با شروع آذرماه هر چند بارندگی‌ها امیدواری‌هایی در زمینه رفع نسبی مشکلات آبی مناطق مختلف کشور و توقف حرکت به سمت «بحران آب» به وجود آورد اما آنچنان که گفته می‌شود آب پشت سدها اوضاع چندان خوشایندی ندارد.
آمار دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد پس از اتمام ۷۰ روز از سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰، میزان کل حجم آب در مخازن سدهای کشور حدود ۱۷.۶۷ میلیارد متر مکعب بوده که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته ۳۰ درصد کاهش نشان می‌دهد.
به دنبال انتشار این آمار و ارقام و انتشار گمانه‌های مختلف درباره تحلیل رفتن ذخایر آبی شهرها، مسئولان مربوطه به رفع نگرانی مردم پرداختند؛ از جمله «محسن منصوری» استاندار تهران، دوازدهم آذرماه در واکنش به ادعای معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو اعلام کرد: این که گفته شده تهران تنها برای ۹۰ روز آب شرب دارد صحیح نیست، اما شهروندان صرفه‌جویی کنند.
عضو کارگروه حقوقی شورای هماهنگی شبکه ملی محیط زیست: اکنون با سدها به‌عنوان یک واقعیت موجود مواجه هستیم و خواسته یا ناخواسته بسیاری از شهرهای کشور وابستگی تام به منابع آبی دارند که پشت سدها ذخیره شده‌اند
در این میان، همچنان موجودیت سدها، سیاست‌های پیشین سدسازی و در مجموع کارآیی این سازه‌های عظیم محل بحث‌ونظرهایی ادامه‌دار است از جمله اینکه گفته می‌شود وقتی سدها با هزینه‌های سنگین زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی نمی‌توانند ما را از تهدیدات آبی برهانند چرا باید مسیر گذشته درباره سدسازی ادامه یابد؟
مخالفان سرسخت سدسازی پیشتر و غالبا از منظر زیست‌محیطی سیاست‌های گذشته را به چالش می‌کشیدند اما اکنون صرفه این سازه‌ها از منظر «اقتصاد آب» هم مورد تردیدهایی جدی است.
از سوی دیگر، مدیران آبی کشور در سالیان گذشته و سدسازها همچنان روی کارآمدی سدها تاکید دارند. به گفته «عباس محمدی» مدیر گروه «دیده‌بان کوهستان» در همایشی به مناسبت روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها در برابر سدسازی (۱۴ مارس-۲۳ اسفند) در ایران حدود ۲۰۰ شرکت سدسازی داریم. در جایی مثل سیستان و بلوچستان که رودخانه وجود ندارد، چیزی حدود ۳۰ تا ۴۰ سد در دست احداث است یا ساخته شده یا مثلا در کویر مرکزی ایران بالای ۲۰۰ سد ساخته شده یا در دست مطالعه است. این نشان می‌دهد که برای برخی محافل تنها ساخت‌وساز مهم است. آنها به هر صورت قدرت نفوذ و سرمایه‌های بسیاری دارند و کار خودشان را پیش می‌برند.
مخالفان سدسازی می‌گویند وقتی سدها با هزینه‌های سنگین زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی نمی‌توانند ما را از تهدیدات آبی برهانند چرا باید مسیر گذشته درباره سدسازی ادامه یابد؟
اما این همه ماجرا نیست و مخالفان و موافقان سدسازی از زوایای مختلفی، نظر یکدیگر را زیر سوال می‌برند.
سدها در قامت سیل‌بند؟
«قاسم تقی‌زاده خامسی» معاون آب وزارت نیرو در دولت دوازدهم، فروردین ۱۴۰۰ در گفت‌وگویی با ویژه‌نامه روزنامه «ایران» با اشاره به سیل‌های سال ۹۷ و ۹۸ اظهار داشته اگر سدهای خوزستان در سیل‌های اخیر نبود چه اتفاقی می‌افتاد؟ اصلا اهواز مانده بود؟
این نظر البته مخالفانی هم داشته است. «علی سلاجقه» رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط زیست که پیشتر ریاست اتحادیه انجمن‌های منابع طبیعی و محیط زیست کشور را برعهده داشت معتقد است: با وجود کارکردهای مثبتی که سدسازی دارد اما برای برخی سدها مانند سدهای استان خوزستان هدف کنترل سیلاب تعریف نشده است. در سیلاب‌های سال‌های ۹۷ و ۹۸ استان خوزستان، سدها به‌عنوان مهارکننده سیل عمل نکردند و حتی خود شتاب‌دهنده سیلاب بودند و نقش آنها در ایجاد سیلاب‌های مصنوعی مشهود است. سیلاب به‌خوبی می‌تواند مدیریت شود اما لازم است وزارت نیرو پیش از ساخت سد با عملیات بیولوژیک و سازه‌ای حوضه آبخیز را به نحو مطلوب پوشش دهد.
