خاک، پیکره‌ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرایندها و عوامل خاکساز تشکیل شده و دربرگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می‌پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن هستند.
خاک به عنوان منبع طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک می‌باشد به همین دلیل هرگونه آلودگی موجود در خاک می‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد.
گرچه خاک از منابع تجدیدپذیر به شمار می‌رود اما براساس بررسی‌های صورت گرفته تشکیل هر سانتیمتر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی از ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال طول می‌کشد.
در بیان اهمیت و جایگاه خاک در زیست انسان همین بس که بیش از ۹۵ درصد نیازهای غذایی انسان از طریق خاک تامین می‌شود و این عنصر تامین کننده ۷۰ درصد مایحتاح و ابزار زندگی انسان است.
خاک و کیفیت آن دارای طبقه بندی مختلف است و در سطوح مختلف خاک خیلی فقیر، فقیر، خاک ضعیف، به نسبت ضعیف، متوسط، خوب و خاک خیلی حاصلخیز قابل دسته‌بندی است و تنها ۱۰ درصد خاک ایران در خوشبینانه‌ترین حالت جزو دسته خیلی حاصلخیز است.
احیا و تجدیدپذیری خاک آنقدر گران و پرهزینه است که توجیه اقتصادی ندارد و انتقال آن نیز با توجه به اینکه هر هکتار خاک معادل چهار میلیون و ۸۰۰ هزار کیلو گرم وزن دارد، شدنی و قابل انجام نیست و تنها می‌توان گفت خاک و تمامیت آن امانتی در دست ماست برای تحویل بی کم و کاست به نسلهای آینده.
سالانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار زمین در استان خراسان رضوی زیر کشت ۸۳ نوع محصول می‌رود و در این عرصه ۳۶۳ هزار بهره‌بردار در بخش کشاورزی فعالیت دارند حال آنکه هم اکنون هشت هزار هکتار اراضی کشاورزی این استان با فاضلاب آبیاری می‌شود، ۳۵ تا ۴۵ درصد خاکهای این استان با بحران شوری، فرسایش آبی و بادی مواجه است و دیگر هیچ خاک نرم با قابلیت شخم با گاوآهن در آن وجود ندارد و میزان قلیایی بودن خاک این خطه نیز بسیار زیاد ست.
از سوی دیگر به رغم تصویب قانون حفاظت از خاک در سال ۱۳۹۸ پس از یک دهه سکون در مجلس شورای اسلامی و تشکیل اداره امور خاک در جهاد کشاورزی استانهای کشور، هنوز چارت سازمانی این اداره و تخصیص اعتبار برای انجام اقدامات لازم در این زمینه تعیین و ابلاغ نشده است.
فرسایش سالانه ۱۸۴ میلیون تن خاک در خراسان رضوی
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: این استان و استان کرمان دارای بیشترین میزان فرسایش خاک در کشور هستند.
جعفر جوادی با بیان اینکه متوسط فرسایش خاک در جهان هشت تن در هکتار است و در کشورهای پیشرفته با اقدامات حفاظتی این میزان به ۲ تن کاهش یافته است، افزود: سالانه حدود ۱۸۴ میلیون تن خاک در این استان دچار فرسایش می‌شود.
وی ادامه داد: فرسایش خاک در این استان بین ۹ تا ۲۴ تن در هکتار است که به صورت میانگین ۱۵ تن در هکتار و حدود ۲ برابر متوسط جهانی می‌باشد.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: فرسایش آبی خاک موجب می‌شود خاک به صورت سیلاب در پشت سدها نقش مسدود کننده را به خاک روان شده بدهد و موجب کاهش حجم آبگیری سدها شود.
وی افزود: در خراسان رضوی ۲ میلیون متر مکعب رسوب از این طریق در سدها ثبت شده است.
جوادی ادامه داد: در حال حاضر ۸۰۰ هکتار از اراضی استان در معرض فرسایش بادی است که این وضعیت در شهرستانهای جنوبی استان از جمله گناباد با شدت و وخامت بیشتری همراه است.
وی گفت: خراسان رضوی و کرمان دو استان بحرانی در زمینه فرسایش بادی هستند.
رشد ۲ برابری کانونهای گرد و غبار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی هم با اشاره به افزایش سطح و شمار کانونهای تحت تاثیر فرسایش بادی در این استان گفت: طبق آخرین بررسی‌های انجام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، اکنون ۳۰ کانون تحت تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در این استان وجود دارد.
