تجربه در طول تاریخ نشان داده است که پیشرفت در همه عرصه ها اعم از اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در گرو افزایش سطح اطلاعات و معلومات عمومی افراد جامعه است و در این شرایط است که جامعه راه ترقی را می پیماید و به مقصود اصلی خود می‌رسد.
کتاب سرمایه‌ای بزرگ در همه جوامع است و آموزش و پرورش در تمام دولت ها و حاکمیت ها از آن جهت نقش مهم و تعیین کننده ای دارد که انسان‌ساز است و انسان‌سازی جز با تعلیم و تربیت در سایه کتاب و کتابخوانی میسر نیست.
یکی از مولفه های تاثیرگذار در پیشرفت های اجتماعی و داشتن جامعه ای سالم و به دور از آسیب یا حداقل آسیب ها، توسعه فرهنگ کتابخوانی است، در سایه این فرهنگ غنی و تاثیر گذار افراد یک جامعه با قوانین، اخلاقیات، تاریخ و سایر مولفه های موثر اجتماعی آشنا شده و از این طریق، قانون گریزی و جامعه ستیزی به حداقل می‌رسد و همه افراد به رشد و بالندگی دست می یابند.
بسیاری از جامعه شناسان براین عقیده استوار هستند که تنها در سایه افزایش آگاهی و اطلاعات شهروندان است که می توان به داشتن جامعه ای سالم امیدوار بود، جامعه ای که اعضای آن هریک نقش کلیدی در پست های خود خواهند داشت و در انجام وظائف خود بهترین عملکرد را ارائه خواهند داد.
جامعه شناسان همچنین معتقدند که باید فرهنگ کتاب و کتابخوانی را از مدارس و حتی از مهدهای کودک آغاز کرد؛ بسیاری از روانشناسان نیز از ضرورت توجه مادران باردار به فرهنگ کتابخوانی سخن گفته اند تا فرزندان آنها از دوره جنینی به گوش فرا دادن عادت کرده و به تدریج تا بزرگسالی این فرهنگ نهادینه شود.
به اعتقاد این کارشناسان تحقیقات ثابت کرده است که افراد کتابخوان در زندگی کاری و شخصی خود موفق تر هستند و در جامعه نقش های مهمی ایفا می کنند؛ براین اساس است که بسیاری از متخصصان رفتار شناسی تاکید دارند که برای داشتن فرزندی موفق باید او را با کتاب آشنا کرد تا میزان ناراحتی های روحی و روانی افراد در بزرگسالی در سایه کتاب و کسب دانش کاهش یابد چرا که کتاب در بدترین شرایط و بحران های روحی و روانی بزرگترین هدیه برای افراد است.
کتاب قدمتی پنج هزارساله دارد از کتاب‌های نخستین گرفته که به شکل لوح‌های گلی وجود داشت، تا به امروز که به اشکال مختلف عرضه می شود و با توجه به دسترسی بشر به امکانات جدید و تغییر نیاز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکل کتاب‌ها تکامل یافته و شرایط برای غنی‌سازی این فرهنگ بیش از گذشته فراهم شده است.
با توجه به اهمیت و ضرورت کتابخوانی، یکی از دغدغه های اصلی کارشناسان پایین بودن سرانه مطالعه است، در مورد سرانه مطالعه در ایران آمارهای متعددی بیان شده که از ۲ دقیقه تا ۱۲۰ دقیقه متغیر است. به گفته کارشناسان، عوامل مختلفی همچون نداشتن احساس نیاز به مطالعه بر سرانه مطالعه در ایران اثرگذار بوده و نرخ آن را پایین آورده است.
کارشناسان ادبیات و تاریخ، عادت ایرانیان به ادبیات شفاهی را از دیگر دلایل پایین بودن سرانه مطالعه در کشور می دانند، هر چند ادبیات شفاهی نیز به نوبه خود در افزایش سطح آگاهی و دانش افراد بسیار تاثیرگذار است.
