در عصر ارتباطات، فضای مجازی جزیی از زندگی اجتماعی افراد تلقی می شود که با شیوع ویروس کرونا، وابستگی به آن افزایش چشمگیری داشته است به طوری‌که در کوتاه‌ترین زمان ممکن، بسیاری از کسب وکارها در فضای مجازی رشد کرده و آموزش نیز به سمت مجازی شدن گام برداشته است، اما برای مواجه نشدن با چالش‌ها و آسیب‌های فضای مجازی، به ویژه در حوزه کودک و نوجوان، باید علم استفاده و مدیریت از آن را به کار گرفت.
آشنایی با سواد رسانه
یکی از کارکردهای رسانه، ایجاد فضای سرگرمی است تا در کنار آن بتوان پیام‌های خود را به مخاطب منتقل کرد و عدم شناخت صحیح از این رویکرد، باعث شده تا بدون در نظر گرفتن اثرات منفی آن، فضای رسانه‌ای را بدون هیچ نظارتی در اختیار جوانان و نوجوانان قرار دهیم که می‌تواند بر روحیات و آینده آنها تاثیرات مخربی داشته باشد.
استادیار گروه آموزشی علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد به خبرنگار ایرنا گفت: استفاده از فضای مجازی تاثیر دوسویه‌ای دارد که از طرفی فرصتی برای دسترسی به اطلاعات و پرورش جوانان و از سوی دیگر تهدیدی است که می‌تواند منجر به ایجاد برخی از آسیب‌ها شود.
دکتر غلامرضا حسنی‌درمیان افزود: استفاده بدون نظارت صحیح از فضای مجازی و انجام بازی‌های خشن باعث می‌شود کودکان و نوجوان با خشونت آشنا شوند که، آثار روحی، روانی و جسمی منفی همچون پرخاشگری، انزواطلبی، کاهش اعتماد به نفس و عدم ارتباط صحیح با والدین را در پی دارد.
وی ادامه داد: در کشورهای تولید کننده این فناوری، استفاده از شبکه‌های مجازی برای جوان و نوجوان تعریف شده و دارای زمانبندی است ولی در کشور ما استفاده بیش از حد و بدون مدیریت سبب شده است تا اثرات منفی آن به واسطه شایعه پراکنی ها و برخی اخبار نادرست برای وارونه جلوه دادن حقایق، بیشتر نمود داشته باشد.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به استفاده گسترده از اینترنت در ایران گفت: به همان میزان آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه در حوزه نوجوانان و جوانان و به دلیل عدم سواد رسانه‌ای و آگاهی نسبت به پیامدهای منفی از شبکه‌های اجتماعی که باعث تخریب اعتقادات، ارزش‌ها و اصول دینی در فرد می‌شود، نیز بیشتر است و این در حالی است که برای مدیریت اوقات فراغت گزینه‌های انتخاب و ارتباط سالم کمتر تعریف شده است.
او با اشاره به پرداختن نوجوانان به برخی بازی‌های خشن ادامه داد: این نوع بازی‌ها ارزش‌های بنیادین و حتی توحیدی را از طریق کاراکترها و شخصیت‌هایی که می‌سازند زیر سوال بُرده که در آینده شاهد رفتارهای متمایز جوانانی خواهیم بود که برخی از والدین در مراجعه به مشاوران از این تغییر در طول ۲ سال اخیر بسیار سخن گفته‌اند.
حسنی افزود: نبود بازی‌های مناسب برای رده سنی جوان و نوجوان و عدم آگاهی والدین از آن سبب می‌شود که نوجوان به سوی بازی‌هایی که در آنها ایجاد استرس می‌کند و آنها را مدام تحت فشارهای روحی و هیجان نابجا قرار می‌دهد، برود که این منجر به تخلیه انرژی به صورت منفی می‌شود. بر همین اساس ارتقای سواد اطلاعاتی، به همراه نظارت غیرمستقیم و همچنین تولید محتوای مناسب برای جوان و نوجوان، از راهبردهایی است که سبب کاهش آسیب‌های ناشی از فعالیت اجتماعی در شبکه‌های مجازی می‌شود.