سدها آب را نگه می‌دارند یا هدر می‌دهند؟
بنابر اعلام رسانه‌های رسمی در میانه شهریور پارسال به نقل از وزارت نیرو، تعداد سدهای ملی بهره‌برداری شده در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تنها ۱۹ سد بود، اما به ۱۸۸ سد رسید. بر اساس این اعلام، بهره‌برداری از ۴۵ سد ملی در دولت سابق صورت گرفته است.
مخالفان افراط در سدسازی می‌گویند سهم برقِ آبی در کل تولید برق کشور ناچیز است و می‌توان آن را با سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های نیروگاهی و سایر انرژی‌های تجدیدپذیرمانند برق خورشیدی و بادی و ... به راحتی جبران کرد
و اما در مورد همه سدهای کشور، چه ملی و چه استانی، براساس آخرین اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران در ۳۱ استان کشور ۶۴۷ سد در حال بهره‌برداری، ۱۴۶ پروژه احداث سد در دست اجرا و ۵۳۷ سد در دست مطالعه است.
طی سال‌های گذشته مهمترین کارویژه‌های سدها تامین آب مورد نیاز برای مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی عنوان شده و همچنین تولید انرژی.
در باب تولید انرژی، مخالفان افراط در سدسازی می‌گویند سهم برقِ آبی در کل تولید برق کشور ناچیز است و می‌توان آن را با سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های نیروگاهی و سایر انرژی‌های تجدیدپذیرمانند برق خورشیدی و بادی و ... به راحتی جبران کرد.
در این زمینه، سخنگوی صنعت برق، مهرماه امسال در گفت‌وگویی رسانه‌ای اعلام داشت ۱۴.۵ درصد از ظرفیت شبکه برق نصب شده کشور مرتبط با نیروگاه‌های برق‌آبی مستقر در سدهای کشور است.
درباره نگهداشت منابع آبی هم این روزها بسیار شنیده می‌شود که آبِ پشت سدها تبخیر می‌شود و میلیاردها متر مکعب به هوا می‌رود.
در این باره، «انوشیروان محسنی بندپی» استاندار وقت تهران در اسفندماه سال ۹۷ اظهار داشت بر اساس آمار رسمی میزان تبخیر باران در کشور ما حدود ۲۷۰۰ میلی‌متر بوده و میزان جهانی آن به صورت میانگین بالغ بر ۸۰۰ میلی متر است. بر این اساس یک سوم بارش جهانی و سه برابر تبخیر جهانی را در کشور داریم که این مسئله بیانگر اهمیت حفاظت از منابع آبی در ایران است.
همزمان، «هدایت فهمی» معاون وقت مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در پاسخ به اعداد و ارقامی که سال‌ها است در مورد تبخیر آب پشت سدها اعلام می‌شود گفته است: آنچه برخی از رسانه‌ها مبنی بر تبخیر ۶۰ درصدی آب پشت سدها اعلام می‌کنند، بدون پشتوانه علمی است و اطلاعات دقیق آن در اختیار وزارت نیرو است. میزان تبخیر آب سدها حدود ۳ میلیارد متر مکعب در سال است که معادل ۶ درصد کل حجم سدهای کشور است و در صورت پایین آمدن حجم سدهای کشور این رقم به ۱۰ درصد می‌رسد.
سدها در میانه محذورات اقتصادی- امنیتی و ملاحظات زیست محیطی
با وجود آنچه گفته شد، دعوای اصلی در زمینه سدها میان اولویت‌های اقتصادی و نیز امنیتی است و نیز مدافعان محیط زیست که می‌گویند سدها آن را ویران می‌کند.
مساله مهم و غیرقابل انکار این است که حتی اگر صنایع و کشاورزی تعطیل شود، تامین آب شرب شهرها اساسی‌ترین اولویت است و جنبه حاکمیتی دارد.