این همه در حالی است که رشد فناوری و تغییر در سبک زندگی افراد و آپارتمان‌نشینی، نیاز به مطالعه را بیش از گذشته ضروری کرده است، به عبارت دیگر، یک شهروند آپارتمان نشین ضروری است تا با فرهنگ آپارتمان نشینی و حق و حقوق خود و سایر همسایگان آشنا باشد و یک شهرنشین باید با قوانین شهری از جمله فرهنگ راهنمایی و رانندگی وآشنا باشد که جز با مطالعه ممکن و شدنی نیست.
کتابخوانی و مطالعه گنجینه ای فرهنگی و اثرگذار در رشد فرهنگ عمومی جامعه است به هر میزانی که ملتی کتابخوان باشند، می‌توان نرخ سواد، رواج فرهنگ علم ورزی، اقتصاد دانش‌بنیان و رونق صنعت نشر و انتشارات آن جامعه را دریافت.
در اهمیت کتاب و کتابخوانی برای تکامل جامعه انسانی، همین بس که تمامی ادیان آسمانی و رجال بزرگ تاریخ بشری، از طریق کتاب جاودانه مانده اند و روابط فرهنگی جامعه بشری نیز از پوشش کتاب و مبادلات فرهنگی تقویت شده است.
ضرورت عادت در کودکان به کتابخوانی
میزان مطالعه در جامعه ایران پایین است زیرا در سنین کودکی عادت به مطالعه در کودکان وجود ندارد براین اساس برای نهادینه کردن مطالعه در کودکان و نوجوانان، باید زمینه های آن در جامعه فراهم شود. در محیط خانه، باید اعضای خانواده با کتاب و کتابخوانی انس یافته تا دغدغه مطالعه در کودکان ایجاد شود. همچنین لازم است در محیط مهدکودک و مدرسه نیز چنین شرایطی مهیا شود یعنی کودک در این محیط‌ها با اهمیت مطالعه آشنا شود.
کودکان مشتاق مطالعه در خانواده های کتابخوان رشد می کنند بنابراین والدین باید ساعتی از روز را به مطالعه اختصاص دهند تا فرزندان آن ها با مشاهده رفتار درست نسبت به کتاب و کتابخوانی علاقمند شوند.
از سوی دیگر معلمان نیز نقش مهمی در توسعه مطالعه و کتابخوانی دارند؛ اشتیاق معلمان برای کتابخوانی، دانش آموزان را به کتاب و کتابخوانی علاقمند می کند و بالعکس چنانچه معلمان کتابخوان نباشند هرچند مزیت های کتابخوانی را برای کودکان تشریح کنند اما این سخنان تاثیرگذار نخواهد بود.
همسالان کتابخوان و اهل مطالعه بودن اعضای خانواده و همچنین جذابیت کتاب های انتخاب شده برای کودک از دیگر عواملی است که روحیه کتابخوانی را در فرزندان تقویت می کند.
در همین ارتباط، باید کتاب هایی برای کودکان انتخاب شود که در بچه ها ایجاد پرسش کند تا ذهن آنها بیش از پیش باز شود و به تحقیق و تفحص بپردازند.
همان طور که گفته شد یکی از شاخص های داشتن جامعه ای سالم با کمترین آسیب های اجتماعی، جامعه ای کتابخوان است و این فرهنگ غنی باید از کودکی در افراد نهادینه شود. جامعه سالم را افراد سالم تشکیل می دهند، افرادی که اهل فرهنگ، دانش و کتاب هستند.
چرا مردم کتاب نمی‌خوانند؟
بسیاری از کارشناسان معتقدند که در دسترس نبودن کتاب از عوامل موثر در کم بودن سرانه مطالعه محسوب می شود و هر قدر در کتابخوانی ترویج داده شود اما دور بودن مسافت دستیابی به کتاب، افراد را از مطالعه دلسرد می کند که تاسیس کتابفروشی‌های زنجیره ای یکی از راه های غلبه بر این مانع است.
