شهر شیراز که گنجینه غنی فرهنگ و ادب ایران زمین است و در سرتاسر آن می توان پیوند تاریخ، فرهنگ و ادب را به تماشا نشست در بهمن‌ماه ۱۳۹۸ در آیینی به عنوان پایتخت کتاب ایران در سال ۹۹ معرفی شد.
تکاپوهای شیراز برای پایتخت کتاب شدن
این در حالی بود که این شهر پس از چندین دوره تلاش و کوشش فراوان برای تقویت جایگاه کتاب و کتابخوانی موفق به کسب لقب پایتخت کتاب ایران شده بود. شیراز در دوره های مختلف تمام تلاش خود را برای کسب این عنوان به کار گرفت. هرچند این کلانشهر از نخستین دوره رقابت‌های کسب عنوان پایتختی کتاب ایران در سال ۱۳۹۳ بازماند اما در دومین دوره این جشنواره در سال ۱۳۹۴ توانست در میان پنج شهر نخست قرار گیرد و در سال ۹۵ به رتبه سوم دست یافت. در دوره چهارم این رویداد که شهر صدرا از استان فارس موفق به کسب عنوان شهر خلاق کتابخوان شد، باز هم شیراز نتوانست لقب پایتختی کتاب را از آن خود کند. در دوره پنجم، شیراز، اوز لارستان و صدرا از استان فارس برای کسب عنوان پایتختی کتاب ایران در جمع نامزدهای نهایی قرار گرفتند، همچنین ۲ روستای جایدشت از توابع شهرستان فیروزآباد و روستای کریشکی از توابع شهرستان لارستان توانستند به جمع ١٠ روستای برگزیده نهایی جشنواره روستاها و شهرهای دوستدار کتاب راه یابند.
مجالی که کوتاه بود
در نهایت پس از برگزاری پنج دوره از این رویداد، شیراز که نماد شهر فرهنگ و ادب ایران‌زمین است در دوره ششم موفق شد این عنوان را به خود اختصاص دهد. اما هنوز طعم شیرین این شعف بر کام فرهنگوران و کتاب‌دوستان شیراز جاری نشده بود که شیوع ناگهانی کرونا تمام معادلات پیشین را برای برگزاری رویدادهای فرهنگی به هم ریخت و عزم فرهنگوران و فرهنگ‌دوستان برای اجرای برنامه‌های مربوط به پایتختی کتاب در شیراز ناکام ماند و بحران کرونا لذت این کامیابی را ربود.
چهارم اسفندماه ۱۳۹۸ بود که اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس تمامی فعالیت‌های فرهنگی را به دلیل گسترش کرونا تا مدتی نامعلوم متوقف ساخت و شش ماه اول سال ۹۹ نیز به امید رخت بربستن این بیماری منحوس و آغاز دوباره فعالیت‌های فرهنگی گذشت.
لغو نمایشگاه کتاب تهران یکی از اتفاقات تلخ دوران کرونا بود که موجب شد ناشران استان فارس از معرفی خود و نویسندگان مطرح شیراز در این گردهمایی ملی باز بمانند. افزون براین، قرار بود نمایشگاه‌های موضوعی و فصلی کتاب برای متخصصان هر حوزه دایر شود که آن نیز عملی نشد، افتتاح و بهره‌برداری از طرح‌های عمرانی مربوط به حوزه کتاب هم به تعویق افتاد.
دستاوردهای پایتختی کتاب در شیراز
البته کلان‌برنامه‌هایی همچون بازسازی قدیمیترین کتابخانه در جنوب ایران یعنی کتابخانه شهید دستغیب با قدمتی بیش از ۶۰ سال، تعیین تکلیف زمین کتابخانه مرکزی شیراز پس از سال‌ها کشاکش، کلنگ زنی باغ کتاب شیراز و اعلام برندگان جایزه انتخاب کتاب سال فارس برگزار شد و شهرداری شیراز هم اقدامات قابل توجهی برای پیوستن این شهر به جمع نامزدهای پایتختی کتاب جهان انجام داد.
با این حال فرهنگوران و کتاب‌دوستان شیرازی که به دلیل شیوع کرونا، زمان طلایی برای برگزاری برنامه‌های این رویداد را از دست داده بودند، تلاش کردند تا فرصتی دوباره را برای تحقق اهداف خود فراهم کنند و به همین منظور خواستار تمدید عنوان پایتختی کتاب ایران برای شیراز شدند. بر همین اساس شورای سیاست‌گذاری پایتختی کتاب ایران، بنابر درخواست مسئولان فرهنگی شیراز و با بررسی مدارک ارسالی، این شهر را به صورت قطعی تا شهریور ۱۴۰۰ پایتخت کتاب اعلام کرد و این اتفاق موجب شد شیراز تا شهریورماه ۱۴۰۰ به عنوان پایتخت کتاب باقی بماند.
