وقتی خودش را می‌شناسد، متوجه تفاوت‌هایش با دیگران می‌شود، تفاوتی که از خلقت به ارث برده اما ناگریز است تا در جامعه زندگی کند، خودش و محدودیت‌هایش را بشناسد، نفس بکشد و بزرگ شود. در این میان ترحم، نامهربانی‌ها و گاهی طرد شدن‌ها اذیتش می‌کند و همین باعث می‌شود که ناخودآگاه از بطن جامعه دور شود، اما این پایان راه برای او نیست، بلکه باید با هر نوع کج‌اندیشی که زندگی را در جامعه بر او سخت می‌کند و او را آزار می‌دهد، مبارزه کند. او باید برای داشتن یک زندگی عادی و معمولی افزون بر کمبودهای موجود برای تمام افراد جامعه با معلولیت خود و معلولیت ذهنی آن‌هایی که برای معلولان دردسرهای فیزیکی، روانی و کلامی ایجاد می‌کنند، مقابله و حتی مبارزه کند.
تدوین قوانین ناخوانده و چترهای حمایتی برای معلولان از قدرت اجرایی لازم برخوردار نیست که تمامی آنها و زندگی‌شان را زیرپوشش خود قرار دهد و نه آن‌قدر فراگیر شده که آحاد جامعه، دستگاه‌ها و نهادها اجرایی بندبند این قوانین را تکلیف قانونی خود بدانند، از این رو معلولان کمتر مورد حمایت قانون قرار می‌گیرند یا برپایه اظهار نظر بسیاری از صاحبنظران این حوزه به صراحت می‌توان ادعا کرد که قوانین معلولان ضمانت اجرایی ندارد یا اینکه فردی خود را ملزم به اجرای قانون نمی‌داند. شعار امسال روز جهانی معلولان: پیش بسوی دنیایی فراگیر، دسترس پذیر و پایدار بعد از بیماری کرونا با راهبری و مشارکت افراد دارای معلولیت
هم اکنون۶۵۰ میلیون معلول در جهان زندگی می‌کنند که اگر خانواده‌های معلولان را درگیر در این مسأله بدانیم، نزدیک به ۲ میلیارد تن به طور مستقیم متأثر از معلولیت هستند که این رقم حدود یک سوم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. طبق برآوردهای برنامه توسعه سازمان ملل متحد ۸۰ درصد از معلولان در کشورهای درحال توسعه زندگی می‌کنند. در کشور ما حدود یک میلیون و ۴۶۷ هزار و ۸۰۵ معلول تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند که از این تعداد ۱۹۴ هزار و ۴۶۹ سالمند، ۲۷ هزار و ۳۲ تن دارای ضایعه نخاعی، ۹ هزار و ۱۰۰ تن مشکلات قلبی و ریوی، ۱۰ هزار و ۵۱۵ تن ضایعات کمری خاجی و ۷ هزار و ۴۱۷ تن مشکلات گردنی هستند. بر پایه آخرین آمارها و سرشماری‌ها، جمعیت معلولان در تهران بین ۹۰۰ هزار تا یک میلیون تن معلول است. در راستای بهبود کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت، تدابیر خوبی اندیشیده شده اما به‌دلیل نبود نظارت جدی و برنامه‌های اجرایی ناکافی هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. در این‌باره علیرضا زاکانی شهردار تهران معتقد است که مهمترین نیاز معلولان در شهر مناسب‌سازی معابر محسوب می‌شود. تهران ۱۲ هزار کیلومتر پیاده‌رو دارد که باید مناسب‌سازی شوند و ۸ هزار کیلومتر معابر تهران اصلا پیاده‌رو ندارند.
| تعداد معلولان در تهران | تسهیلات مورد نیاز |
| ۹۰۰ هزار تن معلول | ۱۲هزار کیلومتر پیاده رو باید مناسب سازی شود |
| ۸ هزار معابر تهران فاقد پیاده رو هستند | |
| ۱۳درصد ایستگاه‌های مترو برای معلولان مناسبت سازی نشده است |
ضرورت آسیب‌شناسی زندگی جامعه معلولان
بنابر آمارهای منتشره، می‌توان گفت هم‌اکنون ۱۰ درصد افراد جامعه را معلولان تشکیل می‌دهند که آمار قابل ملاحظه‌ای است، افزون بر فراوانی تعداد مسایل ژنتیکی و حادثه‌ای در کشور ما، بسیارند افرادی که در طول سال‌ها جنگ تحمیلی، سلامت جسمانی خود را از دست داده‌اند و به شمار آسیب‌دیدگان این چنینی افزوده شده‌اند.
سیدحسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به آسیب‌ها و چالش‌های موجود در زندگی جامعه معلولان تصریح کرد: تعیین روزی برای معلولان زمینه‌ساز رشد و ارتقای اذهان عمومی درباره مسائل مربوط به معلولیت‌های مختلف شده است. با توجه به تصویب قانون جامع حمایت از حقوق معلولان در دومرحله متفاوت یعنی یکبار در ۱۳۸۳ خورشیدی و تصویب قانون جدید در ۱۳۹۷ خورشیدی و پیوستن ایران به کنوانسیون جهانی حقوق معلولان، توجه به این افراد بیشتر شده است، هرچند که تا تحقق کامل حقوق این افراد بر مبنای مفاد اسناد، سیاست‌ها و قوانین جاری کشور و کنوانسیون جهانی حقوق افراد دارای معلولیت و تحقق اصول این کنوانسیون فاصله بسیاری وجود دارد. احترام، عدم تبعیض، مشارکت فعال و موثر و ورود در جامعه، پذیرش افراد دارای معلولیت، برابری در فرصت‌ها و دسترسی‌ها، احترام به ظرفیت‌های قابل تحول افراد دارای معلولیت و احترام به حقوق این افراد در جهت حفظ هویت‌شان از جمله اصول کنوانسیون مربوط به معلولان است. در این زمینه چالش‌های اساسی پیش روی افراد وجود دارد که می‌تواند مانع بزرگی در تحقق حقوق شهروندی این افراد باشد.
همچنین در همین راستا ابراهیم کاظمی‌مومن‌سرایی رئیس دبیرخانه مناسب‌سازی کشور در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مومن‌سرایی: یکی از ارکان توسعه جامعه، دسترسی به مکان‌ها و فضاهای مختلف و حتی وبگاه‌ها با توجه به توانایی‌های افراد مختلف جامعه است. محیط زندگی افراد معلول باید محیطی باشد تا در آن افراد معلول بتوانند به راحتی تحرک داشته باشند و به سهولت ارتباط برقرار کنند و همچنین عزت نفس افراد معلول در آن محیط حفظ شود. از این رو محیط باید نقش کمک کننده‌ای داشته باشد تا خود افراد معلول قادر به انجام فعالیت‌های خود باشند و همچنین در این محیط سایر افراد بدانند که چگونه با افراد معلول تعامل برقرار کنند. باید اذعان کرد با وجود قوانین و ضوابط گوناگون و با توجه به گذشت ۳۰ سال از تصویب ضوابط ویژه معلولین تاکنون اقدامی موثر در خصوص مناسب‌سازی محیط شهری صورت نگرفته است، از این رو به نظر می‌رسد که به‌جای تصویب قوانین و بخش‌نامه‌های جدید به آسیب‌شناسی وضع موجود بپردازیم. آسیب‌شناسی و بررسی علل عدم رعایت قوانین و ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی جهت معلولان از مهمترین ضروریات جهت شناخت چالش‌ها و ارائه راهکار برای رفع مشکلات آنها است. شناخت معضلات پیش‌روی این افراد چون مناسب‌سازی، یافتن خلاءهای اجرایی، عوامل عمومی و ارائه روش‌ها و راهکارهای موثر می‌تواند در ارتقاء کیفیت ارایه خدمات به معلولان، جانبازان و سالمندان موثر باشد.
تسهیلات مناسب حرکتی برای قشر معلول جهت بهره‌گیری عادلانه از فضای شهری
امروز در بسیاری از مراکز و مناطق شهری، معلولان از حداقل امکانات نیز برخوردار نیستند و با وجود آمار بالای این گروه هنوز هیچ‌گونه امکانات مناسب رفاهی و تمهیدات آسایشی برایشان در نظر گرفته نشده، خیابان‌ها و پیاده‌روهای شهرها هنوز هم با استاندارهای جهانی فاصله بسیار دارند.
در همین راستا کاظمی‌مومن‌سرایی معتقد است که موضوع رفت وآمد شهری و دسترسی افراد دارای کم‌توانی به محیط‌های شهری، بسیار مهم و اساسی است. رفتن از خانه به پیاده‌رو و معابر، وارد شدن به وسیله نقلیه و خارج‌شدن از آنها و گذر به پیاده‌رو یا خیابان نزدیک محل کار، رسیدن به ورودی ساختمان، تحرک و جابجایی در ساختمان، ورود به دفتر یا هر محل دیگر برای انجام کار و... از جمله مشکلات این قشر از جامعه است. بنابراین تسهیلات مناسب برای حرکت معلولان فقط شامل خودرو نبوده بلکه ساختمان‌ها و معابر را نیز دربرمی گیرد. تلاش‌های زیادی جهت مناسب‌سازی خودرو شخصی و سیسـتم حمـل و نقـل عمـومی شـهری صورت گرفته است اما کافی نبوده و معلولان جهت تردد در شهر با مشکلات گوناگونی رو برو هستند.
