اولین جلد از مجموعه شکوه شعر شیعی با عنوان اشعار ولایی آذری اسفراینی از سوی انتشارات کتاب نیستان اخیرا منتشر شد. آذری اسفراینی شاعر قرن نهم هجری (۷۸۴ تا ۸۶۶)، یکی از ادیبانی است که بیشتر اشعار خود را به اهل‌بیت (ع) اختصاص داده و کتاب با همکاری موسسه ادب‌پژوهی شیعی (سلیس) منتشر شده است. این کتاب با مقدمه‌ای نسبتا مفصل در مورد آذری‌اسفراینی، همعصران و شاگردان وی، ویژگی‌های اخلاقی‌اش و در مورد شعر و شاعری او به قلم مرضیه افخمی ستوده آغاز می‌شود. قصاید آذری‌اسفراینی با شرح‌هایی نسبتا مطول، قصاید نبوی، قصاید علوی، قصاید رضوی و سایر اشعار ولایی نیز دیگر بخش‌های این کتاب است.
در ابتدای کتاب آمده است: یکی از تنومندترین و ارجمندترین شاخه های ادبیات فارسی، ادبیات شیعی است؛ میراثی عظیم از نظرم و نثر در مدح و مرثیه اهل بیت(ع) و مجموعه ای سترگ از معارف شیعی. با تحیر و تاثر باید گفت که این میراث مکتوب به شکلی شگفت، دیده نشده و سهم و قدرش در ادبیات فارسی ناشناخته مانده است. البته در دهه های اخیر گام‌های خوبی در این حوزه برداشته شده، اما هنوز تا رسیدن به حد مطلوب فاصله بسیار است (ص. ۴).
از سال ۹۰ گروهی از دانشجویان ارشد و دکتری ادبیات فارسی، دست به دست هم دادند تا به قدر توانشان در شناساندن این میراث معنوی بکوشند و به این ترتیب موسسه ادب‌پژوهی شیعی شکل گرفت.
کتاب اشعار ولایی آذری اسفراینی که با استناد به بیش از صد عنوان کتاب تاریخی، ادبی و روایی نگارش یافته با مقدمه، گزینش و شرح ابیات مرضیه افخمی‌ستوده در ۲۵۶ صفحه منتشر شده و نویسنده نشان داده چطور آذری در بسیاری ابیات، آیات قرآنی را با وجود اهل‌بیت (ع) گره زده که این امر، نشان‌دهنده اطلاعات دینی و آگاهی او از تفاسیر قرآنی است. همچنین زمانی که می‌خواهد حدیث یا واقعه‌ای تاریخی را نقل کند، سعی می‌کند سند صحیحی برای آن ارائه دهد یا حداقل راوی آن را معرفی کند تا اعتبار کلامش نزد مخاطب بیشتر شود. همچنین آذری به ۱۶۰ مضمون در اشعار منقبتی خود اشاره کرده که پربسامدترین آنها از نظر کمیت شامل تولی، تبری، پند و اندرز، سقیفه، علائم آخرالزمان، انتظار و برتری امیرمومنان (ع) در بخشندگی، شجاعت، جنگاوری و علم و ارزشمندی سخنان امام رضا (ع) است.
در مقدمه این کتاب آمده است: با مطالعه و بررسی آثاری چون دیوان آذری و دیگر شاعران منقبت سرای قرون هشتم و نهم در می یابیم که قبل از دوران صفویه، شرایط برای سرودن شعر شیعی فراهم شده است. اگر محتشم کاشانی در قرن دهم با سرودن ترکیب بند معروفش در سوگ سالار شهیدان جاودانه می شود، قبل از او نیز بزرگانی مانند کمال الدین حسن کاشی که سرحلقه مناقب خوانان قرن هفتم به بعد است، غیاث شیرازی، آذری اسفراینی، سلیمی تونی و لطف الله نیشابوری در آسمان ادبیات شیعی درخشیدند اما در پس ابر سیاست های زمانه خود پنهان ماندند. بنابر این ضرورت ایجاب می کند تا شعر شاعران شیعه که تاکنون به طور جدی به آن ها پرداخته نشده است، زیر ذره بین رود و به عنوان نماینده شاعران این دوره که به اهل بیت (ع) توجه خاصی داشته اند، قضاوت شده و به گونه ای سیر تطور شعر شیعی در این سه قرن نشان داده شود.
طاهره کاظمی دبیر طرح شکوه شعر شیعی در گفت و گو با خبرنگار معارف ایرنا درباره این طرح گفت: در این طرح پژوهشگران روی اشعار آیینی شش شاعر تحقیق کرده اند که علاوه بر آذری اسفراینی، دو جلد دیگر آن یعنی اشعار ولایی سروش اصفهانی و حزین لاهیجی آمادۀ نشر است. سه جلد دیگر این پروژه هم تا پایان سال منتشر خواهد شد.