محسن فنودی با بیان اینکه این شمار پیش از انجام این مطالعات ۱۶ کانون با سطح یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بود، افزود: نمی‌توان به طور دقیق اعلام کرد که همه این کانونها به یکباره ایجاد شده‌اند بلکه احتمال دارد بررسی‌های تخصصی و شناسایی در این زمینه بیشتر شده است.
وی ادامه داد: کانون های تحت تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتر برخوردار است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: برای مدیریت مناطق بحرانی تاکنون در سطحی معادل ۵۷۰ هزار هکتار در استان با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات احیای بیابان انجام شده است.
وی افزود: میزان خسارت وارده ناشی از کانونهای بحرانی فرسایش بادی در استان خراسان رضوی به منابع اقتصادی و زیستی، سالانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
۱۷ درصد بیابان‌های ایران در خراسان رضوی است
فنودی با بیان اینکه ۱۷ درصد از مساحت کل بیابان‌های ایران در استان خراسان رضوی قرار دارد ادامه داد: هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان رضوی یعنی ۴۸ درصد از گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد.
وی گفت: هشت میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار مساحت کل خراسان رضوی عرصه منابع طبیعی است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی افزود: همچنین محیط طبیعی ۲۲ شهرستان از مجموع ۳۳ شهرستان این استان عرصه فرسایش بادی است و همه این شهرستانها تحت تاثیر تحرکات جوی و اقلیمی بیابانی قرار دارند.
وی ادامه داد: "بیابان" به مناطقی گفته می‌شود که اقلیم فراخشک و خشک با متوسط بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلیمتر دارند و درصد پوشش گیاهی آنها کمتر از ۱۰ درصد است.
فنودی گفت: بیابان‌زایی نیز فرایند جاری در طبیعت است که در روند آن، زمین در مناطق خشک، نیمه‌خشک و حتی خشک نیمه مرطوب بر اثر عوامل طبیعی و انسانی مورد تخریب قرار می‌گیرد.
وی به سابقه عملیات بیابان‌زدایی در خراسان رضوی اشاره و بیان کرد: این استان در زمره استانهای پیشرو در تثبیت شن، مقابله با گردوغبار و بیابان‌زدایی در کشور است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی افزود: برپایی ایستگاه تثبیت شن، عملیات کاشت و نهالکاری در بیابان با گونه تاغ نخستین بار در ایران طی سال ۱۳۴۴ در منطقه حارث‌آباد شهرستان سبزوار آغاز شد.
وی ادامه داد: این عملیات که ۵۶ سال پیش آغاز شد طی دو سال نخست آن منجر به برپایی ایستگاههای تثبیت شن در برآباد و کلاته میرعلی شهرستان سبزوار و همچنین در قوژد شهرستان گناباد و راه‌اندازی نخستین فعالیتهای بیابان زدایی ایران در این استان شد.
فنودی گفت: در حال حاضر این گونه گیاهی به همراه دیگر گونه‌های بیابانی بومی به عنوان کاربردی‌ترین نهال بیابانی در کشور در کاهش گردوغبار و بیابان زدایی استفاده می‌شود.
وی غلبه باد و وقوع طوفان‌های ماسه‌ای و حرکت شن‌های روان را از مهمترین عوامل محدود کننده فرایند توسعه در کانونهای بحرانی و مهمترین مخاطرات، تهدیدها و چالشهای مناطق بیابانی دانست و افزود: اثرات خشکسالی، تغییر اقلیم و کاهش سطح سفره های آبهای زیرزمینی و تغییرات نامناسب در کیفیت آنها، وقوع مخاطراتی نظیر سیل، حریق، طغیان آفات و بیماری ها، شور شدن اراضی در اثر بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی، حساسیت و آسیب پذیری توده‌های جنگل‌های دست کاشت از دیگر چالشهای موجود در این زمینه است.
آلودگی تهدید جدی خاک خراسان رضوی
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: روزانه هزار و ۷۰۰ تن تن زباله در مشهد تولید می‌شود که به زباله‌گاهها منتقل می‌گردد و فقط ۱۵ درصد این میزان تبدیل به کمپوست شده و بقیه اغلب به صورت غیراصولی دفع می‌شود.
وی افزود: علاوه بر آن روزانه ۱۳ تن زباله بیمارستانی در این کلانشهر تولید می‌شود که همه این موارد به عنوان عوامل مهم آلودگی خاک محسوب می‌شوند.
