در شرایطی که ذهن علاقه مندان طبیعت نگران زبانه کشیدن دوباره آتش در دل جنگل هیرکانی و پارک ملی گلستان است، دوستداران حیات وحش درگیر دغدغه چند ساله خود پیرامون مرگ مرموز و مشکوک پرندگان مهاجر در خلیج گرگان هستند و سوال‌هایی که در این سال‌ها هنوز جواب قانع کننده‌ای برای آن دریافت نکرده‌اند.
بوتولیسم یک بیماری شایع در ماکیان و پرندگان مهاجر است اما نام این بیماری فلج کننده بهمن سال ۹۸ و با آغاز مرگ زنجیره ای و پیاپی پرندگان در میانکاله و خلیج گرگان بر سر زبان‌ها افتاد.
از ابتدای مرگ گسترده پرندگان مهاجر تعدادی از کارشناسان از جمله دامپزشکی بر ابتلای این میهمانان سیبری به بوتولیسم تاکید کردند اما با گذشت حدود سه سال از آن ماجرا و تکرار دوباره آن، هنوز برخی ها به خصوص بومیان معتقدند علت مرگ این پرندگان را باید در جای دیگری جستجو کرد.
البته در همان زمان نیز تعدادی از کارشناسان، ابتلای این پرندگان به برخی بیماری های دیگر مانند آنفلوآنزا و نیوکاسل را دلیل مرگ گسترده آنان دانستند که سازمان دامپزشکی به عنوان مرجع قانونی تعیین کننده علت مرگ و میر وحوش، با رد این ادعاها، دلیل تلفات هزاران پرنده در تالاب میانکاله و خلیح گرگان را شیوع ویروس بوتولیسم اعلام کرده بود.
مرگ خاموش سالانه حدود ۴۰ هزار پرنده از گونه های نادر و مهاجر در میانکاله و خلیج گرگان، مهاجر پذیری و امنیت این پناهگاه را با چالش مواجه کرده و اجرای اقدامات مناسب برای برقراری آرامش در آستانه عزیمت هزاران میهمان بین المللی را ضروری کرده است.
در سال اول وقوع این تلفات مرگبار مدیران دامپزشکی، وقوع سیل گلستان و انتقال املاح و مواد آلی با حجم بالا به خلیج گرگان و به تبع آن کاهش اکسیژن محلول در آب را از عوامل شیوع بوتولیسم اعلام کردند اما سال بعد که دیگر خبری از سیلاب نبود این اتفاقات بار دیگر تکرار شد و هزاران پرنده مهاجر تلف شدند.
کارشناسان می‌گویند که یکی از راه‌های ایجاد سم بوتولیسم در تالاب‌ها و آب‌های راکد، فعل و انفعالات باکتریایی در گونه‌های گیاهی نظیر جلبک‌ها در شرایط کاهش شدید میزان اکسیژن است.
پای شکارچیان در میان است؟
از ابتدای مشاهده مرگ و میر گسترده پرندگان مهاجر میانکاله و خلیج گرگان، عده ای شکارچیان را عامل این تلفات اعلام کرده و گفتند چون به شکارچیان به بهانه شیوع آنفلوآنزای پرندگان اجازه شکار داده نشده آن ها اقدام به سمی کردن آب این پهنه آبی کرده و در نتیجه آن هزاران پرنده تلف شدند؛ موضوعی که به سرعت از سوی مسوولان رد شد و آن ها اعلام کردند به دلایل گوناگون از جمله مشاهده آثار بوتولیسم در لاشه پرندگان ، امکان دست داشتن انسان در این کشتارها وجود ندارد.
رحمان هخامنشی از شکارچیان قدیمی بندرترکمن نیز گفت: در چند دهه گذشته بارها شاهد پسروی و پیشروی آب خلیج گرگان بودم و کمیت و کیفیت آب آن در مدل های مختلف تغییر کرد اما در هیچ دوره ای این حجم از مرگ در پرندگان مهاجر و مرغابی مشاهده نشد.
وی افزود: در گذشته روشی در برخی مناطق ساحلی میانکاله رواج داشت که در آن شکارچیان با ریختن سم رقیق شده شالی مبادرت به شکار پرندگان می کردند و من احتمال می دهم که تکرار این کار باعث مرگ و میر پرندگان مهاجر خلیج گرگان شده باشد .
