زاینده‌رود از سال ۷۹ رو به خشکی رفته است و از آنجا که سیزدهمین مصوبه شورای عالی آب صنایع را موظف کرده است که آب مصرفی‌شان را از پساب جایگزین کنند، در اصفهان نیز این میزان استفاده از پسابِ فاضلاب شهرها حداکثر ۲۰۰ میلیون مترمکعب است.
مطابق آنچه شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان اعلام کرده است، سالانه ۱۹۰ میلیون مترمکعب پساب از تصفیه‌خانه‌های این استان خارج می‌شود؛ درحالی‌که فرونشست در برخی از دشت‌های منطقه به‌خصوص دشت " اصفهان - برخوار" بحرانی شده است، کارشناسان و فعالان محیط‌زیست معتقدند برای نجات حیات اصفهان باید حق‌آبه زمین را دستکم از پساب داد تا مُسکنی بر دردهای آن از بارگذاری‌های گذشته و کشیدن شیره جان زمین باشد.
آنچه در همه‌سال‌های گذشته به‌واسطه توسعه صنعت بر رودخانه زاینده‌رود بارگذاری شده است، در کنار توسعه ناپایدار کشاورزی در بالادست و پایین‌دست رودخانه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دلایل خشکی زاینده‌رود و فرونشست به‌خصوص در دشت " اصفهان ـ برخوار" یاد می‌شود؛ اتفاقی که با خشکی زاینده‌رود و با تغذیه نشدن آبخوان، با برداشت از منابع آب زیرزمینی، حالا اصفهان را با بحران فرونشست مواجه کرده است.
در این میان، بخش صنعت به‌خصوص صنایع بزرگ به دلیل خشکی زاینده‌رود و منابع آب زیرزمینی شیوه دیگری را برای جبران کمبودهای آبی برگزیده‌اند؛ خریداری پساب در مقابل طراحی و اجرای شبکه جمع‌آوری فاضلاب شهری؛ سرمایه‌گذاری که برای صنایع با صرف هزینه تصفیه پساب، باارزش افزوده‌ای که دارد و آبی که بر چرخه تولید آن‌ها می‌ریزد، به‌صرفه است اما برخی فعالان محیط‌زیست و کارشناسان معتقدند که این سرمایه‌گذاری عجیب و غریب در آینده نه‌چندان دور با توسعه صنایع می‌تواند بر خطرهای فعلی بیافزاید.
توسعه صنایع درواقع از نگاه آن‌ها همان سیکل معیوبی را تکرار می‌کند که در همه‌سال‌های گذشته چرخیده و اصفهان را دچار مشکلاتی چون افزایش جمعیتِ خارج از توان، آلودگی هوا و فرونشست زمین کرده است.
طبق اعلام سازمان زمین‌شناسی در سال ۹۹، اصفهان رتبه یک فرونشست در ایران شد و در ماه‌های اخیر نگرانی‌ها از رشد فزاینده فرونشست، این بحران را به یکی از سه ضلع مثلث بحران (فرونشست، آلودگی هوا و خشکی زاینده‌رود) تبدیل کرده است.
در این شرایط برخی کارشناسان و فعالان محیط‌زیست بر این باورند که پساب در اصفهان بخشی از بیلان حوضه زاینده‌رود است و اگر زمین را در این منطقه از آن هم محروم کنند؛ نه‌تنها چیز زیادی برای از دست دادن نمانده بلکه با سرمایه‌گذاری بر پساب، آنچه را هم که سهم و حق آبه زمین از پساب است، دریغ کرده‌ایم تا هیچ راه کمکی برای تقویت آب‌های زیرزمینی دستکم از طریق پساب وجود نداشته باشد! این در حالی است که به گفته آن‌ها می‌توان با آبخوان‌داری شهری تا حدودی از پیشرفت فرونشست جلوگیری کرد و سهم و حق آبِ زمین را دستِکم از پساب جبران کرد.
به گفته مقامات رسمی آب منطقه‌ای اصفهان این استان سالانه ۶ میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آبی دارد و به این واسطه شرایط در برخی دشت‌ها ازجمله دشت اصفهان برخوار، سگزی و نجف‌آباد نگران‌کننده است.