ایجاد این فروشگاه های بزرگ در سراسر کشور و قابل دسترس بودن کتاب برای همه سلیقه ها و افراد، راهکار مناسبی برای مبارزه با کاهش رشد مطالعه در کشور است. در واقع باید اینگونه گفت که آمار مطالعه پایین به این معنا نیست که مخاطبان به کتاب خواندن علاقه ندارند و کتاب نمی خوانند، بلکه عمده مشکل این است که علاقمندان نمی توانند کتاب خود را پیدا کنند.
استفاده از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات
از سوی دیگر بسیاری از کارشناسان به استفاده از ظرفیت های فناوری اطلاعات برای گسترش نشر و کتابخوانی تاکید دارند. از آنجایی که در دنیای امروز، زندگی بسیاری از مردم با فناوری های نو گره خورده است، می توان از بسیاری از این فناوری ها در مسیر افزایش میزان مطالعه در کشور نیز بهره گرفت.
همان طور که گفته شد ایرانیان به فرهنگ شفاهی عادت دارند، دلیل آن نیز قصه هایی است که بیشتر به صورت قصه گویی و شفاهی نسل به نسل منتقل شده است. همین عادت می تواند دلیلی بر استقبال مردم از کتاب های گویا باشد و براین اساس باید تلاش شود تا روش تولید کتاب تغییر کرده و از این طریق سرانه مطالعه کتاب نیز افزایش یابد.
به بیان دیگر، لازم است در سایه شناخت از فرهنگ کشور، راهکاری برای افزایش سرانه مطالعه اندیشید و با توجه به رویکرد شنیداری در فرهنگ کشور، باید در این زمینه برنامه ریزی و از ظرفیت فناوری اطلاعات استفاده کرد.
مردم چه می گویند؟
اما اطلاع از دلایل پایین بودن سرانه مطالعه در کشورمان از زبان شهروندان شنیدنی است:
امیرعلی که ۴۰ ساله و دارای یک فرزند دختر است در این زمینه می گوید: انسان به صورت فطری به کسب دانش و اطلاعات علاقمند است اما زندگی شهری میزان مطالعه افراد را دستخوش تغییراتی کرده است. یکی از دغدغه های اصلی من همین مطالعه است، دوست دارم تنها دخترم اهل مطالعه و کتاب باشد اما تا زمانی که کتابی در دست والدینش نبیند شاید هیچ وقت تمایلی به خواندن کتاب نداشته باشد مگر اینکه به صورت ذاتی به خواندن کتاب علاقمند باشد.
وی ادامه می دهد: یکی از مشکلات اجتماعی ما در زندگی شهری، نداشتن مطالعه و آگاه نبودن به حق و حقوق خود و دیگران است، کمتر شهروندی را می توان یافت که با قانون آشنا باشد، قوانین را بشناسد و در سایه این شناخت رفتار درست اجتماعی بروز دهد. به نظر من ریشه بسیاری از مشکلات و آسیب های اجتماعی نداشتن آگاهی است این آگاهی در ابتدا به نداشتن آگاهی والدین در تعلیم و تربیت برمی گردد چرا که تمام افراد جامعه ابتدا در دل خانواده تربیت شده و نتیجه تربیت خود را در جامعه عرضه می کنند.
مریم، خانمی حدود ۳۵ ساله است که به کتاب خواندن بسیار علاقمند است، می گوید: والدین من اصلا اهل کتاب و کتابخوانی نبودند اما یادم هست از دوران کودکی به کتاب خواندن بسیار علاقمند بودم و تا به امروز دنبال علاقه ام بوده ام اما یکی از مسائلی که بسیار آزاردهنده است حداقل برای افرادی که اهل کتاب خواندن هستند، گرانی کتاب است. در طول یک ماه گذشته تمایل داشتم دو کتاب در حوزه جامعه شناسی خریداری کنم اما آنقدر قیمت ها بالا رفته که توان خرید کتاب را نداشتم.
وی ادامه می دهد: متاسفانه با شرایط فعلی امکان استفاده از کتابخانه وجود ندارد. از یک طرف شرایط کرونایی و از سوی دیگر نداشتن وقت برای رفتن به کتابخانه است چرا که افراد شاغل در ساعت هایی که کتابخانه ها دایر است، سرکار هستند.