وی گفت: برای ایجاد خودمراقبتی باید سطح آگاهی و سواد اطلاعاتی افراد را ارتقا داد تا آنها بتوانند انتخاب صحیحی در گزینش برنامه‌های مناسب و سالم برای اوقات فراغت خود داشته باشند تا از بروز آسیب‌های اجتماعی در آنان جلوگیری شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه افزود: آسیب‌های دوران جوانی و نوجوانی ناگهان ایجاد نمی‌شود، بلکه ریشه آنها در دوران کودکی و نوزادی است که فرد را از یک عنصر مفید و موثر در جامعه به عنصری دچار آسیب رفتاری تبدیل می‌کند، به همین دلیل والدین باید خود را به سطحی از آگاهی برسانند که الگوی مناسبی برای فرزندان باشند، زیرا حتی اگر با تلاش بسیار شرایط مالی خوبی برای خانواده ایجاد شود، این الزامی برای آرامش بیشتر افراد خانواده در آینده نخواهد بود.
تربیت و پرورش مقدم بر آموزش
این استاد جامعه شناسی با بیان اینکه فناوری در ذات خود ابزار خوبی است، ادامه داد: محتوا و نحوه گزینش آن باید بسیار مورد دقت قرار گیرد و برای تبدیل شدن آن به ابزاری مفید و سودمند باید محتوای مناسب تولید شود تا خلاء نبود برنامه‌های محتوایی مناسب برای جوان و نوجوان در شبکه‌های داخلی، به گونه‌ای پر شود تا جوابگوی نیاز آنها برای رشد و تعالی افراد باشد.
دکتر حسنی اظهار کرد: ما در عصری زندگی می‌کنیم که نقش و جایگاه رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی به واسطه نشر اطلاعات، بارزتر از گذشته است و بخش زیادی از تربیت و پرورش جوانان با آموزه‌های فضاهای مجازی شکل می‌گیرد، بنابراین باید به سراغ تولید محتوای مناسب رفت زیرا تربیت و پرورش مقدم بر آموزش است.
وی افزود: والدین باید برای جوانان خود بیشتر وقت بگذارند و آنها را با روند و سختی‌های زندگی آشنا کرده و با روایت دلایل موفقیت و یا عدم پیشرفت خود و افراد مشهور، آنها را آگاه‌تر کنند تا آموزش راست‌گویی، مسوولیت‌پذیری، همدلی و مشارکت در کنار مهارت‌های حرفه‌ای باعث شود شرایط سخت زمانه را درک کنند و فرصت‌ها، تهدیدها و فرایندهای موفقیت را به خوبی تشخیص دهند.
نظارت غیرمستقیم والدین بر جوانان و نوجوانان
این استاد دانشگاه ادامه داد: والدین در عین احترام گذاشتن به حریم شخصی جوان و نوجوان، نباید آنها را آنقدر آزاد بگذارد که ساعت‌ها بدون نظارت تنها باشند بلکه باید به طور غیرمستقیم بر رفتار آنها نظارت داشته باشند. والدین می‌توانند با ارتباط کلامی و دوستانه با نوجوانان ارتباط گرفته و در مورد شخصیت‌های بازی‌ها پرس و جو کرده و در صورت لزوم پیامدهای شخصیت‌ها را برای آنها تشریح کنند.
وی گفت: در شرایط کرونایی باید بر برقراری ارتباط همراه با رعایت فاصله فیزیکی، بر حفظ دوستی ها تاکید شود و شبکه‌های اجتماعی نیز باید به عنوان یک گزاره فرهنگی، با هم‌دل و همسو کردن جوان و نوجوان این پیام را منتقل کند.
دکتر حسنی افزود: برای ایجاد این ارتباط، والدین نیاز به سواد، آگاهی، اطلاعات و یادگیری مهارت‌های ارتباطی دارند و باید نظام‌های مداخله‌گر با ایجاد شبکه‌های محلی مجازی، معرفی ظرفیت‌های منطقه‌ای، ایجاد فضاهای سالم و مطابق با دستورالعمل‌های بهداشتی در مساجد و مراکز فرهنگی در محله‌ها، شرایط ارتقای سطح اطلاعاتی والدین و جوان و نوجوان و همچنین گفتمان بین فردی را فراهم آورند تا انزواطلبی و تنهایی آنها نیز کاهش یابد.