در همین ارتباط موسوی چلک نیز می‌گوید: از جمله این چالش‌ها، موضوع عدم مناسب‌سازی محیط‌های عمومی برای حضور مستقل افراد دارای معلولیت برای انجام کارهایشان است. مناسب نبودن پیاده‌روها، اتوبوس‌ها، ترمینال‌ها، حمل ونقل درون شهری، ورودی بانک‌ها، نبود سرویس‌های بهداشتی مناسب معلولان، تابلوهای راهنمایی در تقاطع‌ها، پارکینگ خودرو مختص معلولان، آسانسورها، نبود رمپ در تمام نقاط شهر، توجه نکردن به اصول مناسب‌سازی در جلوی درب خانه‌ها و پارک‌کردن خودرو جلوی سطح شیب‌دار و ... از جمله موانع حضور افراد دارای معلولان جهت مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی است. این موضوع حتی در سازمان‌هایی که خود مسئول پیگیری این امور هستند و در ستاد ملی مناسب سازی هم عضویت دارند به چشم می‌خورد که جای تأسف دارد.
در این ارتباط محمد زندیان که از بدو تولد معلول متولد شده است با بیان اینکه تمامی قوانین مربوط به آنها در حد حرف باقی می‌ماند و شماری از مسئولان خود را مکلف به اجرای قوانین معلولان نمی‌دانند، اظهار می‌کند: از تصویب قانون جامع حمایت از حقوق معلولان حدود ۱۵ سال می‌گذرد اما تاکنون این قوانین یا اجرا نمی‌شود یا بخشی از بندهای آن در حد رفع تکلیف یا در مراسم‌هایی، اجرا می‌شود که اصولا برای معلولان کاربردی ندارد. شیوع کرونا بر ضعف و حتی ناکارآمدی زندگی معلولان اثر منفی می‌گذارد تا جایی که با محدودیت و قرنطینه خانگی، معلولان از بسیاری از امکانات همچون تردد و امکان خدمات درمانی محروم می شوند. در هر صورت مسئولان در زمینه معلولان سخنان بسیاری را می‌گویند اما حمایت واقعی از این قشر تنها در حد کلامی است و حمایت واقعی را ندارد.
اقدامات ناکافی شهرداری و شورای شهر در راستای اجرای ضوابط مربوط به مشکلات معلولان
با توجه به اینکه قدرت تطبیق معلولان با بسیاری از ناملایمات شهری، پایین‌تر از دیگر شهروندان است و این افراد در بسیاری از مواقع ناتوان می‌مانند، فضای خانه را به محیط شهری ترجیح می‌دهند که این امر لزوم برنامه‌ریزی برای استانداردسازی فضاهای شهری و انطباق آنها با نیازهای معلولان را بیشتر می‌کند. همانطور که کاظمی‌مومن‌سرایی معتقد است که شهرداری‌ها و شورای شهر به عنوان عوامل دست‌اندرکار در اجرای ضوابط و کمک به رفع مشکلات معلولان شناخته می‌شوند، شهرداری‌ها می‌توانند کارهای اساسی برای اجرای ضوابط انجام دهند از جمله اعمال ضوابط در پروانه ساختمانی. به نظر می‌رسد، اگر شهرداری‌های سراسر کشور این وظیفه قانونی را به جدیت اعمال می‌کردند در طی این سنوات نباید شاهد ساخت و سازهای غیر استاندارد بودیم، درحالی که با بررسی اجمالی و حضور در اماکن و دستگاه‌های عمومی که حتی در سال‌های اخیر ساخته شده‌اند به طور کامل گویای این موضوع است که این ماده به صورت موردی یا به شکل مقطعی در برخی از استان‌ها یا مناطق دقیق و درست اجراء نشده و هیچگاه این تکلیف مورد توجه و اهتمام قرار نگرفته است. انتظار می‌رود با توجه به نقش ویژه شهرداری‌ها و شورای شهر در مناسب‌سازی معابر و مبلمان شهری با جدیت بیشتری در این عرصه عمل کنند.
کاظمی‌مومن‌سرایی: از استان‌های پیشتاز در امر مناسب‌سازی مبلمان شهری می‌توان به استان‌های خراسان رضوی و اصفهان اشاره کرد. همچنین مطابق با ارزیابی جشنواره شهید رجایی نزدیک به ۵۹ درصد از دستگاه‌های دولتی برای معلولان مناسب‌سازی شده است.
