فرسایش خاک، گلستان را آرام آرام می بلعد و این استان شمالی گویا با نابودی سالانه حدود ۴۰ تن از خاک حاصلخیز باید بیش از همیشه خود را برای عواقب این اتفاق از جمله افزایش مناطق بیابانی، وقوع سیل های مخرب و کاهش بهره وری در کشاورزی آماده کند.
فرسایش خاک یک پروسه منفی است که در مناطق خشک، نیمه خشک و مناطق سیلاب‌زده رخ می‌دهد و به مرور زمان خاک، تخریب گردیده، زمین حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد و در حالی که گیاه هنوز نروئیده، محل به صحرا تبدیل می شود.
این پدیده نگران‌کننده و تاثیرگذار در حوزه تولید کشاورزی، در حال گرفتن گریبان گلستان است که بی‌توجهی به آن نه تنها امنیت غذایی ساکنان استان را به خطر خواهد انداخت بلکه به دلیل گستردگی کشاورزی گلستان، بر اقتصاد کشور هم اثرگذار است.
گلستان از گذشته تاکنون به عنوان یکی از قطب های کشاورزی کشور محسوب می شد و صد هزار نفر در بخش های مختلف دامی، باغی ، شیلات و زراعت در این استان مشفول فعالیت بوده و در تولید برخی محصولات دارای رتبه های اول تا پنجم کشور هستند.
عوامل اصلی فرسایش خاک
بارندگی شدید، وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک از جمله عوامل طبیعی پدید آورنده فرسایش خاک است که باعث کاهش پوشش گیاهی طبیعی در اراضی شده و علاوه بر افزایش رواناب سطحی و فرسایش خاک، به از بین رفتن کیفیت خاک و در نتیجه کاهش بهره‌وری منجر می شود.
علاوه بر آن، جنگل زدایی، چرای بی رویه و تغییر کاربری، بهره برداری نادرست از زمین ها و کاهش مواد آلی خاک، بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و شخم اراضی به سمت شیب از مهم ترین عوامل انسانی تخریب خاک در گلستان است.
اخلال در روند تولید محصولات زراعی و ناکامی در تحقق خوداتکایی پرورش محصولات راهبردی از جمله پیامدهای تخریب خاک گلستان است که طی سال های اخیر سرعت آن رو به‌فزونی است.
گلستان حدود ۷۰۰ هزار هکتار اراضی زراعی و باغی مستعد زراعت و باغداری دارد که بر اساس مطالعات سال‌های اخیر تهدید فرسایش در برخی مناطق آن بسیار زیاد است که باید تدابیر ویژه ای برای این چالش اتخاذ شود.
پذیرش راهبردهای حفاظت خاک نقش مهمی در کاهش فرسایش و بهبود حاصلخیزی آن ایفا می کند و پذیرش اقدامات حفاظت خاک به آگاهی کشاورزان از پیامدها و علت های فرسایش خاک وابسته است.
میزان سالانه فرسایش خاک از غرب به شرق گلستان هشت تا ۳۵ تن در هکتار
میزان فرسایش سالانه خاک در گلستان از غرب به شرق به ترتیب از هشت تا ۳۵ تن در هکتار متغیر است و جنس خاک، وجود اراضی زراعی شیبدار کم بازده و گالی های فعال و پیش‌رونده از جمله عوامل میزان فرسایش محسوب می‌شود.
جنس خاک در استان گلستان از نوع دانه‌ریز (سیلتی و رسی) است که به دلیل حساسیت بالا به فرسایش و تلفات خاک در سطح حوزه آبخیز به از دست رفتن سرمایه کشاورزان (خسارت درون مزرعه) و همچنین آسیب و پُر شدن ظرفیت مفید سدها و رودخانه ها (خسارت برون مزرعه) منجر خواهد شد.
همچنین بالغ بر ۴۵۰ هزار هکتار از مساحت گلستان با نهشته‌های لسی پوشیده شده که به دلیل ماهیت این نوع پوشش خاک، میزان نفوذپذیری آن پایین و متاثر از فرسایش آبی موجب توسعه گالی (خندق) متعدد شده و خسارت زیادی به زیرساخت‌ها، تاسیسات، ابنیه و به ویژه اراضی زراعی و کشاورزان وارد کرده است.
استان گلستان به‌رغم محسوب شدن به عنوان یکی از استان‌های شمالی به خاطر قرارگرفتن در مجاورت بیابان‌های کشور ترکمنستان و اثرات عواملی محیطی چون تأثیر کمربند پرفشار جنب حاره‌ای، عوامل زمین شناسی، اراضی شور و رسوبات ریزدانه بستر قدیمی دریای خزر و نیز سفره آب‌های شور سطحی بطور بالقوه در معرض بیابانی شدن قرار دارد و در فهرست استان‌های دارای بیابان کشور قرار گرفته است.