وی ادامه داد: جوانان و نوجوانان بر اساس فطرت پاک خدادادی، دارای سلامت روح هستند اما متاسفانه به مرور زمان و در یک فرایند آسیب پذیر این فرصت به تهدید تبدیل می‌شود و جوانان با آسیب های اجتماعی آشنا می‌شوند به طوری که صفات نادرست با روحیات آنها عجین می‌شود. بزه‌کاری و ناهنجاری رفتاری است که از چیزهای کوچک شروع می‌شود و سپس توسعه پیدا می‌کند همانگونه که، تخم‌مرغ‌دزد، شتردزد می‌شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: باید به طور جدی در چهارچوب آکادمیک و دانشگاهی به مساله تربیت و پرورش پرداخت تا این دانش و آگاهی‌ها در بستر واقعی اجتماع به اجرا گذاشته شود، باید آگاهی جوان و نوجوان را با استفاده از آموزه‌های قرآن کریم در راستای ارتقای دانش از نمادین بودن به فرهنگی شدن تبدیل کنیم، زیرا فرهنگ در تبادل بین انسان‌ها تولید می‌شود.
حسنی افزود: از سویی باید تعالیم قرآن در زندگی روزمره ما نهادینه شود زیرا استفاده از آن یک راهبرد در تربیت و پرورش است و خانواده‌ها اگر در تربیت فرزندانشان از این راهبردها استفاده کنند و مهارت‌های زندگی امروزی را به‌درستی کسب کنند، مسلماً انسان‌های صادق و درستکاری را تربیت می‌کنند که سبب ایجاد جامعه‌ای متعادل و ایده آل در آینده می‌شود.
مهندسی درست اجتماع، موثر در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی
این جامعه شناس با اشاره به ظرفیت‌ها و ایجاد ساختارهای فرهنگی و محل مناسب برای آموزش حضوری و مجازی افراد ادامه داد: نظارت بر مراکز تفریحی همراه با ارائه جواز کسب به مشاغلی که شاخص سلامت اجتماعی فرهنگ را همچون کلوپ‌ها، لمکده‌ها و قهوه‌خانه‌ها رعایت می‌کنند تا ایجاد همدلی و هم‌افزایی در چهارچوب مکان‌های گفتمانی شکل گیرد، می‌تواند سبب سامان گرفتن ایجاد کرامت اجتماعی در بین اهالی محل و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی در جوانان و نوجوانان شود.
دکتر حسنی افزود: اگر اجتماع درست مهندسی نشود دچار آسیب‌های اجتماعی می‌شویم که همانگونه که شیر پاستوریزه در ظرفی آلوده، فاسد می‌شود، اول باید ظرف پاکیزه ای برای آن در نظر گرفت تا بزه‌هایی مانند اعتیاد، که می‌تواند به طلاق و ناهنجاری خانوادگی منجر شود، از میان برود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه خداوند استفاده از تربیت و پرورش را مقدم بر تعلیم می داند، ادامه داد: اسلام براین تاکید می‌کند که فرزندانتان را متناسب با زمان خودتان تربیت کنید، این دستور الهی جاری و ساری است و به یک زمان خاص نیز منحصر نمی‌شود.
وی گفت: همان‌طور که خانواده‌ها مراقب غذای کودکان خود هستند تا آنها دچار بیماری نشوند، در محیط جامعه هم غذاهایی وجود دارد که باعث سرطان‌های اجتماعی می‌شود، همانگونه که اعتیاد در جامعه ما اکنون تبدیل به سرطان اجتماعی شده‌است که ناشی از آسیب‌های اجتماعی است، ولی ما یک ظرفیت بسیار مناسب از ارزش‌های دینی، اعتقادی مانند توجه به توحید، ایمان به رسالت پیامبران و الگوها و شخصیت‌های دینی همچون شهدا داریم که برای هدایت و کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌توانیم از آنها استفاده کنیم.
