استان مرکزی با ۴۴ درصد کاهش بارندگی، خشکسالی جدیدی را در سال پیش رو تجربه می‌کند و سالانه از منابع زیرزمینی آن ۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب برداشت می‌شود و میزان کسری مخزن ذخایر آب زیرزمینی آن در هر سال ۲۳۵ میلیون متر مکعب برآورد شده و این بدان معناست که سالانه معادل ۲۳۵ میلیون مترمکعب، از حجم آب زیرزمینی این خطه افت می‌کند.
آمارها می‌گویند ۹۲ درصد از حجم آب مصرفی استان مرکزی در بخش کشاورزی، سه و نیم درصد در بخش صنعت و بقیه در بخش آشامیدنی به مصرف می‌رسد.
سه سد بزرگ ۱۵ خرداد، کمال صالح و سد ساوه و یک هزار و ۳۱۰ سد کوچک و بزرگ تحت مدیریت شرکت آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی این استان قرار دارد که به گفته مسئولان استانی میزان ذخیره آب موجود در سدهای بزرگ استان به دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی‌ها امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۰ درصد کاهش یافته است.
براساس مفاد برنامه سازگاری با کم آبی، ۶۹۰ میلیون متر مکعب از مصارف و برداشت از سفره‌های آب‌های زیر زمینی استان مرکزی تا پایان برنامه هفتم، کاهش یابد.
به گفته مسئولان استان مرکزی با توجه به کاهش سطح آب سفره‌های زیر زمینی در راستای جلوگیری از افت بیشتر منابع آبی استان، چاره‌ای جز تغییر الگوی کشت و بهره‌مندی از روش‌های نوین آبیاری و ترویج کِشت محصولات کم آب بر وجود ندارد.
پیامدهای شدید خشکسالی در استان مرکزی به ویژه خسارت یک‌هزار میلیارد تومانی به کشاورزان این خطه در سال جاری، لزوم بهره‌مندی از روش‌های نوین کشت و آبیاری را در قطب چهارم صنعت ایران ۲ چندان کرده است.
افزایش ۳۰ هکتاری گلخانه‌های استان مرکزی در راستای تحقق طرح تغییر الگوی کشت با جدیت در استان دنبال می‌شود و بر این اساس، توسعه سیستم‌های آبیاری نوین نیز در دستور کار قرار گرفته که ۱۶۲ هزار هکتار اراضی مستعد، به ۱۷۵ هزار هکتار افزایش یافته است.
بنابر اعلام کارشناسان استان مرکزی با توسعه فضاهای نوین تولید در بخش کشاورزی، بهره‌گیری از ظرفیت محصولات گلخانه‌ای و کم آب‌بر، توسعه آبیاری نوین و افزایش بهره‌وری از منابع آبِ بخش کشاورزی در دستور کار قرار گرفته است.
کشت گیاهان دارویی در ۱۲۰ هکتار از عرصه‌های کشاورزی استان مرکزی
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی معتقد است: بهره‌مندی از ظرفیت کشت کم آب بر و گلخانه‌ای با توجه به استعداد عرصه‌های کشاورزی عامل بهره وری و افزایش ارزش افزوده اقتصادی برای کشاورزان و فعالان بخش کشاورزی است.
«علی اصغر زارعی» توضیح داد: کاشت ۱۵۰ هکتار گیاهان دارویی در عرصه‌های کشاورزی استان مرکزی امسال برای این استان تعهد شد که تاکنون این گیاهان در ۱۲۰ هکتار از عرصه‌های جهاد کشاورزی استان کشت شده است.
وی گفت: کشت گیاهان دارویی در اراضی کشاورزی استان مرکزی علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب کشاورزی، افزایش درآمد ۱۰ تا ۱۵ برابری برای کشاورزان به همراه دارد.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی این را هم اضافه کرد که کشت زعفران در ۷۵ هکتار از اراضی کشاورزی امسال برای سازمان جهاد کشاورزی این استان امسال تعهد شده بود که تاکنون این محصول در ۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان کشت شده است.
زارعی، تعهد کشت گل محمدی برای سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی در سال جاری را ۲۱۰ هکتار عنوان کرد و افزود: این محصول تاکنون در ۱۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان کشت شده و کشت این محصول تاپایان سال ادامه دارد.