دشت " اصفهان- برخوار " که شرایط آن را نگران‌کننده می‌دانند، منطقه ای است که از زاینده‌رود تغذیه می‌شود و درحالی‌که این رودخانه خشکیده و آبخوان این دشت تغذیه نمی‌شود، برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، شرایط را برای این دشت بغرنج‌تر کرده و هلال فرونشست‌ها به شکل نعل اسب از شمال در حال پیشروی به‌سوی مرکز اصفهان است.
در این شرایط گفته می‌شود جایگزین کردن پساب می‌تواند مانع بارگذاری‌های پیشینِ صنعت بر زاینده‌رود باشد؛ اما در این میان برخی از کارشناسان، فروش پساب به صنایع را انتقال بین حوضه‌ای و دریغ کردن آبخوان‌های مناطق مبدأ از حق آبه پساب می‌دانند؛ حق آبِه‌ای که می‌تواند مُسکن فرونشست باشد اما دوباره بر کام صنعت ریخته می‌شود.
ماجرای حق‌آبه زمین از پساب در شرایط فرونشست اصفهان
از سویی مطابق با آنچه کارشناس نظارت بر تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شرکت آب و فاضلاب اصفهان به رسانه‌ها ازجمله ایرنا گفته است: ۲۸ تصفیه‌خانه در استان در حال بهره‌برداری است و سالانه حدود ۱۹۰ میلیون مترمکعب پساب از تصفیه‌خانه‌ها خارج می‌شود. در این میان طبق اعلام این شرکت، اولویت تخصیص این پساب‌ها به صنایعی چون فولاد مبارکه و ذوب‌آهن و تخصیص آن بیشتر در تصفیه‌خانه‌های بزرگ شمال و جنوب شهر اصفهان و تصفیه‌خانه شاهین‌شهر است. همچنین شرکت آب و فاضلاب این تخصیص‌ها را به معنای جایگزینی پساب به‌جای برداشت کمترِ آب از منابع آبی دیگر، خوانده است.
برخی فعالان محیط زیست، کارشناسان منابع آبی و زمین‌شناسی می‌گویند که در شرایط بحرانی فرونشست در اصفهان پساب می‌تواند مُسکن یا مانع کوچکی برای فرونشست پیش‌رونده در برخی مناطق باشد. از سویی، طبق آمارهای اعلامی شرکت آب و فاضلاب، بیشترین تولید پساب در تصفیه‌خانه‌های شمال منطقه است که به صنایع تخصیص داده می‌شود؛ این در حالی است که پیش‌تر مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در گفت‌وگو با ایرنا هشدار داده بود، نرخ فرونشست از سال ۹۲ در شمال اصفهان از منطقه شاهین‌شهر تا حبیب‌آباد، دولت‌آباد، گز و بر خوار، فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی و کمشچه بسیار شدید شده است و این موضوع را به دلیل تراکم جمعیت در شمال استان و قرارگیری بیشترین المان‌های شهری و صنعتی خطرناک خوانده بود.
بازار فروش پساب در شرایط بحرانی فرونشست اصفهان موضوعی است که در مورد آن اختلاف‌نظر وجود دارد؛ از سویی شرکت‌هایی چون آب و فاضلاب یا شرکت آب منطقه‌ای آن را جایگزینی برای برداشت کمترِ آب از منابع آبی می‌دانند و از سوی دیگر برخی از کارشناسانِ منابع آبی و زمین‌شناسی، در شرایط بحرانیِ فرونشست که تمدن دیرینه خطه اصفهان را نشانه گرفته، تخصیص پساب‌ها را چراغی می‌دانند که بر خانه رواست.
