اتحادیه اقتصادی اوراسیا با محوریت روسیه و به منظور «ایجاد یک فضای واحد اقتصادی میان کشورهای استقلال یافته از شوروی»، «مقابله با هژمون اقتصادی غرب» و «کاهش تاثیر تحریم‌های آمریکا» در سال ۲۰۱۵ میلادی تشکیل شد. این اتحادیه از آن به بعد، مراحل رو به رشدی داشته و گام‌های موثری برای رفع موانع تجاری میان اعضاء برداشته است.
در این چارچوب، عضویت جمهوری اسلامی ایران در این اتحادیه، فضایی مغتنم به منظور اجرای سیاست خارجی مبتنی بر منطقه‌گرایی و همگرایی اقتصادی با کشورها و سازمان‌های منطقه فراهم می‌آورد که اخیراً نیز در مناسبات جمهوری اسلامی ایران با برخی همسایگان شمالی قابل مشاهده است. علاوه بر این همکاری با اعضای اتحادیه اوراسیایی، از عوامل مهم و تاثیرگذار در کاهش آثار و تبعات تحریم‌های اقتصادی ظالمانه آمریکا علیه کشور است.
تنوع بازار و منابع موجود در کشورهای عضو اتحادیه در کنار موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد ایران، تاثیر بسزایی در افزایش سطح مبادلات اقتصادی اتحادیه با کشورهای منطقه و جنوب شرق آسیا به‌ویژه هند و سنگاپور خواهد داشت و می‌تواند کشور را به مسیر مهم ارتباطی، ترانزیتی، انرژی، فرآورده‌های نفتی و سوآپ انرژی در منطقه تبدیل کند.
در این راستا، توسعه ناوگان کشتیرانی ایران، بنادر شمالی و زیرساخت‌های حمل و نقل داخلی، به منظور استفاده حداکثری از ظرفیت‌های اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای تامین منافع کشور، بسیار حایز اهمیت است. همچنین از جمله دستاوردهای سیاسی ـ اقتصادی و ژئوپولیتیکی عضویت و همکاری موفقت‌آمیز ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
اهمیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا
اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های مهم سیاسی ـ اقتصادی منطقه و جهان است که در آینده تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر ثبات و امنیت اقتصادی منطقه ایفا خواهد کرد لذا حضور ایران در اتحادیه می‌تواند علاوه‌بر منافع اقتصادی، منافع سیاسی قابل ملاحظه‌ای برای کشور به همراه داشته باشد. همچنین حضور موثر ایران در اتحادیه، به انجام سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی مشترک، اشتغال‌زایی، گسترش مبادله کالا و خدمات، افزایش همکاری در حوزه فرهنگ، مهاجرت، گردشگری و تقویت صلح بین اقوام و مذاهب منجر خواهد شد.
تسریع در توسعه بنادر و افزایش ظرفیت ناوگان کشتیرانی
گسترش روابط دوستانه با همسایگان، چندجانبه‌گرایی و تلاش برای افزایش همکاری با سازمان‌های منطقه از رویکردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که علی‌رغم ایجاد منافع سیاسی ـ اقتصادی برای کشور می‌تواند بخشی از آثار و تبعات تحریم‌های اعمال شده از سوی غرب را جبران کند. بنابراین با توجه به موقعیت استراتژیک جغرافیایی کشور (جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، کریدور تراسیکا و کریدور شمال ـ جنوب) همچنین توان هم‌تکمیلی اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه و نیز تلاش اتحادیه به منظور افزایش همکاری‌های متقابل در حوزه‌های زیرساختی و انرژی، نقش ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای دو طرف بسیار حائز اهمیت است.
در این فضا، بسیاری از کشورها از جمله، کشورهای جنوب شرق آسیا خواهان ایجاد منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند که موقعیت ژئوپلیتیکی حائل ایران، میان دریای خزر و آبهای آزاد جنوب، بهترین و مقرون به صرفه‌ترین مسیر دسترسی آنها با این اتحادیه است. همچنین این ظرفیت، موجب توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی کشور از طریق مناطق آزاد چابهار، اروند، منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، بندرهای شمالی کشور از جمله خطوط دریایی (انزلی، نوشهر، امیرآباد) به آستاراخان در روسیه و اکتائو در جمهوری قزاقستان و تسریع در تجهیز و بهره‌برداری از این بنادر می‌شود و در صورت هوشمندی و مدیریت صحیح، ایران به قطب ترانزیت کالا در منطقه تبدیل خواهد شد.