به گفته مدیر باغبانی جهاد کشاورزی استان مرکزی، توسعه گیاهان دارویی، جایگزینی گیاهان آب‌بر، توسعه کشت زعفران، گل محمدی، ایجاد سایه بان در باغات از جمله برنامه‌ها و اقدامات سازمان جهاد کشاورزی این استان برای کاهش مصرف آب در استان و کاهش پیامدهای خشکسالی است.
وی ادامه داد: با توجه به افزایش گرما و تغییر اقلیم در کشور و استان مرکزی طرح سایبان باغ‌ها با هدف کاهش دمای هوا در این اراضی، افزایش بهره‌وری و کاهش هدررفت آب کشاورزی و کاهش تبخیر در این اراضی اجرایی می‌شود.
زارعی ادامه داد: امسال ایجاد سایه بان در ۱۶۰ هکتار از باغات استان مرکزی در راستای کاهش مصرف آب کشاورزی برای سازمان جهاد کشاورزی استان تعهد شده بود که تاکنون این طرح در ۶۵ هکتار از باغات استان اجرایی شده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی دمای هوا در زیر سایبان باغ‌ها را ۱۰ درجه خنک‌تر از دمای بیرون عنوان کرد و گفت: اجرای این طرح کاهش ۳۰ درصدی مصرف آب در اراضی باغی و جلوگیری از بروز خسارت گرمازدگی و سرمازدگی در این اراضی را به همراه دارد.
زارعی، هزینه اجرای طرح سایبان باغ‌ها در هر هکتار از اراضی باغی را سه میلیارد ریال عنوان کرد و افزود: محدودیتی برای پرداخت تسهیلات برای اجرای این طرح در باغ‌های استان وجود ندارد و متقاضیان می‌توانند با مراجعه به سازمان جهاد کشاورزی استان نسبت به دریافت این تسهیلات اقدام کنند.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی یادآور شد: ایجاد ۶۳۰ هکتار فضای گلخانه‌ای در راستای اجرای برنامه سازگاری با کم آبی برای سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی تعهد شده بود که به دلیل عدم اختصاص چاه‌های فرم یک به گلخانه‌های استان، تاکنون ۲۶ هکتار فضای گلخانه‌ای در استان ایجاد شده است.
زارعی، کاهش مصرف ۱۰ برابری آب، افزایش ۱۰ برابری بازدهی و تولید محصولات کشاورزی در اراضی گلخانه‌ای نسبت به فضای باز را از جمله مزایای کشت محصولات گلخانه‌ای به ویژه ارقام گیاهان دارویی عنوان کرد.
وی ادامه داد: هدف اجرای برنامه کشت زعفران در استان مرکزی ۱۵ صدم میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی این استان در سال جاری بود که تاکنون اجرای این طرح‌ها یک دهم میلیون متر مکعب صرفه جویی آب در این بخش را به همراه داشته است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی گفت: هدف اجرای کاشت گل محمدی در سال جاری در این استان صرفه جویی ۵۳ صدم میلیون متر مکعب آب در بخش کشاورزی است که با کاشت این محصول در استان تاکنون ۳۷ صدم میلیون متر مکعب آب در این بخش صرفه جویی شده‌است.
وی افزود: هدف صرفه جویی آب کشاورزی برای اجرای طرح ایجاد سایه بان در باغات استان مرکزی ۴۹ صدم میلیون متر مکعب در سال جاری است که با اجرای این طرح در سال جاری سه دهم میلیون متر مکعب در آب کشاورزی صرفه جویی شده‌است.
اجرای سامانه آبیاری نوین و صرفه جویی ۳۲۰ میلیون متر مکعبی آب در بخش کشاورزی
سرپرست سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی نیز گفت: ۱۷۰ هزار هکتار زمین کشاورزی در با قابلیت اجرای سامانه آبیاری نوین در این استان وجود دارد که ۷۱ هزار هکتار این اراضی به انواع سامانه آبیاری نوین تجهیز شده‌است.
«علی صفری» افزود: اجرای طرح سامانه آبیاری نوین در این اراضی صرفه‌جویی ۳۲۰ میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی را به همراه دارد.