پسابی که از آب هم قیمتی‌تر می‌شود
رضا اسلامی مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان با اشاره به اینکه در این استان پساب از آب هم قیمتی‌تر شده است، به ایرنا گفت: فرض کنید ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب برای شرب استفاده می‌کنیم؛ از این ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب، ۲۰۰ میلیون مترمکعب پساب می‌شود، یعنی ۶۰ الی ۷۰ درصد آب به شبکه برمی‌گردد. حالا این پساب توسط صنعت خریداری می‌شود! درنتیجه باید گفت، روی پساب سرمایه‌گذاری بسیار هنگفتی شده است؛ پس این پساب جذب محیط نمی‌شود؛ یعنی آنچه حق خودِ زمین است، دوباره به زمین برنمی‌گردد.
وی افزود: از قدیم یکسری چاه‌های جذبی در همه خانه‌ها وجود داشت؛ درست است که این چاه‌های جذبی آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌کرد، اما به‌نوعی حق آبه زمین داده می‌شد، آب در زمین نفوذ می‌کرد و در لایه‌ها تصفیه می‌شد. هزاران سال چنین بود و اتفاقی هم نمی‌افتاد؛ اما حالا از پساب چیزی به طبیعت برنمی‌گردد؛ یا مصرف کشاورزی می‌شود که در شمال استان همین اتفاق می‌افتد یا اینکه جذب صنعت می‌شود.
اسلامی معتقد است که روی پساب سرمایه‌گذاری عجیبی شده است: فولاد مبارکه هرماه ۲.۵ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کند و ۶۰ تا ۷۰ درصد این میزان از پساب استفاده می‌شود؛ اکنون ما به‌طور دقیق نمی‌دانیم چقدر پساب در اصفهان تولید و چه میزان برای صنعت و کشاورزی مصرف می‌شود.
وی یادآور شد: اگر به فرض هر خانه‌ای روزانه ۲۰۰ لیتر یا ۱۵۰ لیتر آب مصرف کند، از این ۱۵۰ لیتر شاید ۱۲۰ لیتر وارد شبکه فاضلاب می‌شود؛ اما چه اتفاقی برای این فاضلاب می‌افتد؟! نکته این است که حتی یک لیتر از این پساب جذب سفره‌های آب زیرزمینی نمی‌شود. در استان اصفهان، صنایع بزرگ در شهرستان‌هایی مثل میمه، شاهین‌شهرم نجف‌آباد آب را می‌خرند. صنایع می‌گویند پسابتان را می‌خواهیم و در مقابل شبکه جمع‌آوری فاضلاب برایتان راه‌اندازی می‌کنیم یا اینکه پسابتان را می‌خریم و در مقابل تصفیه‌خانه برایتان راه‌اندازی می‌کنیم؛ معادن هم همین کار رامی‌کنند.
بازار داغ پساب در حوضه زاینده‌رود
عباس کاظمی خشویی کارشناس مدیریت منابع آب نیز در گفت‌وگو با ایرنا با اشاره به مصوبات شورای عالی آب یادآور شد: مصوباتی وجود دارد که بر اساس آن‌ها صنایع از پساب استفاده کنند و معادلِ آبی که استفاده می‌کنند، از منابع قبلی استفاده نکنند، نه اینکه توسعه‌شان را روی پساب بگذارند، بلکه منابعشان را با پساب جایگزین کنند. به‌عنوان‌مثال به‌جای برداشت از زاینده‌رود، از پساب بردارند و معادل آن از آب زاینده‌رود استفاده نکنند. این‌یک مصوبه است اما باید دید چیزی که اجرا می‌شود همین است یا نه؟ اینکه توسعه‌ها روی این پساب شکل می‌گیرد یا جایگزین می‌شود، باید بررسی شود.
کاظمی خشویی در توضیح بیشتر افزود: صنایع کوچکی که در سال‌های اخیر وارد حوضه آبریز زاینده‌رود شده‌اند، به‌طور عموم از پساب استفاده می‌کنند و دیگر آبی از منابع دیگر برنمی‌دارند. به‌عنوان‌مثال از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کرده و حالا آن چاه‌ها خشک‌شده است و آن حق‌وحقوقی که خریداری کرده را از پساب می‌گیرد؛ یعنی جایگزینی اتفاق افتاده و سراغ آب زیرزمینی نمی‌رود.
از نگاه این کارشناس، هر صنعتی که با تکیه‌بر استفاده از پساب، وارد حوضه زاینده‌رود شود، توسعه و بارگذاری است.