جوادی ادامه داد: علاوه بر آن سموم و کودهای شیمیایی اگرچه مورد نیاز خاک هستند اما به دلیل استفاده غیراصولی، در زمان نامناسب و حجم غیر کارشناسی موجب وارد آمدن ضربه و خسارت به ساختار خاک می‌شوند.
وی گفت: همچنین تخلیه فاضلاب در اراضی یا آبیاری اراضی کشاورزی با فاضلاب یکی دیگر از مشکلات موجود است که سلامت و زیست خاک را به تهدید جدی کشانده است.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: تخلیه پسابها، پسماندهای کشاورزی، پسماندهای صنعتی و بیمارستانی از مهمترین عناصر آلوده کننده خاک در این استان است.
آبیاری هشت هزار هکتار زمین کشاورزی با فاضلاب
رییس اداره خاک مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز با بیان اینکه سطح آبیاری اراضی کشاورزی با فاضلاب در این استان نسبت به سطح و گستردگی اراضی کشاورزی آن چشمگیر نیست گفت: در حال حاضر حدود هشت هزار هکتار زمینهای کشاورزی استان با فاضلاب و به صورت غیرمجاز توسط کشاورزان آبیاری می‌شود.
علی عباس زاده افزود: هم اکنون ۷۳۵ هزار هکتار اراضی زراعی در استان وجود دارد که آبیاری با فاضلاب درصد اندکی از این میزان است.
وی ادامه داد: اغلب آبیاری به این شیوه با توجه به جمعیت زیاد در مشهد قرار دارد و سپس شهرستانهایی مانند نیشابور و سبزوار در این قالب می‌گنجند.
رنج کمبود مواد آلی و سختی خاک
مدیرامور آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه کمبود مواد آلی خاک از مهمترین مشکلات موجود در استان است، گفت: برای حل این مشکل کشاورزان باید راهکارهایی مانند بازگرداندن بقایای گیاهان به خاک، کود دهی حیوانی به خاک، کشت گیاهان ویژه در زمین که با عنوان "کود سبز" شناخته می‌شود در دستور کار قرار گیرند.
وی افزود: رفتار نادرست با خاک موجب افزایش سختی خاک می‌شود که عواملی مانند تغییرات اقلیم و خشکسالی نیز این روند را تشدید می‌کنند.
جوادی ادامه داد: سختی خاک مانع از رشد گیاه می‌شود که در ایجاد سختی خاک، تردد بیش از اندازه ماشین آلات کشاورزی و ایجاد کلوخه در خاک نیز تاثیر بسزایی دارد.
وی با بیان اینکه ازبین بردن کلوخه در خاک بسیار سخت است گفت: حتی در از بین بردن کلوخه ممکن است خاک به شکل دانه‌ای تشکیل نشود و به صورت خاک پودری شود که این مدل خاک نیز امکان رشد مناسب گیاه را ندارد.
شوری خاک بحران خاموش
رییس اداره خاک مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: در حال حاضر ۳۵ تا ۴۵ درصد خاک خراسان رضوی با شوری مواجه است که این وضعیت هر روز بدتر می‌شود و در حال حاضر با بحران جدی شوری خاک استان مواجهیم که در همه شهرهای استان مشاهده می‌شود.
وی با اشاره به روشهای مقابله با شوری خاک افزود: آب شوری، کشت نم کاری و اصلاح روشهای کشت از مهمترین راههای مقابله با شوری خاک است که البته باید گفت خشکسالی و کم آبی نیز در تشدید بحران شوری خاک تاثیر بسزایی دارد.
عباس زاده با بیان اینکه شعار روز جهانی خاک در سال جاری "توقف شور شدن خاک، تقویت باردهی خاک" انتخاب شده است ادامه داد: این شعار به دلیل اهمیت بحران شوری در کشاورزی و تولید محصول انتخاب شده است و باید گفت خراسان رضوی جزو ۱۰ استان دارای خاک شور و مشکل جدی در این زمینه است.
وی با اشاره به تاثیر جدی شوری خاک در تولید محصولات کشاورزی و تفاوت این اثرگذاری در هر یک از محصولات گفت: ۲ واحد شوری خاک در هر متر می‌تواند معادل ۱۰ درصد عملکرد محصول جو در واحد سطح را کاهش دهد.
رییس اداره خاک مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: روند شور شدن اراضی کشاورزی در این استان رو به افزایش است و این در حالی است که کشت و زرع در زمین شور به هیچ وجه توجیه اقتصادی ندارد و در صورت عدم مدیریت خاک شاهدکاهش سالانه تولید در این اراضی خواهیم بود.