موانع و مشکلات موجود در اجرای برنامه‌های پایتختی کتاب در شیراز
معاون فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس معتقد است: شیراز پنج سال برای کسب عنوان پایتختی کتاب تلاش کرد و هر سال هم با شرکت در رویداد فرهنگی پایتخت کتاب ایران، جزو پنج شهر اول معرفی می‌شد. دو سال نیز عنوان شهر خلاق کتابخوانی را از آن خود کرد. اما در آن دوران به دلیل اینکه شهرداری و شورای شهر پای کار نمی آمدند موفق به کسب عنوان پایتختی کتاب نشدیم.
مهدی امیدبخش در گفتگو با ایرنا اظهار کرد: شیراز در اواخر سال ۹۹ به واسطه اتفاقات خوبی که در سال ۹۸ و ۹۹ در حوزه کتاب و کتابخوانی در این شهر رقم خورد به عنوان پایتخت کتاب ایران معرفی شد اما پس از کسب این لقب دو عامل مانع از اجرای طرح‌ها و برنامه‌هایمان برای استفاده از ظرفیت پایتختی کتاب در شیراز شد.
امیدبخش اضافه کرد: پس از شیوع کرونا و متوقف شدن فعالیت‌های فرهنگی تمام تلاش خود را به کار گرفتیم تا بسیاری از برنامه‌ها را از طریق فضای مجازی برگزار کنیم اما برای اجرای برخی از برنامه‌هایی که باید به صورت میدانی برگزار می‌شد نیاز به حضور فیزیکی در برخی از اماکن داشتیم که متأسفانه گسترش کرونا مانع از اجرای این برنامه‌ها شد.
معاون اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس عنوان داشت: تغییر و تحولات در سازمان شهرداری نیز باعث شد که ساماندهی پروژه‌های عمرانی در اولویت شهردار سابق قرار بگیرد و تیم جدید شهرداری و شورا هم زمانی بر سرکار آمد، که فرصت چندانی تا پایان موعد تمدید شده برای پایتختی کتاب نمانده بود.
وی افزود: تندیس و لوح پایتختی کتاب معمولا به شهردار اعطا می‌شود. لذا شهرداری و شورای شهر نقش بسزایی در حوزه ترویج کتاب و کتابخوانی دارند.
امیدبخش بیان داشت: شهرداری‌ها جزو بدنه دولت محسوب نمی‌شوند و در عین حال، می‌توانند سهم بسزایی در پیشبرد اهداف تعیین شده در حوزه کتاب و کتابخوانی داشته باشند. در حقیقت شهرداران به عنوان سکاندار تمام مسائل فرهنگی در کشورهای توسعه یافته به شمار می‌روند.
وی اظهار کرد: یک شهر زمانی می‌تواند به عنوان پایتخت کتاب به موفقیت‌های قابل توجهی دست یابد که همه دستگاه‌های فرهنگی در این زمینه تلاش کنند. نباید اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان تنها متولی این امر قلمداد شود. ثبت عملکرد و تعامل و همکاری دستگاه‌های مختلف فرهنگی در مستنداتی که برای کسب این عنوان ارائه می‌شود، ضروری است.
امیدبخش ادامه داد: در گزارشی که برای کسب این عنوان به شورای سیاست‌گذاری پایتختی کتاب ایران ارسال می‌کنیم، باید مستندات کافی و قابل اجرا در رابطه با اقداماتی که در زمینه ترویج کتاب و کتابخوانی انجام داده‌ایم، برنامه‌هایمان برای پایتختی کتاب و نحوه مشارکت تمام دستگاه‌ها را ارائه بدهیم.
وی یادآوری کرد: همچنین اقدامات انجام شده در حوزه شهروندی، یکی از مواردی است که به کسب عنوان پایتختی کتاب کمک زیادی می‌کند. البته ما سعی کردیم توجه بسیاری به این موضوع داشته باشیم و برنامه های خود را با رویکرد شهروند محور پیش ببریم. اما کرونا مانع از اجرای بسیاری از برنامه های شهروندمحور ما شد.
این مقام مسئول اضافه کرد: البته پایتختی کتاب برای شیراز اتفاقات خوبی از جمله توسعه زیرساخت‌ها در حوزه کتاب و کتابخوانی را رقم زد که قطعا شاهد ثمرات این اقدامات در آینده خواهیم بود.