بحران هویت و صمیمیت در برابر انزوا، مهمترین مراحل دوران نوجوانی و جوانی
ارتباط دوره جوانی و نوجوانی با نهاد خانواده در ایام کرونا موضوع مهمی است که باید به آن پرداخته شود و خیلی از استادان و بزرگان در طول دوران پاندمی کرونا، نگرانی خود را عنوان کرده و راهکارهایی را ارائه داده اند.
مسوول آموزشی کانون یاریگران زندگی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: همان‌طور که می‌دانیم بلوغ و جوانی ۲ مرحله بسیار مهم در رشد شخصیت هر شخص محسوب می‌شود که با مشاهده آن می‌توان پیش‌بینی کرد فرد در مراحل پیش روی زندگی خود چقدر می‌تواند در زمینه رشد شخصی‌اش پخته و موفق شود.
دکتر مهسا مهدوی افزود: یک نظریه در حوزه روانشناسی هفت مرحله رشد روانی- اجتماعی را برای کل زندگی انسان برمی‌شمارد که ۲ مرحله نوجوانی و جوانی در آن بسیار مهم و تعیین کننده است.
وی ادامه داد: در مرحله نوجوانی "هویت در برابر سردرگمی هویت" مطرح است زیرا دوره بلوغ تا اوایل بزرگسالی که یکی از مهمترین مراحل رشد انسان است را دربرمی‌گیرد و در پایان این دوره، فرد باید به هویت پایدار خود دست یابد و در واقع افراد در این دوره بیش از هر زمانی در جست وجوی آن هستند.
این مسوول آموزشی کانون یاریگران زندگی اظهار کرد: با شروع علائم بلوغ، نوجوان به دنبال یافتن نقش‌های تازه‌ای است که به کمک آنها بتواند هویت جنسی، ایدئولوژیکی و شغلی خود را پیدا کند. آنها در این فرایند به برداشت‌هایی که تاکنون از خود شکل داده‌اند، رجوع می‌کنند که می‌توان گفت بذرهای هویتی در نوباوگی کاشته و در نوجوانی نیرومند می‌شود. سردرگمی هویت، زمانی اتفاق می‌افتد که با پایان نوجوانی، فرد همچنان نمی‌تواند به برداشت یکپارچه‌ای از خود برسد و معیارها و ارزش‌های خود را پیدا نمی‌کند و دائماً بین هدف‌های مختلف احساس سرگردانی می‌کند.
او با بیان اینکه اگر بحران هویت در این مرحله حل شود، فرد می‌تواند با یک اطمینان خاطر و موفقیت وارد مرحله بعد که جوانی است، شود، افزود: در این مرحله "صمیمیت در برابر انزوا" مطرح است که افراد بعد از درک هویت خود در دوره نوجوانی، باید بتوانند توانایی ترکیب این هویت با هویت فردی دیگر را کسب کرده و فردیت خود را حفظ کنند. دوره جوانی تقریباً ۱۹ تا ۳۰ سالگی را دربرمی‌گیرد و با تعارض صمیمیت در برابر انزوا مشخص می‌شود.
دکتر مهدوی ادامه داد: صمیمیت، توانایی آمیختن هویت خود با فردی دیگر بدون احساس نگرانی در مورد از دست دادن آن است. تجربه یک عشق پخته و در واقع یک شغل اثربخش و مفید که اولین دستاوردش برای خود فرد این است که رضایتی درونی را ابتدا به فرد و سپس به جامعه می‌دهد.
وی گفت: از آنجا که صمیمیت سالم، تنها پس از شکل‌گیری هویت ایجاد می‌شود، اکثر عشق‌ها و شیفتگی‌های تجربه‌شده در دوران نوجوانی عشق سالم نیستند. در مقابل صمیمیت سالم، مفهوم انزوا قرار دارد که به صورت ناتوانی فرد در استفاده از فرصت‌های هویت به وسیله سهیم شدن در صمیمیت واقعی تعریف می‌شود. ناتوانی در تجربه عشق پخته، داشتن کار ثمربخش و تولیدمثل باعث می‌شود که افراد احساس انزوا را در خود پرورش دهند.
این دکترای روانشناسی افزود: هر ۲ مرحله نوجوانی و جوانی یک شاخص اصلی دارند که ارتباط است. ارتباطی که جوان و نوجوان با همسالان خود دارد و این کمک می‌کند که در مرحله نوجوانی هویت جوان و نوجوان به‌صورت پخته شکل بگیرد و در مرحله جوانی فرد صمیمیت را تجربه می‌کند.