وی ادامه داد: ۱۰ طرح در حوزه آب و خاک و تولیدات گل و گیاه در راستای اجرای طرح سازگاری با کم‌آبی در استان مرکزی توسط سازمان جهاد کشاورزی تعریف شده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان مرکزی نیز در این خصوص گفت: میانگین بارندگی در مدت ۵۰ سال گذشته در این استان ۲۶۰ میلیمتر بود که بیشترین بارندگی‌های سال ۹۸ با ۴۴۰ میلیمتر و کمترین بارندگی‌های سال گذشته با ۲۰۰ میلیمتر بوده است.
وضعیت بحرانی دشت‌های استان مرکزی و لزوم بازتعریف شیوه‌های کِشت
«عزت اله آمری» افزود: تمامی دشت‌های استان مرکزی اکنون ممنوعه و برخی از دشت‌ها نیز مرحله بحرانی قرار دارند و سالانه ۲۱۰ میلیون متر مکعب از سفره‌های زیر زمینی برداشت می شود که این مهم کسری در سفره‌های زیر زمینی در دشت‌های استان را به همراه دارد.
وی با یادآوری وجود سه سد بزرگ ۱۵ خرداد، کمال صالح و سد ساوه در استان مرکزی ادامه داد: یک هزار و ۳۱۰ سد کوچک و بزرگ در این استان تحت پوشش شرکت آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی این استان قرار دارد.
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان مرکزی گفت: ۲ و نیم میلیارد متر مکعب آب سالانه از سفره‌های زیر زمینی این استان برداشت می‌شود و با وجود استفاده از آب‌های سطحی، این مهم فشاری زیادی بر روی سفره‌های زیر زمینی ایجاد کرده‌است.
آمری با یادآوری بارش ۲۶۰ میلیمتری در استان مرکزی گفت: این برداشت‌ها در مدت ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته موجب کسری پنج میلیارد متر مکعبی در آب‌های تجدید پذیر سفره‌های زیر زمینی دشت‌های استان شده و این کسری جبران نشده است.
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان مرکزی با یادآوری اجرای برنامه سازگاری با کم آبی گفت: این برنامه با هدف کنترل برداشت‌های منابع آب زیر زمینی و استفاده بهینه از آب در بخش کشاورزی و شرب انجام می شود.
آمری افزود: چهار دستگاه شامل شرکت آب منطقه‌ای، سازمان جهاد کشاورزی، شرکت آب و فاضلاب و شهرداری متولی اجرای این برنامه بوده و بر اساس این برنامه پنج هزار و ۸۵۰ کنتور باید تا برنامه هفتم بر روی چاه‌های کشاورزی استان نصب شود که با اجرای این برنامه باید ۹۰ میلیون متر مکعب آب تا پایان برنامه صرفه جویی شود.
وی ادامه داد: همان‌گونه که آب‌های زیر زمینی کاهش می‌یابد شوری آب‌های زیر زمینی افزایش یافته و آب کیفیت خود را از دست داده است.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان مرکزی خاطرنشان کرد: سطح آب سفره‌های زیر زمینی دشت اراک و ساوه در مدت ۲ تا سه سال گذشته به دلیل رعایت کشاورزان تا حدی تثبیت شده است.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان مرکزی ظرفیت سد ساوه را ۲۷۷ میلیون متر مکعب و سد کمال صالح را ۹۵ میلیون متر مکعب عنوان کرد و گفت: ورودی سد ساوه در سال آبی گذشته ۱۷ میلیون متر مکعب بود که امسال به پنج میلیون متر مکعب رسیده است.
آمری افزود: ۴۸ میلیون متر مکعب آب اکنون در سد کمال صالح و ۱۱۰ میلیون متر مکعب در سد ساوه وجود دارد که آب سد ساوه در مدت مشابه سال گذشته ۱۹۴ و کمال صالح ۷۵ میلیون متر مکعب بوده‌است.
وی ادامه داد: آب مخازن این سدها امسال نسبت به سال گذشته ۳۰ درصد کاهش یافته که این مهم نیازمند مدیریت آب است.
وی ادامه داد: یک هزار و ۶۳۰ حلقه چاه پروانه فرم یک که قبل از سال ۸۵ در استان مرکزی حفر شده و یک هزار و ۱۰۰ چاه فرم پنج در استان وجود دارد که ۵۰۰ چاه آنها پر شده و بقیه در حال تعیین و تکلیف است.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان مرکزی خاطرنشان کرد: با اجرای برنامه سازگاری با کم آبی تا پایان برنامه هفتم، ۶۹۰ میلیون متر مکعب باید از مصارف و برداشت از سفره‌های آب‌های زیر زمینی استان کاهش یابد.