به گفته وی، گران بودن کتاب، نبود وقت کافی برای مطالعه، سرگرم شدن افراد به مسایل جانبی یا نبود کتاب و کتاب فروشی های مناسب برای سلیقه های مختلف، تعداد کتابخانه های عمومی و محلی از مهمترین مواردی است که موجب پایین بودن فرهنگ مطالعه در کشور می شود.
رضا نیز در این زمینه می گوید: فرهنگ کتابخوانی باید از خانه ها و مدارس آغاز شود, باید یک حرکت ساماندهی شده در این زمینه صورت گیرد تا مردم خود به سمت و سوی کتاب و کتابخوانی گرایش یابند، باید قیمت کتاب در بازار تثبیت شود و همه اقشار جامعه توانایی خرید کتاب را داشته باشند. یک کتاب چند صفحه ای کودک و نوجوان به حدی گران است که توان خرید آن را نداریم زمانی می توان فرهنگ کتابخوانی را در خانه ها رواج داد که برای فرزندان خود کتاب تهیه کرده و این اقدام مستمر باشد. از سوی دیگر صدا و سیما و سایر رسانه ها نیز باید در این زمینه ورود کرده و خواندن کتاب را به شکل لذت بخشی به نسل جدید القا کنند.
وی ادامه می دهد: شادابی، نشاط و پویایی جامعه و کاهش آسیب های اجتماعی از جمله دستاوردهای قابل توجه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی است. به طور طبیعی دانش اندوزی نسل جوان و نوجوان از طریق ترویج فرهنگ مطالعه موجب کاهش آسیب های اجتماعی و در نهایت رشد و تعالی کشور می شود. از سوی دیگر دین اسلام مکتب کتاب و کتابخوانی است که همواره بر مطالعه، دانش افزایی و علم اندوزی تاکید دارد.
رضا می گوید: باید امکانات کتابخانه‌های عمومی کشور برای استفاده کودکان و نوجوانان گسترده شود، این امکانات فرصت و زمینه مناسب برای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی را در سطح جامعه به خصوص برای کودکان و نوجوانان فراهم می کند.
طرح های فصلی کتاب، فرصتی برای فرهنگ سازی
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای هدفمندکردن یارانه نشر از سال ۱۳۹۴ طرح های فصلی فروش کتاب را آغاز کرد؛ در این طرح ها کتابفروشی ها می توانند روی فروش کتاب به خریداران تخفیف داده و مبلغ تخفیف داده شده را از وزارتخانه دریافت کنند.
در این طرح ها که با نام طرح های فروش فصلی مشهور شده اند، کتابفروشی هایی که شرایط لازم را داشته باشند، پس از ثبت نام، می توانند کتاب های خود را که با شرایط تعیین شده مطابقت داشته باشد به خریداران بفروشند.
طرح‌های فصلی کتاب، مدت‌هاست به یکی از عادت‌های فرهنگی کشور تبدیل شده است، مخاطبان فرهنگی، در آغاز هر فصل منتظر خبر این رویداد فرهنگی و اتفاقات مهم پیرامون آن هستند. در طرح پاییزه کتاب که از ۲۹ آبان آغاز و تا سوم آذر در شهرهای بزرگ ادامه داشت بیش از ۴۲۳ هزار جلد کتاب، به ارزش بیشتر از ۲۸ میلیارد تومان به فروش رسید که در این میان ۱۴ درصد از کل فروش طرح پاییزه به تهران اختصاص داشت و بیش از ۶۳ هزار جلد کتاب به مبلغ بیش از چهار میلیارد تومان به فروش رسید.
در این دوره از طرح که با حضور ۹۸۶ کتابفروشی برگزار شد، ۷۵۰ کتابفروشی در مراکز استانها و ۲۳۶ کتابفروشی در شهرستان‌ها هستند و بر اساس آمار خانه کتاب ۹۵۷ کتابفروشی فروش داشته‌اند، در این دوره تهران مطابق همیشه با ۱۵۳ کتابفروشی بیشترین کتابفروشی را داشت و خراسان رضوی با ۱۱۹ کتابفروشی در رتبه دوم، اصفهان با ۹۵ کتابفروشی و قم با ۹۰ کتابفروشی در رتبه سوم و چهارم هستند.