موسوی چلک معتقد است که اهمیت مناسب‌سازی محیط برای افراد معلول بسیار ضروری است. نباید فراموش کرد که استقلال این قشر از جامعه، شناساندن توانایی و ظرفیت‌هایشان بدون حضور مستقل در جامعه بسیار دشوار خواهد بود. یکی از مشکلات معلولین برای حضور در جامعه نبود امکان دسترسی به اماکن عمومی و ادارات دولتی، به دلیل مناسب نبودن مسیرهای تردد در سطح شهر است.
زندیان (معلول جسمی- حرکتی) نیز همچنین معتقد است که مناسب‌سازی اماکن عمومی به‌درستی انجام نشده است و عده‌ای فکر می‌کنند، مناسب‌سازی و قوانین موجود در این مورد فقط با رنگ‌آمیزی و طراحی مبلمان شهری تمام می‌شود و خود را به هیچ وجه ملزم و مکلف به اجرای قانون‌ها نمی‌دانند.
رحمان رحیمی نیز که با وجود ناشنوایی در موسسه‌ای فرهنگی فعالیت می‌کند، می‌گوید: تنها ۳ درصد از مجوزهای استخدامی دستگاه‌های دولتی و عمومی که از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند به افراد معلول واجد شرایط تعلق می‌گیرد در صورتی معلولان بیش از دیگر اقشار جامعه نیازمند اشتغال و تعریف درآمد پایدار هستند. همچنین او در ارتباط با شیوع بیماری کرونا می‌گوید: این بیماری سبب شده که اگر گاها فردی در سطح شهر به ما کمک می‌کرد اما بعضی مواقع برای عبور از سطحی باید ساعت‌ها در مکانی منتظر بمانیم تا شاید فردی به کمکمان بیاید. هرچند این موضوع ناراحت‌کننده است، اما باید به دیگران حق بدهیم که نگران سلامتی خود باشند.
کارآفرینی فناورانه اجتماعی راه‌حلی پویا در جهت ارائه خدمات شهری
تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه در یکی دو دهه اخیر سبب شده که اشخاص معلول به میزان قابل توجهی در جامعه جذب شوند، وجود برخی موانع به ویژه در عرصه کارآفرینی شرایط لازم برای حضور این قشر در جامعه را دشوار و در بعضی مواقع غیرممکن ساخته است. از این رو رشد سریع فناوری و سازمان مجازی می‌تواند کارآفرینی فناورانه اجتماعی را برای ارائه خدمات شهری به معلولان کمک شایانی کند.
کاظمی‌مومن‌سرایی در همین زمینه معتقد است که تسهیل ارتباطات برای افراد معلول از اصول لازم برای عدم وابستگی و نیز مشارکت اجتماعی، اقتصادی افراد معلول است و فناوری به دلیل نقش موثر در تعاملات اجتماعی و کاهش وابستگی و کارآفرینی در حوزه خدمات معلولان بسیار مهم بوده و یکی از زمینه‌های نوین فعالیت جهت ارتقای زندگی معلولان است اما کافی نبوده و معلولان برای تعاملات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و تفریح و .... نیاز به حرکت و تردد در شهر دارند و نمی‌توان کارآفرینی فناورانه اجتماعی را به عنوان راه حلی پویا برای عرضه خدمات شهری به معلولان ارائه کرد.
موسوی چلک نیز اعتقاد دارد که باید بر اساس بانک اطلاعات، ویژگی‌ها و اطلاعات مدیریت بهینه توزیع خدمات و مراکز را داشته باشیم و به این ترتیب تمرکز برنامه‌های توانبخشی در این حوزه‌ها صورت پذیرد اما متاسفانه بانک اطلاعاتی جامعی وجود ندارد و مطالبه‌گری برای حل این مورد به حوزه قانون‌گذاری نمایندگان مجلس، رسانه‌ها، تشکل‌های علمی و دانشجویی مربوط است. تکنولوژی‌ها و فناوری‌های نوین برای قشر معلول جامع مناسب نیست. وقتی شرایط کسب و کار بر مبنای فضای دیجیتال باشد، افراد دارای معلولیت هم یکی از گروه‌هایی به شمار می‌روند که باید هم راستا در دسترسی با سایر افراد عادی جامعه باشند.
او می‌گوید؛ مشکلات معلولان در حوزه‌های تحصیلی و دسترسی برابر به فرصت‌های آموزشی از جمله موضوعات بسیار مهم است که باید مسئولان توجه ویژه‌ای به این امر داشته باشند. آموزش رایگان و همسطح با دیگر افراد جامعه می‌تواند، فرصتی برای تحقق حق آموزش در کشور برای این افراد باشد و این که از این طریق قابلیت‌ها و ظرفیت‌هایشان را به منصه ظهور برسانند.