وی ادامه داد: در این ۲ مرحله ارتباط حرف اول را می‌زند. ارتباط در جوامع انسانی و ارتباط فرد با فرد، زمینه‌ای برای رشد شخصی در مراحل نوجوانی و جوانی و بستری برای موفقیت در مراحل بعدی را مهیا می‌کند بنابراین ارتباط خیلی مهم است چرا که فرد به واسطه این ارتباطات است که می‌تواند قدم‌های مؤثری را برای مراحل بعدی زندگی‌اش بردارد.
ارتباطات نوجوان و جوان در دوران کرونا
مسوول آموزشی کانون یاریگران زندگی گفت: تاثیر کرونا بر جوان و نوجوان را از ۲ منظر می‌توان بررسی کرد، نخست اینکه شیوع کرونا باعث شد علاوه بر از دست دادن عزیزانمان، رشد اجتماعی و روانی افراد به ویژه گروه سنی نوجوان و جوان هم به خطر بیفتد و به دلیل اضطراب و استرس ناشی از این بیماری، ارتباط فیزیکی و حضوری جوان و نوجوان با دنیای بیرون و همسالان و داشتن تفریحات سالم که عاملی بسیار مهم در رشد شخصیت جوان و نوجوان به شمار می‌رود، قطع شود و انزوا و تنهایی جای آن را بگیرد و فرد ارتباط مؤثر با همسالانش را از دست بدهد و به جای ارتباط در فضای طبیعی به فضای مجازی رو بیاورد و در یک برهوت ارتباطی و عاطفی گیر کند.
دکتر مهدوی افزود: منظر دوم این است که کرونا با ایجاد قرنطینه و محدودیت‌های اجباری باعث شد در دنیای امروز که رابطه جوان و نوجوان با خانواده بسیار کمرنگ شده بود، افراد در خانه و در کنار خانواده بمانند و وقت بیشتری را با هم بگذرانند که از این وضعیت افرادی توانستند نجات پیدا کنند که پایگاه عظیم و قدرتمندی را در خانواده داشتند و کرونا کمک کرد ارتباطشان در نهاد خانواده قوی‌تر و مؤثرتر بشود و افراد خانواده ارتباط بهتری را با یکدیگر تجربه کنند.
وی ادامه داد: در دوران شیوع کرونا، خانواده پایگاه حمایتی محکمی بود که قطعا افرادی که این پایگاه را داشتند توانستند در ارتباطات بعدی قوی‌تر و مؤثرتر عمل کرده و کمتر آسیب‌های ناشی از دوران قرنطینه را تجربه بکنند.
ایجاد سونامی افسردگی در دوران کرونا در جوان و نوجوان
این روانشناس گفت: ما در دوران شیوع کرونا در مراکز درمانی و کلینیک‌ها شاهد این هستیم که افرادی که برای مشاوره مراجعه می‌کنند از افسردگی و اضطراب‌های این دوران و قطع شدن ارتباطات با همسالان و دنیای بیرون صحبت می‌کنند و مهمترین مساله‌ای که با آن روبه رو هستیم آن است که این کمرنگ شدن ارتباطات هم در نهاد خانواده و هم در گروه همسالان وجود دارد که این بزرگ‌ترین دغدغه‌ای است که افراد بعد از دوران پاندمی کرونا تجربه می‌کنند.
مسوول آموزشی کانون یاریگران زندگی افزود: متأسفانه بعد از دوران پاندمی کرونا با یک سونامی افسردگی ناشی از کمبود ارتباطات مؤثر روبه رو شده ایم که این مساله می‌تواند جوان و نوجوان ما را به قهقرا ببرد و اگر نتوانیم زودتر این مشکل را حل‌وفصل کنیم، این افراد دچار آسیب‌های شدیدی خواهند شد؛ بنابراین باید به جوانان و نوجوانمان بیاموزیم که می‌توانند در نهاد خانواده و با پشتیبانی و حمایت خانواده، تمام این آسیب‌ها را به حداقل ممکن برسانند.