وی هدف از انتشار این کتاب ها را نشان دادن جریان شعر شیعی دانست و گفت: به همین دلیل شاعرانی انتخاب شده اند که در روزگار خود اشعار برجسته ای گفتند و شاعران تاثیرگذاری برای روزگار خود بوده اند ولی کمتر شناخته شده اند. ما این شاعران را انتخاب کردیم تا هم مردم با آنان بیشتر آشنا شوند و هم تاریخ رشد تشیع را نشان دهیم.
مثلا حسن کاشی یکی از شعرای برجسته دوره خود بوده؛ ولی امروزه کمتر کسی او را می شناسد، درحالی که در رشد تشیع بسیار تاثیرگذار بوده است. همچنین با بررسی اشعار چنین شاعرانی میزان تاثیرگذاری آنان را بر مخاطب نشان می دهیم.
پژوهشگر ادبیات شیعی اضافه کرد: در حال حاضر تعدادی از شاعران کلاسیک را برای این پروژه برگزیدیم و لذا فعلا معرفی شعرای معاصر و بررسی اشعار آیینی آنان در دستور کار ما نیست.
وی درباره تاثیر انتشار اینگونه کتاب ها گفت: مردم با مطالعه این مجموعه‌کتاب ها با ادبیات ولایی بیشتر آشنا می شوند. چون امروزه در جامعه ما گرایش به سمت ادبیات شیعی و دینی کم است و هر زمان که صحبت از شعر و شاعری می شود، مردم به غزل و اشعار عاشقانه توجه می کنند و و تصور اینکه نظامی، شاعر منظومه‌های عاشقانه، معراج‌نامه‌ای درباره پیامبر اکرم (ص) داشته باشد، برای آنان کمی سخت است؛ ولی با ورود این مجموعه کتاب ها به بازار، مردم با این مضامین دینی هم آشنا می شوند و با نگاهی نو اشعار کلاسیک را مطالعه می کنند.
ضرورت توجه مداحان به سروده های شاعران آیینی
کاظمی درباره تاثیرگذاری این کتاب ها بر مداحان گفت: امروز بیشتر مداحان از اشعاری استفاده می کنند که بیشتر به ظواهر پرداخته و کمتر به سراغ اشعاری می روند که از عمق بیشتری برخوردار است؛ زیرا آنها به دنبال آن هستند که شنونده و مخاطب به محض شنیدن شعر متوجه مفهوم آن شود و این درحالی است که اغلب اشعار کلاسیک ما به دلیل پیچیدگی هایی که دارد، شنونده نمی تواند به راحتی با آن ارتباط برقرار کند و متوجه آن شود. مگر آنکه شاعران معاصر ما این مفاهیم قوی را به زبانی ساده تر بیان کنند.
وی افزود: اگر مداحان به این اشعار فاخر توجه کرده و مطالعاتشان را در این زمینه افزایش دهند، می توانند در جامعۀ مخاطبان نیز تاثیرگذار باشند؛ منتهی تحقق این امر مشروط بر این است که مداح تا چه اندازه به این سمت گرایش داشته باشد و این اشعار فاخر را بپذیرد.
این پژوهشگر ادبیات شیعی درباره ویژگی این کتاب ها و وجه تمایز آن با سایر پژوهش هایی که در این زمینه صورت گرفته است، گفت: پژوهشگران و نویسندگان بسیاری در این زمینه کار کرده اند مانند جواد هاشمی‌تربت، احمد احمدی‌بیرجندی یا محمد صحتی سردرودی؛ ولی آنها معمولا یا به صورت پراکنده کار کردند یا به تصحیح دیوان پرداختند یا صرفا اشعار آیینی را جمع آوری کرده اند.
نقطه تمایز کتاب های شکوه شعر شیعی با سایر فعالیت های پیشین، در شرح مبسوطی بوده که برای این اشعار نگاشته شده است. هدف ما از نگارش این شروح، به نوعی انتقال فرهنگ بوده است تا ببینیم این شاعران به عنوان یک مبلّغ، چگونه فرهنگ و تشیع دورۀ خودشان را تبلیغ می کردند، تا چه اندازه در این تبلیغ مؤثر بودند و چگونه این فرهنگ را به دوره های بعد از خود منتقل کردند.
کاظمی درباره تاثیر این کتاب ها در ترویج فرهنگ ولایی گفت: مخاطب در این کتاب ها با برخی معارف دینی آشنا می شود و اطلاعات بیشتری در زمینه مذهب و تشیع به دست می آورد. از طرف دیگر با فهم های مختلفی که از تشیع در دوره های مختلف وجود داشته، آشنا می شود. زیرا همان طور که پیش تر گفتم، این شاعران در دوره های خود بنا به فرهنگی که داشتند، به تبلیغ فرهنگ و تشیع دوره خود می پرداختند و زمانی که ما اشعار آنان را بررسی کنیم، در واقع فهم های مختلف از تشیع را به مخاطب نشان می دهیم.