وی بیان کرد: خوشبختانه امسال اوز لارستان توانسته است با کارنامه خوبی در هفتمین رویداد انتخاب و معرفی کتاب ایران شرکت کند و به مرحله نیمه نهایی راه یابد.
امیدبخش عنوان کرد: اوز جزو شهرهای مستعدی است که در حال حاضر چشم انداز بیست ساله در حوزه کتاب و کتابخوانی دارد و از پتانسیل خوبی در زمینه ترویج کتاب و کتابخوانی بهره می‌برد.
معاون اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس، ابراز کرد: هر سال شاهد حضور اوز در این رویداد و رقابت سرسختانه‌اش با شهرهای بزرگ ایران و همچنین استمرار برنامه‌های ترویج کتابخوانی در این شهر بوده و هستیم. امیدوارم که این شهر خوب فرهنگی امسال بتواند عنوان پایتختی کتاب را برای استان فارس به ارمغان بیاورد.
شیراز شهری موفق در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی بین آحاد مردم
دبیر سابق ستاد شهرها و روستاهای دوستدار کتاب استان فارس هم معتقد است که شیراز با وجود کرونا در مقایسه با سایر شهرهایی که پیش از این پایتخت کتاب ایران بوده‌اند، بهتر توانست به ترویج کتاب و کتابخوانی در میان عموم مردم کمک کند اما از دستگاه‌های دولتی توقع بیشتری برای استفاده از ظرفیت پایتختی کتاب در شیراز داشتیم.
حسن دهقان در گفتگو با ایرنا اظهار کرد: در برخی از شهرها تنها اداره کل کتابخانه‌های عمومی یا شهرداری و یا اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی متولی این امر می‌شدند اما در شیراز ما شاهد تعامل و همکاری دستگاه‌های مختلف دولتی در زمینه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی بودیم. هرچند از دستگاه‌های دولتی توقع بیشتری برای استفاده از ظرفیت پایتختی کتاب در شیراز داشتیم.
دهقان ادامه داد: با توجه به اینکه شیراز موفق شد عنوان پایتختی کتاب را کسب کند و این کلانشهر در فضای فرهنگی و سیاسی کشور دارای قدرت چانه زنی بالایی است، انتظار داشتیم که شرایطی فراهم شود تا از این ظرفیت برای ایجاد زیرساخت‌های لازم بهره بیشتری ببریم.
برگزیده چهارمین جشنواره مروجان کتابخوانی کشور بیان کرد: شیراز از معدود کلانشهرهای کشور است که کتابخانه مرکزی ندارد و ما می‌توانستیم در این مدت مشکلات مربوط به صدور مجوز و خلأهای قانونی که برای احداث این کتابخانه وجود داشت را سریعتر برطرف کنیم. هرچند شهرداری و شورای شهر مصوبات بسیار خوبی داشتند اما برای توسعه زیرساخت‌ها و ایجاد سالن‌های مطالعه می‌بایست مصوبه‌های قوی‌تری ارائه می‌شد.
وی بیان داشت: عنوان پایتختی کتاب به شهرهایی اعطا می‌شود که در وهله اول از پیشینه خوبی در حوزه کتاب و کتابخوانی بهره ببرند و از لحاظ فرهنگی نیز در جایگاه مطلوبی قرار داشته باشند. در واقع شهرهایی این عنوان را کسب می‌کنند که بتوانند از قابلیت‌های سازمان‌های مردم نهاد، بخش دولتی و خصوصی به منظور توسعه کتاب و کتابخوانی به خوبی استفاده کنند.
دهقان به پیشینه شیراز در حوزه فرهنگ اشاره کرد و گفت: شیراز از پیشینه خوبی در حوزه فرهنگ و ادب بهره می‌برد و از دوران گذشته شاهد راه‌اندازی بزرگترین کتابخانه‌ها در این شهر بوده‌ایم. در دوران معاصر هم اقدامات فرهنگی ارزنده‌ای در این شهر انجام شده است و همین سبب شد متولیان فرهنگی در شیراز تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا با انجام فعالیت‌های قابل توجهی در زمینه ترویج کتاب و کتابخوانی، لقب پایتختی کتاب را برای شیراز به ارمغان بیاورند.
دبیر انجمن اهل قلم فارس بیان داشت: این اقدامات خوب موجب شکل‌گیری شبکه‌های ترویج کتابخوانی و هم افزایی دستگاه‌های دولتی مختلف در شهر شیراز شد. البته در اواخر سال ۹۸ که شیراز موفق به کسب عنوان پایتختی کتاب ایران شد و قرار بود طرح‌ها و برنامه‌های مرتبط با پایتختی کتاب را برگزار کند، با شیوع کرونا روبه‌رو شدیم و گسترش این بیماری باعث متوقف شدن و کم‌رنگ شدن فعالیت‌های فرهنگی در حوزه کتاب و کتابخوانی شد.
