود دارد.
طباطبایی با تاکید بر لزوم مراقبت از سینماهای قدیمی مشهد می گوید: باید مراقبت کنیم از اینکه برخی از سینماهای قدیمی بخشی از هویت فرهنگی ما را تشکیل می دهند و از این حیث نباید تخریب شوند، مگر اینکه مطابق با آیین نامه در صورتی اجازه تخریب به مالکان سینما داده شود که مابه ازای آن بتوانند سینمایی تاسیس کنند.
وی اضافه می کند: با این حال من تاکید دارم که حتی اگر سینمایی فرسوده است، بخشی از تاریخ و یا فرهنگ شهری ما است، لذا به هر صورت ممکن باید بازسازی و به عنوان مکانی برای آموزش یا گردهمایی های سینمایی در نظر گرفته شود تا همچنان بخشی از حافظه تاریخی و سینمایی شهر حفظ شود و این یکی از وظایف همه ارگانهای دولتی است.
ختم کلام آنکه تخریب مکان های قدیمی به هیچ وجه پسندیده نیست و فرهنگ هیچ کشوری چنین اقدامی را جایز نمی شمرد، اگر بنا است بخش خصوصی سینماها را بسازد باید قوانینی تدوین شود که مالک سینما نتواند آن را تخریب کند، حق حفظ مکانهای فرهنگی برای همه مردم شهر محفوظ است و نباید توسط اشخاص تخریب شوند تا با آن بخشی از تاریخ شهر از بین برود.