یکی از استادان گروه علوم خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان گفت: مناطق مختلف گلستان از دامنه های شمالی سلسله جبال البرز تا مناطق تپه ماهوری و اراضی جلگه ای دارای خاک‌های لسی هستند که در صورت فراهم بودن شرایط مناسب می تواند به مرغوبترین خاک برای کشت زرع و باغبانی تبدیل شود .
فرهاد خرمالی اظهارداشت: سیلت یا لای، بخش غالب بافت خاک های لسی گلستان را تشکیل می دهد که در برابر تغییرات فیزیکی و اقلیمی حساس است به نوعی که در صورت نبود وجود پوشش گیاهی با اولین بارش دچار سله سطحی شده و موجب تخریب خاک می شود.
برخورد شدید قطرات آب به سطح خاک با آبیاری غرقابی، باعث از هم پاشیدگی ساختمان خاک می شود. با پر شدن این فضاها، لایه سخت و غیرقابل نفوذی در سطح خاک تشکیل می شود که به آن سله می گویند.
میانگین متوسط سالانه فرسایش خاک در جهان ۶ تن در ایران حدود ۳۰ تن در هکتار
خرمالی ادامه داد: خاک های لسی در شرایط اقلیمی مناسب به دلیل دارا بودن مواد آلی در زمره با کیفیت ترین و با ارزش‌ترین خاک ها محسوب می‌شوند.
وی گفت : میانگین متوسط سالانه فرسایش خاک در جهان حدود ۶ تن در هکتار است که این رقم در ایران حدود چهار برابر متوسط جهانی است و در برخی مناطق این مقدار به حدود ۳۰ تن در هکتار هم می رسد.
استاد دانشگاه علوم کشاورزی و مناطع طبیعی گلستان ادامه داد: بر اساس آخرین مطالعات انجام شده میزان فرسایش سالانه مناطق شرقی گلستان حدود ۳۵ و در مناطق غربی معادل هشت تن در هکتار است .
نیاز ۳۰۰ ساله برای تولید یک سانتیمتر خاک
وی افزود: تشکیل و ساخت هر سانتیمتر خاک به حدود ۳۰۰ سال زمان نیاز دارد که با رویکردهای نادرست زندگی صنعتی و تغییر ناصحیح کاربری اراضی هر ساله شاهد هدر رفت میلیاردها تومان از این سرمایه بی بدیل در گلستان هستیم.
خرمالی گفت: حجم تخریب و فرسایش خاک در مناطق شیبدار لسی گلستان به ویژه در مناطق شرقی بسیار شدید است که مطالعات نشان داده به دلیل جنگل‌تراشی و شخم اراضی در جهت شیب و بدون رعایت اصول حفاظتی، در چند دهه اخیر به ارتفاع حدود ۳۰ سانتیمتر خاک مملو از ماده آلی بخشی از مناطق شرقی استان در اراضی شیبدار از دست رفت.
به‌گفته وی در یکی از ارزش گذاری های صورت گرفته در مقوله خاک ، ارزش مادی هر متر مکعب خاک حدود ۲۵ تا ۲۰۰ دلار تخمین زده که این رقم فقط بخشی از ارزش خاک را در بر می گیرد و بخش های زیادی از ارزش‌های خاک مانند میزبانی از میکروارگانیسم های مختلف و نقش آن در تنوع زیستی و موارد بسیار دیگر مورد محاسبه قرار نگرفته است.
رییس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گلستان هم گفت: ضرورت دارد طرح‌های در دست مطالعه، اقدام یا اجرا با رعایت پیوست‌های مرتبط و در ارتباط مستمر و مداوم با نهادهای علمی و اهل فن ادامه یابد.
به گفته علی نجفی نژاد تا زمانی که چالش فرسایش خاک بویژه در اراضی شیبدار گلستان رفع نشود خطر سیلاب که همواره از مخاطرات جدی استان بوده برطرف نخواهد شد و به تبع آن منابع زیرزمینی منطقه ضعیف خواهد شد چرا که آب کمتری در زمین نفوذ می‌کند.
در همین پیوند رییس سازمان جهاد کشاورزی گلستان گفت: تغییرات اقلیمی در کنار بارش های رگباری و همچنین روش های مخرب زراعی از جمله کشاورزی بر روی سطوح شیب دار سبب شده تا فرسایش خاک در استان افزایش یابد.
مختار مهاجر اظهارداشت: بر اثر فرسایش، لایه فوقانی خاک که به طور معمول بین ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر اولیه خاک را تشکیل می‌دهد توسط باران شدید شسته شده و به کاسه سدها، آب‌بندان ها و تالاب ها منتقل می شود و اگر چه این روند تاثیری بر مساحت زمین های زراعی استان ندارد اما حاصلخیزی خاک را تا حد زیادی کاهش خواهد داد.