افزایش درآمدزایی ارزی
ایران مزیت‌های ژئوپلتیک ویژه‌ای دارد که از آن جمله می‌توان به امکان عبور کریدورهای شرق به غرب (جاده ابریشم)، شمال به جنوب، کریدور جنوبی آسیا، تراسیکا و همچنین دسترسی به آبهای آزاد، دریای خزر و راه‌آهن سراسری آسیا اشاره کرد. تمایل کشورهای جنوب شرق آسیا از قبیل هند و سنگاپور برای ایجاد منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اوراسیا، در کنار موقعیت خاص ژئوپولیتیکی ایران، به تسهیل دسترسی و کاهش هزینه‌های ترانزیتی اعضای اتحادیه به سیستم‌های منطقه‌ای نظیر مناطق ژئوپلیتیکی خلیج فارس، اقیانوس هند، شرق آفریقا، آسیای جنوبی، آسه‌آن، اقیانوسیه، جنوب شرق آسیا، آسیای جنوب غربی، شرق مدیترانه، دریای سرخ و خاورمیانه منجر خواهد شد. این امر، می‌تواند نقش مهمی در درآمدزایی‌های حاصل از ترانزیت کالا در چارچوب مبالات با اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای کشور ایفا کند.
ایجاد فضای باز اقتصادی در شرایط تحریم
تنوع بازار و منابع موجود در کشورهای عضو اتحادیه به موازات تلاش اعضا برای تلفیق همکاری‌ها با سایر سازمان‌ها مانند «اتحادیه اروپا»، «سازمان آ سه آن»، «بریکس»، «مجمع کشورهای صادر کننده گاز» و طرح‌های ترانزیتی «یک کمربند ـ یک راه» و «کریدور شمال ـ جنوب» به ایجاد فضای بازتر اقتصادی برای کشور خواهد انجامید. همچنین در شرایط فعلی که صادرات نفت ایران توسط آمریکا با موانعی رو به رو است، نیازسنجی بازار کشورهای همسایه و توسعه بازارهای غیرنفتی با حمایت از تولید داخل، در بستر عضویت در اتحادیه اوراسیا، می‌تواند به درآمدزایی اقتصادی کشور کمک شایانی کند. به علاوه، با توجه به اینکه اتحادیه اوراسیا پرداخت‌های تجاری با ارز ملی را به ۷۰ درصد افزایش داده است، انتظار می‌رود سهم دلار در مبادلات تجاری اتحادیه کاهش یابد.
موانع و رقابت‌های ژئوپولیتیکی همکاری ایران و اعضای اتحادیه
تعمیق همکاری‌های اقتصادی ایران و اتحادیه نیازمند بستری با ثبات و به دور از موانع و چالش‌های بازدارنده است. لذا فاکتورهایی از قبیل فشار آمریکا بر کشورها و شرکت‌های علاقمند به تعاملات اقتصادی با ایران، روسیه محور بودن اتحادیه، تک محصولی بودن اقتصاد بیشتر اعضاء، مکمل نبودن اقتصادها و رقابت در حوزه انرژی به عنوان موانعی مهم در توسعه روابط کشور با اتحادیه اوراسیایی ارزیابی می‌شود. ایران با هیچ‌یک از اعضای اتحادیه به غیر از روسیه دارای رقابت ژئوپولیتیکی محسوسی نیست.
در مورد روسیه نیز رویکردهای مشترک دو کشور در قبال برخی موضوعات، مانند مبارزه با تروریسم، سیاست‌های آمریکا در منطقه، تنش‌زدایی و برقراری امنیت در منطقه و ... موجب توسعه روابط نزدیک و همکاری‌های گسترده در سطح تاکتیکی شده است که تداوم و توسعه اینگونه همکاری‌ها ممکن است در آینده منجربه شکل‌گیری روابط استراتژیک میان دو کشور شود.
جمع بندی
با توجه به اینکه یکی از فاکتورهای مهم توسعه تجارت اوراسیا، همگرایی اقتصادی با کشورهای منطقه است، استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی ایران در راستای افزایش مبادلات تجاری اتحادیه با کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا، خاورمیانه و شرق آفریقا از طریق مناطق آزاد چابهار و اروند و نیز منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی امری بدیهی است.
شایان ذکر است که موقعیت جغرافیایی ایران در محیط ژئوپولیتیک اتحادیه اوراسیا و همجواری مرزی ایران با روسیه، قزاقستان و ارمنستان (به عنوان سه عضو مهم اتحادیه)، به موازات درهم تنیدگی‌های فرهنگی، تاریخی و مذهبی با منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، عواملی تسهیل‌بخش در پیشبرد مناسبات با اتحادیه خواهد بود که محملی برای توسعه حمل و نقل، صادرات و واردات، ورود علم و فن‌آوری‌های نوین، افزایش تعاملات منطقه‌ای برای کشور محسوب می‌شود. همچنین وابستگی متقابل ژئوپولیتیکی ایران و اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در بستر چندجانبه‌گرایی تجاری میان دو طرف، می‌تواند به کاهش فشارهای آمریکا بر کشورهای منطقه برای محدودسازی روابط اقتصادی با ایران منجر شود.
کارشناس مسائل روسیه