وی در خصوص صنایع بزرگی چون نیروگاه، فولاد مبارکه، پالایشگاه یا ذوب‌آهن یادآور شد: بحث برای صنایع بزرگ این بوده است که به سراغ پساب‌ها بروند؛ یعنی آب را برندارند و پساب جایگزین کنند. اتفاقی که افتاده و چالشی شده، این است که صنعت اجازه برداشت حجم مشخصی به لحاظ قانونی و قراردادی از منابع آب سطحی داشته و حالا به لحاظ خشک‌سالی نمی‌تواند این برداشت را داشته باشد؛ بنابراین باید برای جبران این کمبود، یا باید بخشی از صنعتش را تعطیل کند یا به سراغ منابع جایگزین برود. در زمان حاضر صنایع بزرگ برای رفع این نقصانِ منابع آبی، به سراغ پساب رفته‌اند.
کاظمی خشویی گفت: صنایع بزرگی در حوضه زاینده‌رود روی منابع غیرمتعارفی چون پساب سرمایه‌گذاری می‌کنند و حتی درجاهایی که شبکه جمع‌آوری فاضلاب وجود ندارد با شرکت آب و فاضلاب وارد مذاکره می‌شود و با هزینه خودش فاضلاب را جمع‌آوری می‌کند؛ یعنی حتی مشکل زیست‌محیطی شهری را حل اما آن را صرف صنعت می‌کند.
وی معتقد است که قانون باید تبیین کند که صنعت به هر روشی پساب را می‌برد، معادلش آب را از منابع آب سطحی حذف کند اما به گفته وی اتفاقی که در زمان حاضر می‌افتد چیز دیگری است، به این معنی که در شرایط ترسالی نیستیم تا فولاد بتواند آب بردارد و حالا چون برنداشته، کمکی به حفظ آب‌های سطحی کرده باشد.
از نگاه کاظمی خشویی مشکل این است که دائم مصرف‌کننده‌ها به یکدیگر تبدیل می‌شوند و در عمل شاهد هیچ تأثیری روی آبخوان و منابع آبی راهبردی نخواهیم بود و وقتی می‌توانیم مدعی حفظ منابع آبی شویم که صرفه‌جویی کرده باشیم یا به آبخوان و محیط‌زیست کمک کرده باشیم و آن را صرف هیچ کار دیگری به‌غیراز آبخوان‌داری و محیط‌زیست نکرده باشیم؛ آن موقع است که این آب صرف جلوگیری از فرونشست یا جبران منابع آب زیرزمینی خواهد شد. با این شرایطی که فقط جایگزین می‌کنیم، چه در درازمدت و چه در کوتاه‌مدت، تأثیری در شرایط آبخوان و سفره‌های آب زیرزمینی نخواهد داشت.
مدیران استان اصفهان فرونشست را در معادلاتشان قرار دهند
دراین‌ارتباط نیز محمد کوشا فر، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی و کوشنده محیط‌زیست در اصفهان به ایرنا گفت: زاینده‌رود یک حوضه آبی بسته است و بنابراین پساب ازنظر کمی، منبع آب جدیدی برای حوضه محسوب نمی‌شود و جزو بیلان حوضه است. وقتی پساب را برای مصرف خاصی اختصاص می‌دهیم در حقیقت از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل‌شده است.
وی یادآور شد: پساب برای صنعت یک منبع آب پایدار است، چون دولت ملزم به تأمین آب شرب است و بنابراین شاید از این رو که احتمال قطع شدن آن خیلی کمتر است روی پساب سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
کوشافر افزود: اولین و مهم‌ترین راه مقابله با فرونشست و کنترل آن در شرایط فعلی، احیای زاینده‌رود است اما در این شرایطی که پیشرفت فرونشست در اصفهان قابل‌توجه است، پساب می‌تواند به‌عنوان یک مُسکن برای مقابله با فرونشست استفاده شود.