دهقان یادآور شد: پایتختی کتاب یک ظرفیت برای شهرها محسوب می شود تا اهالی فرهنگ بتوانند با بهره‌گیری از این ظرفیت در مسیر توسعه فرهنگ مطالعه که یکی از ارکان اصلی پیشرفت و تعالی در یک جامعه مدنی به شمار می‌رود، گام بردارند. البته قرار نیست که هر شهری به عنوان پایتخت کتاب معرفی می‌شود از تمام این ظرفیت برخوردار شود.
این فعال فرهنگی و رسانه‌ای، اضافه کرد: اگرچه ادامه یافتن شیوع کرونا موجب شد که اقدامات جدی در حوزه نرم‌افزاری صورت نگیرد اما در بخش سخت‌افزاری، اقدامات خوبی انجام شد. به عنوان مثال آغاز پروژه ترمیم و بازسازی اساسی کتابخانه شهید آیت‌الله دستغیب، تعیین تکلیف شدن مکان کتابخانه مرکزی شیراز و راه‌اندازی هشت کتابخانه عمومی در فرهنگسراهای شهرداری از اتفاقات قابل توجهی بود که در طول این مدت رقم خورد.
وی یادآور شد: می‌توان گفت فضای کتابخانه‌ای در مساحتی بیش از هزار و ۲۰۰مترمربع از فرهنگسراهای شهرداری شیراز ایجاد شد و نزدیک به ۳۰ تا ۳۵ هزار جلد کتاب در این کتابخانه‌ها قرار گرفت. همچنین اولین کتابخانه عمومی سیار شیراز به نام مسیر دانایی راه‌اندازی شد.
دهقان عنوان داشت: ایجاد شبکه‌های مختلف ترویج کتابخوانی و مجهز شدن اغلب ایستگاه‌های آتش‌نشانی شیراز به کتابخانه در گردش، راه‌اندازی و رونمایی سامانه مسابقات و آزمون‌های الکترونیک کتابخوانی، برگزاری هفت مسابقه مجازی کتابخوانی، نامگذاری بوستان کتاب و احداث بوستان مطالعه نیز از دیگر اقدامات خوبی بود که در طول این مدت انجام شد.
وی ادامه داد: شیراز سال گذشته به عنوان تنها نماینده ایران از سوی کمیسیون ملی یونسکو برای کسب عنوان پایتختی کتاب جهان معرفی شد و تا مراحل خوبی هم پیش رفت.
دهقان اظهار داشت: البته عنوان پایتختی کتاب عنوانی است که اگر یک شهر موفق به کسب این لقب شود عضو شبکه شهرهای پایتخت کتاب خواهد شد. لذا می‌توان از ظرفیت‌های کسب این عنوان در سالهای آینده هم بهره ببریم.
مسئول سابق دبیرخانه دائمی ترویج کتابخوانی شیراز، ابراز کرد: امیدواریم بتوانیم از ظرفیت پایتختی کتاب در سالهای آینده برای توسعه زیرساخت‌های لازم در حوزه کتاب و کتابخوانی مانند احداث کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه بزرگ، ایجاد کتابفروشی‌های وسیع، فراهم کردن شرایط برای اعطای تسهیلات و اخذ معافیت‌های مالیاتی و عوارضی مشخص و مدون به کتابفروشی‌ها به خوبی استفاده کنیم.
راهیابی دو شهر از فارس به مرحله نیمه‌نهایی هفتمین جشنواره پایتخت کتاب
چندی پیش فراخوان هفتمین برنامه انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران در زمستان ۱۳۹۹ از سوی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب اعلام شد که شهرستان اوز لارستان و شهر صدرا به عنوان نامزد این دوره خود را معرفی و با انعقاد تفاهم نامه با مدیر کل محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس، اقدامات خود را برای دستیابی به این لقب آغاز کردند. شهرستان اوز و شهر صدرا از توابع شهرستان شیراز در بین ۱۹۱ شهر داوطلب و شرکت‌کننده از سراسر کشور توانستند به مرحله نیمه‌نهایی هفتمین برنامه انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران راه یابند و این اتفاق خوب امیدی دیگر را در دل اهالی فرهنگ و کتاب‌دوستان فارس برای به دست آوردن این لقب زنده کرد.
با این حال، هنوز پایتخت جدید کتاب ایران مشخص نشده و تا زمان مشخص شدن گزینه جدید، امید است گام‌های تکمیلی برای بهره‌برداری از فرصت پایتختی کتاب ایران در شهر شیراز برداشته شود.