به گفته مدیر گروه «دیده‌بان کوهستان» حتی در صورتی که بپذیریم سدسازی امری ضروری و مفید است شاهد افراط بی‌مانندی در زمینه ساخت و ساز، بتن‌ریزی و تعویض مسیر رودخانه‌ها به‌منظور احداث سد در کشور هستیم به‌طوری که دستکاری در سامانه رودخانه‌ها بسیار شدیدتر از آن مقدار آبی است که به گفته وزارت نیرو قرار است مدیریت شود و این مدیریت منابع آب به هیچ عنوان تناسبی با حجم ساخت و سازها ندارد.
در این باره «مسعود امیرزاده» عضو کارگروه حقوقی شورای هماهنگی شبکه ملی محیط زیست و منابع طبیعی کشور اردیبهشت امسال در اظهارات رسانه ای گفت: اکنون با سدها به عنوان یک واقعیت موجود مواجه هستیم و خواسته یا ناخواسته بسیاری از شهرهای کشور وابستگی تام به منابع آبی دارند که پشت سدها ذخیره شده‌اند.
به گفته او، وابستگی شهرها به منابع آب پشت سدها باعث شده الگوهای ذهنی و نظام باورمندی نادرستی شکل گیرد و شهروندان تصور کنند کشور حتی در شرایط کم‌آبی، پر آب است و این باور نادرست باعث می‌شود عملا سدها در اختیار تشدید خشکسالی قرار گیرند. نباید فراموش کنیم که در دوران خشکسالی نیاز طبیعت به آب نیز افزایش پیدا می‌کند و مساله آب بیش از پیش برای طبیعت حیاتی می‌شود اما از طرفی دیگر سدسازی و نظام باورمندی نادرست که در تصمیم‌سازی مدیریت آب نقش مهم‌تری ایفا می‌کنند به نظام توزیع و تخصیص آب این فشار را تحمیل می‌کند که برای ارضای نظام باورمندی شهری همان مقدار اندک آب باقی مانده در طبیعت را نیز از منابع دیگر وارد مخازن سدها کنند.
از سوی دیگر و در پاسخ به انتقادات محیط‌زیستی، «قاسم تقی‌زاده خامسی» معاون آب وزارت نیرو در دولت سابق چنین گفته است: باید به ساختن سد افتخار کرد. ...من سوالم این است که کشورهایی مثل سوئیس، آمریکا و چین که الان ۲۳ هزار سد تا الان ساخته است از آثار محیط‌زیستی بی‌اطلاع بوده‌اند؟
خامسی مشکلات زیست‌محیطی پیرامون سدهای استان‌هایی مثل اصفهان و خوزستان را مربوط به برداشت آب بی‌رویه دانسته و افزوده است: به دلیل اینکه آب کم است، کشاورزان می‌روند زیر دست سد می‌کارند تا آب برسد. تا از زاینده رود آب بخواهد برسد به تالاب گاوخونی، آنقدر ذرت و برنج و گندم کاشته شده که آب را پمپاژ می‌کنند و برمی‌دارند، اصلا آب به تالاب نمی‌رسد. سد زاینده رود مقصر نیست. ۱۰ تا سد در خوزستان داریم که ۲۵ میلیارد متر مکعب ظرفیت دارند و بعد آب به هورالعظیم نمی‌رسد. دلیل این است که سر راه همه آب را برمی‌دارند و اصلا نمی‌گذارند که بماند و بعد تالاب خشک می‌ماند.البته این توضیحات هرگز به انتقادات زیست‌محیطی‌ها خاتمه نمی‌دهد. به گفته مدیر گروه «دیده‌بان کوهستان» حتی در صورتی که بپذیریم سدسازی امری ضروری و مفید است شاهد افراط بی‌مانندی در زمینه ساخت و ساز، بتن‌ریزی و تعویض مسیر رودخانه‌ها به‌منظور احداث سد در کشور هستیم به‌طوری که دستکاری در سامانه رودخانه‌ها بسیار شدیدتر از آن مقدار آبی است که به گفته وزارت نیرو قرار است مدیریت شود و این مدیریت منابع آب به هیچ عنوان تناسبی با حجم ساخت و سازها ندارد.
«محمد درویش» پژوهشگر محیط زیست هم معتقد است نخستین اصلی که در سدسازی باید رعایت شود حفظ جریان پایه رودخانه‌ها است چرا که سد قرار نیست دبی ثابت یک رودخانه را تغییر دهد اما متاسفانه این اصل مهم و حیاتی را صنعت سدسازی ما به کل نادیده گرفته است.