سم شنی قاتل پرندگان مهاجر؟
یکی از شکارچیان ساکن بندرگز هم در گفت و گو با ایرنا ضمن بیان نظرات جدید در مورد علت مرگ پرندگان مهاجر در خلیج گرگان خواستار ریشه یابی دقیق تر این اتفاق شد.
پیخم داز اظهار داشت: تعدادی از شکارچیان غیرمجاز شرق مازندران و غرب گلستان از گذشته تاکنون شیوه خاصی برای شکار پرندگان در بخش هایی از میانکاله دارند که بی ارتباط با شیوع مرگ گسترده پرندگان مهاجر این منطقه نیست.
وی بیان کرد: در این روش، شکارچیان سمی به نام "سم شنی" را در مقداری از آب رقیق کرده و در محل استراحت و شب‌ماندگاری پرندگانی مانند چنگر و پرلا در داخل آب های کم عمق مناطق ساحلی می‌ریزند.
این شکارچی بندرگزی ادامه داد: سم شنی در ساعات پایانی روز داخل آب ریخته می شود و سم آرام آرام با جریانات آب به زیستگاه چنگر در چند ده متری ساحل می‌رسد و این پرندگان به محض نوشیدن آب دچار کاهش سطح هوشیاری می شوند.
داز گفت: پس از کاهش قدرت تصمیم گیری پرندگان به دلیل خوردن سم، شکارچیان قبل از طلوع خورشید با استفاده از تاریکی و سکوت منطقه به آسانی این پرندگان را با استفاده از تور زنده گیری می کنند.
وی اظهار داشت: شکارچیان برای جلوگیری از نفوذ سم به گوشت پرنده، آن ها را بلافاصله در مناطق ساحلی کشتار کرده و با خارج کردن امعا و احشاء، لاشه ها را روانه بازار می کنند.
جبار نسایی یکی از کارشناسان محیط زیست با رد آلوده کردن آب خلیج گرگان به سم برای شکار گفت: پذیرش نتایج آزمایشات دامپزشکی و تایید بیماری بوتولیسم به عنوان عامل مرگ پرندگان، مقابله با تکرار این تلفات در سال های آینده و یافتن راه حل درمان را امکان پذیرخواهد کرد.
دامپزشکی: احتمال دخالت انسانی وجود ندارد
مدیرکل دامپزشکی گلستان با رد مرگ پرندگان خلیج گرگان ناشی از ورود سم از منبع خارج آب (ریختن تعمدی سم توسط شکارچیان) گفت: افزایش سطح مواد آلی در داخل آب تالاب میانکاله، میزان اکسیژن را در سطح این منبع آبی کاهش می دهد و با چنین شرایطی احتمال تکثیر میکروارگانیسم های تولیدکننده بیوتوکسین بیشتر خواهد شد.
گزارش سازمان دامپزشکی ناشی از نتایج آزمایشگاهی حکایت از آن دارد که بوتولیسم سبب مرگ ده ها هزار قطعه انواع پرنده ها شده است .
این مرگ و میر در ۲ سال گذشته نیمه اول بهمن ماه اتفاق می افتاد یعنی به روایتی کمتر از ۴۰ روز تا تکرار احتمالی این تراژدی فرصت باقی مانده است.
یکی از اعضای کانون شکار بندرترکمن در گفتگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت : روایت تلفات پرندگان برای ساحل نشینان گلستان بسیار آزار دهنده است .
عبدالحکیم ادریسی افزود: چند سالی است که به سبب شیوع آنفلوآنزا و ممنوعیت شکار، جمعیت میهمانان خلیج گرگان و زیستگاه های کوچک منطقه افزایش یافته بود و امیدوار بودیم که با توقف در صدور پروانه شکار، شاهد رشد محسوس تعداد و تنوع پرنده ها در خلیج گرگان باشیم اما بروز یک بیماری ناشناخته، رویای شیرین ما را تلخ کرد .
وی گفت : تحمل تماشای لاشه بی جان فلامینگو و مرغ های آتشین را در ساحل خلیج گرگان نداریم و دیگر نمی‌توانیم کیسه‌های مملو از نعش چنگرهای مهاجر را مشاهده کنیم.
علی مقدم یکی از شکارچیان مجاز غرب گلستان هم به ایرنا گفت : از پدربزرگم شنیدم که حوالی ۷۰ سال پیش هم چنین مرگ و میری در بندرترکمن اتفاق افتاد اما محدود به یکسال بود و دیگر تکرار نشد.