کتابخوانی به عنوان مجازات جایگزین حبس
کتاب و کتابخوانی در پیشرفت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی چنان حائز اهمیت است که محمدجواد حشمتی مهذب رئیس کل دادگستری استان تهران با صدور بخشنامه‌ای از روسای همه واحدهای قضایی خواسته تا اقدامات مرتبط با فرهنگ کتابخوانی را به عنوان مجازات‌های جایگزین حبس مدنظر قرار دهند.
وی در پی درخواست معاون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از معاونت منابع انسانی و امور فرهنگی قوه قضاییه مبنی بر اعمال احکام فرهنگی مرتبط با فرهنگ کتابخوانی به‌عنوان مجازات جایگزین حبس و در راستای ارج نهادن به فرهنگ کتابخوانی و بالابردن سطح فرهنگ عمومی، به روسای همه واحدهای قضایی دستور داد که با توجه به مفاد فصل نهم قانون مجازات اسلامی، صدور احکام جایگزین حبس مرتبط با اهداف نهاد کتابخوانی مدنظر قرار گیرد.
وی همزمان با هفته کتابخوانی با صدور بخشنامه‌ای در زمینه همکاری با نهاد کتابخانه‌ها، به اقداماتی از قبیل کمک به تامین منابع مکتوب کتابخانه‌ها، خرید تجهیزات، تعمیر و بازسازی کتابخانه‌های فرسوده با رعایت شرایط مقرر در قانون، به عنوان موارد جایگزین حبس برای محکومان اشاره کرد.
کتاب غذای روح انسان است که اگر مقوی باشد، روح تقویت می شود، بازار فرهنگ رونق می یابد و جامعه ای که فرهنگ مطالعه در آن رشد یابد، پیشرفت می کند براین اساس ترویج کتابخوانی و تولید و نشر کتاب یکی از نمودهای مهم رشد فرهنگی یک جامعه است.
کودک در دنیای مدرن و امروزی خیلی زود دنیای کودکی را ترک می کند، پرده از رازها برایش کنار می رود و احساس دانستن همه چیز، تمام احساس شگفتی و کنجکاوی ای که او را به سوی علم و خلاقیت راهنمایی کند، راه را برای پیشرفت های بیشترش می بندد. این بی تفاوتی ناشی از دانستن همه چیز، برای زندگی او زیانبار است.
تلاش خانواده ها و مربیان و آموزگاران، از مهد کودک تا دبیرستان، در انباشت اطلاعات علمی در ذهن کودکان و نوجوانان از یک سو، و نقش کامپیوتر و دنیای مجازی از سوی دیگر، ارتباط کودکان و نوجوانان را با دنیای واقعی، به ویژه جامعه ی انسانی محدود کرده است.
آن ها که به وضعیت زندگی و نیازهای کودک و نوجوان امروزی آگاهی دارند، می دانند که کتاب امن ترین پناهگاه کودک و نوجوان است. اهمیت کتاب وقتی روشن تر می شود که بدانیم اگر عشق به مطالعه از کودکی در انسان پدید نیاید و مطالعه به یک نیاز معنوی درزندگی او تبدیل نشود، ذهن او در جوانی تهی خواهد بود و آن وقت است که سادگی و بی تجربگی جوانی، راه را برای نفوذ بدی ها باز می کند و گوشه های زشت طبیعت انسان آشکار می شود.
سعادت فرد و جامعه در گرو ا حساس مسئولیت نسبت به نسل آینده است. پدر و مادرها و آموزگارانی که درک درستی از وظایف خود برای بنای زندگی آینده کودکان دارند، ایجاد عادت به مطالعه و انگیزه خواندن را راهی غیر مستقیم برای پاسخ به نیازهای روحی و پر کردن خلاء موجود در زندگی کودک امروزی می دانند و از این راه به پرورش نسل آینده می پردازند.
از: معصومه نیکنام