آبخیزداری و پایداری منابع آب برای توسعه بخش کشاورزی
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی نیز گفت: با توجه به تغییر اقلیم، تغییر بارندگی از برف به باران و پراکنش بارندگی‌ها، کنترل و ذخیره سازی روان‌آب‌ها برای تغذیه سفره‌های زیر زمینی طرح‌های آبخیزداری از سال ۷۰ تاکنون در ۱۲ هزار و ۷۰۰ نقطه از اراضی ملی و آبخیز استان اجرایی شده است.
«رضا عظیمی» اجرای بند خاکی، خشکه چین، گابیون بندی، سنگ و ملات، عملیات بیولوژیکی و بیومکانیک را از جمله طرح‌های آبخیزداری اجرا شده در استان مرکزی عنوان کرد و افزود: اجرای طرح‌های آبخیزداری در این استان موجب مدیریت و کنترل ۹۲ میلیون متر مکعب از روان‌آب‌ها در هر بار آبگیری در سطح حوزه‌های آبخیز استان می شود.
وی ادامه داد: اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان مرکزی علاوه بر کنترل و مدیریت روان‌آب‌های سطحی، موجب کاهش فرسایش یک تن در هر هکتار خاک می‌شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی خاطرنشان کرد: بیشتر طرح‌های آبخیزداری در شهرستان‌های اراک، ساوه، زرندیه و شازند اجرا شده و بارندگی‌های پاییز امسال موجب آبگیری پنج درصدی مخازن طرح‌های آبخیزداری استان شده است.
عظیمی از آغاز عملیات اجرایی پنج طرح آبخیزداری در استان مرکزی خبرداد و گفت: عملیات اجرایی گابیون‌بندی، مراقبت و نگهداری، نهال‌کاری، مرمت سازه‌های قدیمی و مرمت بندهای خاکی امسال در شهرستان‌های استان آغاز شده‌است.
وی ادامه داد: عملیات آبخیزداری با اجرای این طرح‌ها در سطح ۱۷ هزار هکتار از اراضی ملی و آبخیز شهرستان‌های خمین، شازند، اراک، ساوه، زرندیه، محلات و شازند انجام می‌شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی گفت: ۱۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای اجرای این طرح‌ها در حوزه آبخیز شهرستان‌های استان اختصاص یافته است.
عظیمی، کنترل فرسایش و روان‌آب‌های سطحی، کنترل سیلاب‌ها و تغذیه مصنوعی منابع زیرزمینی را از جمله اهداف اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان مرکزی عنوان کرد و افزود: پیش‌بینی می‌شود بهره‌برداری از این طرح‌ها در صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی فروردین یا اردیبهشت ماه سال آینده آغاز شود.
استان مرکزی رتبه نخست در تنوع تولید گل و گیاهان زینتی، رتبه دوم تولید گل ها شاخه بریده، رتبه سوم در تولید گل و گیاهان زینتی، رتبه دوم سطح زیر کشت و تولید انار کشور، رتبه ششم تولید پسته، مقام هشتم تولید گل محمدی، مقام نهم در تولید انگور، رتبه سوم در تولید لوبیا و رتبه پنجم در تولید جو را به خود اختصاص داده است.
استقرار ایستگاه انار ساوه، پژوهشکده گل و گیاهان زینتی محلات، ایستگاه ملی تحقیقات لوبیای خمین، وجود شعبه ششم تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، وجود ایستگاه تحقیقات ماهیان زینتی و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی نیز از ظرفیت‌های علمی و تحقیقاتی استان مرکزی است.
استان مرکزی با تولید حدود ۵۴ هزار تن گوشت سفید، ۵۳ هزار تن تولید گوشت قرمز، ۳۲۰ هزار تن شیر، حدود ۴۱ هزار تن تولید تخم مرغ از جایگاه ویژه ای در تولیدهای بخش کشاورزی و دامداری در سطح کشور برخوردار است.
استان مرکزی رتبه اول صادرات ماهیان زینتی را به خود اختصاص داده و حدود ۹۰ درصد صادرات این ماهیان از این استان انجام می شود.