به گفته وی استفاده از کود حیوانی و یا بازگرداندن کاه و کلش کشت و زرع قبلی در کاهش فرسایش خاک بسیار موثر است.
وی بیان کرد: گلستان حدود ۷۵ هزار هکتار اراضی شیب دار مستعد ایجاد و توسعه باغ از جمله زیتون دارد که با توجه به شرایط فرسایش خاک اراضی شیبدار، شتاب دادن کشت و توسعه باغبانی به ویژه محصولاتی همچون زیتون و گیاهان دارویی به صورت ترکیبی می تواند در حفظ خاک و آب موثر بوده و به اقتصاد ساکنان مناطق پیرامون اراضی شیب دار نیز کمک کند.
مهاجر ادامه داد: کشت هدفمند درختان در اراضی شیب دار برای توسعه پایدار و همچنین حفظ خاک موثر بوده و درآمد بهره برداران را به چند برابر افزایش خواهد داد.
کاهش فرسایش خاک با آبخیزداری
رییس اداره حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان هم گفت: اجرای طرح های ایجاد بند خاکی به منظور جمع آوری آب های سطحی در استان یکی از راهکارهای موثر برای به حداقل رساندن خسارت سیلاب، جلوگیری از فرسایش خاک و تامین بخشی از کمبود آب در زمان مواجهه با خشکسالی است.
محمد عباسی افزود: با توجه به افزایش شدت بارش باران در مدت زمان کوتاه طی سال های اخیر، لزوم سرمایه گذاری برای مهار سیلاب و استفاده از آن در شرایط خشکسالی برای تامین آب موردنیاز منطقه افزایش یافته و در این شرایط همراهی بیش از گذشته دستگاه های بالادستی در تامین اعتبار موردنیاز ضروری است.
به گفته وی برنامه ریزی اجرای طرح های آبخیزداری در گلستان برای پنج سال آینده توسط این اداره کل لحاظ شده که ایجاد ۵۰ بند خاکی از آن جمله است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان هم نرخ متوسط فرسایش سالانه در این استان را ۱۵/۵ تن در هکتار برآورد کرد و گفت: از دست رفتن خاک با کیفیت با قابلیت مطلوب یکی از تبعات غیرقابل جبران فرسایش خاک است.
عبدالرحیم لطفی افزود: یکی دیگر از نتایج تشدید فرسایش خاک، پرشدن سدها و تاسیسات آبی است که فرسایش سبب می شود سرعت انباشت رسوبات در سازه ها افزایش یابد و از کیفیت عملکرد آن ها کاسته شود.
وی بیان کرد: به عنوان مثال در حالی که متوسط رسوب گذاری در پشت سدها به طور متوسط هفت دهم درصد است این رقم در سدهای بوستان و گلستان چهار تا پنج برابر متوسط کشور است و بی تردید پرشدن این سدها کارآیی و طول عمر سدها را کاهش خواهد داد.
لطفی از اجرای طرح های در دست اجرا برای مقابله با فرسایش خاک خبر داد و گفت: احداث بندهای رسوب گیر، جنگلکاری، بوته‌کاری و قرق مراتع با هدف کاهش فرسایش در گلستان در حال انجام است که افزایش مشارکت مردمی مدت زمان ساخت و اجرای این طرح ها را کاهش خواهد داد.
استان گلستان بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵ در این استان یک میلیون و ۸۶۹ هزار نفر در ۳۳ نقطه شهری و هزار و ۷۵ روستا سکونت دارند که بیشتر از طریق کشاورزی و دامپروری امرار معاش می کنند.
زندگی غالب روستایی مبتنی بر کشاورزی و دامداری اهمیت خاک را در گلستان افزایش داده بویژه اینکه اقلیم منطقه باعث چهار فصل شدن استان و بازدهی بیشتر خاک منطقه شده است.
گلستان با اقلیم معتدل مدیترانه ای، دارای سطحی معادل یک میلیون و ۳۳۵ هزار هکتار عرصه منابع طبیعی شامل ۸۶۲ هزار هکتار مرتع در نوار شمالی، ۴۵۲ هزار هکتار جنگل در نوار جنوبی و ۲۱ هزار هکتار اراضی ساحلی دریای خزر است که حدود ۳۳۰ هزار هکتار از مراتع نوار مرزی استان به دلیل خشکسالی متوالی و پایین بودن نزولات جوی و نزدیکی به بیابان قره‌قوم ترکمنستان و ضعف پوشش گیاهی در معرض بیابانی شدن شدید قرار گرفته است.
اجرای بیشتر طرح های آبخیزداری، جنگلکاری و زرعت چوب، اصلاح و احیا مراتع، مقابله با بیایان زایی، جلوگیری از فرسایش خاک های لسی و تبدیل اراضی شیبدار به باغ های مثمر و غیر مثمر می تواند بخش زیادی از آثار زیانبار فرسایش خاک در گلستان را کاهش دهد.