وی ادامه داد : کاهش حجم آب خلیج گرگان و ورود فاضلاب خانگی و صنعتی می تواند از دلایل این رخداد باشد.
راهکار بومیان برای جلوگیری از تکرار مرگ پرندگان مهاجر
مقدم در خصوص پیشنهاد خود برای تکرار نشدن این فاجعه گفت : به سبب جریانات آبی و انباشت املاح یا کود و سموم، شاهد فراوانی غذا در حاشیه خلیج گرگان هستیم و پرندگان زیادی به ویژه پرلا و فلامینگو به طور دسته جمعی به آن جا می روند که در اولین اقدام می‌توان با نصب دستگاه های صدا ساز و کپسول‌های تولید صدا این حیات وحش را از آن محل پرخطر دور کرد.
این شکارچی باتجربه گفت : علاوه بر آن، آزادشدن چرای گاومیش در منطقه‌ای که پرنده‌ها متمرکز هستند می‌تواند به پراکنش پرنده‌ها و در نتیجه کاهش تلفات منجر شود.
مدیرکل دامپزشکی گلستان هم به ایرنا گفت: با تشدید فعالیت میکروارگانیسم‌های (باکتری) بی‌هوازی، تولید بیوتوکسین به عنوان عامل اصلی مرگ و میر پرندگان مهاجر در آب خلیج گرگان بیشتر شده و به بیان ساده ، کف‌زیان این پهنه آبی شامل زئوپلاکتون و فیتوپلاکتون به این سم آغشته شده و زمینه ایجاد بوتولیسم تلفات پرندگان فراهم می‌شود.
غلامرضا محرابی اظهار داشت: بوتولیسم نوعی بیماری برای پرندگان و آبزیان است که بر اثر دو باکتری "کلوستریدیوم " و " بوتولینیوم" ایجاد می شود و به آن مسمومیت طبیعی هم گفته می‌شود.
امکان تکرار مرگ پرندگان وجود دارد
وی از پاسخ به این سئوال که آیا در سال جاری هم شاهد تکرار این حادثه تلخ خواهیم بود یا خیر خودداری کرد و گفت: باید دستگاه‌های متولی در این خصوص پاسخ‌گو باشند زیرا تا هنگامی که وضع کمی و کیفی آب در خلیج گرگان بهبود نیابد امکان تکرار چنین حوادثی وجود دارد.
به گزارش ایرنا دوستداران محیط زیست انتظار دارند با توجه به تجربه تلخ ۲ سال اخیر که منجر به تلفات ده‌ها هزار پرنده مهاجر در منطقه شد و گونه های کمیابی هم در میان آنان وجود داشت ، شناسایی علت مرگ و راهکار جلوگیری از بروز آن به درازا نکشد؛ انتظاری که به نظر می رسد به آن توجهی نشده است .
خلیج گرگان همه ساله به خاطر داشتن ذخایر غذایی مناسب یکی از مهم ترین کانون‌های فرود پرندگان مهاجر درایران به شمار می‌رود.
طبق آمارهای رسمی به طور میانگین سالانه بیش از ۱۳۰ تا ۱۵۰ گونه از پرندگان مهاجر و بومی با جمعیت ۱.۵ میلیون بالی از این تالاب تغذیه می‌کنند.
بیماری بوتولیسم در سال های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در محدوده ۱۰ بهمن ماه در خلیج گرگان شیوع یافت که در این سال‌ها حدود ۸۰ هزار بال از پرندگان مهاجر زمستان‌گذران در خلیج گرگان و تالاب بین المللی میانکاله براثر بیماری بوتولیسم ناشی از سم بیوتوکسین تلف شدند که فلامینگو، چنگر معمولی، کشیم و مرغابی از گونه پرجمعیت این تلفات بودند.
خلیج گرگان سال‌هاست که گرفتار چالش‌هایی از جمله کمبود آب برای تجدید حیات آبزیان، شکار بی رویه، لایروبی نکردن کانال‌های آبرسان و افزایش تعداد آب‌بندان و مزارع پرورش ماهی در بالا دست شده و این عوامل بر بحرانی شدن شرایط منطقه افزوده و ضرورت تلاش برای حل آن را جدی تر کرده است.
سال‌های گذشته خلیج گرگان حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع وسعت داشت که طی سال‌های اخیر بیش از ۱۰۰ کیلومتر مربع از مساحت آن خشک شد.