این کوشنده محیط‌زیست یک راهکار مواجه با فرونشست را پساب دانست و گفت: به خاطر خشکی زاینده‌رود، تغذیه آبخوان نداریم و دشت " اصفهان ـ برخوار" تغذیه نمی‌شود، از طرف دیگر برداشت‌ها بسیار بالاست و فرونشست تشدید می‌شود. اعتقاد داریم که علاوه بر بحث صنعت و کشاورزی، مدیران استان باید به این نکته توجه کنند که فرونشست را در معادلاتشان قرار دهند.
وی افزود: هم اینک مردم اصفهان از داشتن زاینده‌رود محروم هستند و در شرایطی که آب‌های زیرزمینی دائم در حال تخلیه است؛ نباید آن‌ها را برای مواجه با پدیده فرونشست از پساب خودشان محروم کرد.
ریختن پساب بر چرخ صنعت، دردی از دردهای اصفهان درمان نمی‌کند
در این میان یکی از کارشناسان و منابع مطلع که خواست نامش محفوظ بماند به ایرنا گفت: آبی که پیش‌بینی‌شده است، از محل پساب فاضلاب شهرها برای صنایع استفاده شود، ۲۰۰ میلیون مترمکعب در سال است. حدود ۲۶ شهر و ۲ روستا در استان اصفهان تصفیه‌خانه فاضلاب دارد که ۱۹۱ میلیون مترمکعب در سال ظرفیت بهره‌برداری این شبکه فاضلاب است.
وی افزود: تصفیه‌خانه‌های شمال با تصفیه بیش از ۷۲ میلیون مترمکعب، تصفیه‌خانه جنوب با حدودِ ۳۸ میلیون مترمکعب، تصفیه‌خانه شرق با ۲۳ میلیون مترمکعب، تصفیه‌خانه شاهین‌شهر با ۱۳ میلیون مترمکعب، بهارستان با ۵.۵میلیون مترمکعب و سپاهان شهر با حدود چهار میلیون مترمکعب در سال، مهم‌ترین تصفیه‌خانه‌ها در استان اصفهان هستند.
این کارشناس اولویت‌های تخصیص پساب فاضلاب را صنایع بزرگ و کوچک و بعد از آن فضای سبز شهری و سپس کشاورزی غیر مثمر خواند و گفت: در این اولویت‌ها، حق‌آبِه آبخوان نادیده گرفته‌شده است، نکته‌ای که باید اشاره کرد اینکه شاید بالغ‌بر ۷۰ درصد پساب، صرف فضای سبز شهری و کشاورزی غیر مثمر می‌شود، ۳۰ درصد برای بارگذاری صنایع کوچک و بزرگ است و با توجه به اینکه صنایع بزرگ روی پساب سرمایه‌گذاری می‌کنند، پیش‌بینی می‌شود بتوانند بالغ‌بر ۷۰ درصد از پساب فاضلاب را برای صنایع بزرگ استفاده کنند.
وی یادآور شد: نکته‌ای که امروز در دنیا بسیار به آن توجه می‌شود و متأسفانه در کشور ما و حتی در استان ما به آن توجه نمی‌کنند، بحث آبخوان‌داری شهری است؛ آب باران یکی از منابع آب بسیار راهبردی و سالم است که می‌تواند مورد استفاده برای شرب قرار بگیرد. متأسفانه در شهر اصفهان آب باران به شبکه فاضلاب هدایت می‌شود و حتی ممکن است از حوضه خارج شود. این در حالی است که ما می‌توانیم با استفاده از شبکه جمع‌آوری آب فاضلاب از این منبع برای تغذیه آبخوان استفاده کنیم.
این استاد دانشگاه افزود: به شرطی پساب می‌تواند مورداستفاده صنایع قرار بگیرد که از برداشت‌های آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی کاهش پیدا کند نه اینکه صنایع، برداشت آب‌های زیرزمینی و سطحی را داشته باشند و بعد از پساب تصفیه‌خانه‌ها هم مجدد برای بارگذاری صنعتی استفاده کنند.
به گفته وی استفاده پساب در صنعت دردی را از دردهای فرونشست اصفهان دوا نمی‌کند، اگر نمی‌توانیم ازلحاظ محیط زیست آبی به آبخوان تغذیه کنیم لااقل باید جلوی برداشت آب را از سفره‌های آب زیرزمینی بگیریم و به‌جای آن از پساب استفاده کنیم که بارگذاری جدیدی صورت نگیرد اما در خیلی از مواقع می‌بینیم که روی پساب سرمایه‌گذاری و از آن برای توسعه صنعت استفاده می‌کنند و درواقع بارگذاری جدیدی انجام می‌شود.
این کارشناس فرونشست را معلول خواند و علت آن را کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی، اتفاقی که در اصفهان با برداشت از منابع آب زیرزمینی باعث فرونشست نگران‌کننده این شهر شده است؛ از نگاه وی یکی از راهکارها برای کنترل فرونشست، متعادل کردن میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی با میزان تغذیه آبخوان است که می‌تواند مؤثر باشد. ازاین‌رو به اعتقاد این کارشناس، پساب می‌تواند یکی از منابع تغذیه آبخوان باشد.
این استاد دانشگاه در توضیح بیشتر درباره آنچه با تخصیص و فروش پساب رخ می‌دهد، گفت: بحث سرمایه‌گذاری در فاضلاب یعنی ایجاد شبکه‌های فاضلاب شهرهای مختلف، بعد جمع‌آوری و تصفیه آن‌ها و استفاده در چرخه تولید صنعت. نکته‌ای در این میان هست که باید به آن توجه کنیم و آن اینکه این موضوع، بحث انتقال بین حوضه‌ای ایجاد می‌کند. به‌عنوان‌مثال آبی که در دشت نجف‌آباد استحصال می‌شود و شبکه فاضلاب جمع‌آوری می‌کند، به حوضه دیگر مثل حوضه لنجانات منتقل می‌شود و این انتقال بین۲ حوضه است.
وی تأکید کرد: اگر حداقل بتوانیم پساب هر دشت را برای صنایع همان دشت استفاده کنیم، مشروط بر اینکه صنایع آبشان را از آب سطحی و زیرزمینی کاهش دهند، می‌تواند جایگزین خوبی باشد و در این صورت می‌تواند به کنترل فرونشست کمک کند.
مطابق با مصوبات سیزدهین جلسه شورای عالی آب، آب موردنیاز صنایع از محل پساب فاضلاب شهرها باید تأمین شود که در استان اصفهان این میزان حداکثر ۲۰۰ میلیون مترمکعب است و صنایع موظف‌اند نسبت به نصب و راه‌اندازی دستگاه‌های تصفیه و بازچرخانی چندباره فاضلاب اقدام کنند. استان اصفهان ۲۸ تصفیه‌خانه دارد و مطابق اعلام شرکت آب و فاضلاب حدود ۱۹۰ میلیون مترمکعب فاضلاب در سال تولید و به‌صورت پساب از تصفیه‌خانه‌ها خارج می‌شوند.
در این میان برخی کارشناسان معتقدند باید قانون به‌روشنی تبیین کند که استفاده از پساب برای جایگزین کردن منابع آبی و نه توسعه صنایع باشد، آن‌ها بر این باورند که در شرایط بحرانی فرونشست، پساب می‌تواند مسکنی برای جلوگیری از پیشرفت فزاینده فرونشست در برخی نقاط استان اصفهان و به‌خصوص دشت " اصفهان ـ برخوار" باشد.
نرخ بحرانی فرونشست در جهان ۴ میلی‌متر است و زمین در اصفهان ۳۰ برابر نرخ جهانی نشست می‌کند. استان اصفهان در سال ۹۵، دهمین استان ایران به لحاظ فرونشست بود و سازمان زمین‌شناسی در سال ۹۹ اعلام کرد که اصفهان رتبه یک فرونشست در ایران است.
خبرنگار ایرنا از سه هفته پیش کوشید از طریق روابط عمومی آب و فاضلاب با مدیران این شرکت در رابطه با میزان پساب تولیدی و آنچه به صنایع تخصیص داده می‌شود گفت و گو کند اما پیگیری‌ها بی‌نتیجه ماند.
ایرنا آماده دریافت و انعکاس نظرات شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان دراین زمینه است.