از اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ که «دونالد ترامپ» پس از ترک توافق هسته‌ای، برخی تحریم‌ها علیه ایران را ازسر گرفت، بخش‌های مختلف حتی «دارو و درمان» نیز از این تحریم‌های ظالمانه در امان نماند. تشدید تحریم ذیل کارزار «فشار حداکثری» که در دولت «جو بایدن» نیز تداوم یافته، حتی بیماران صعب‌العلاج همچون افراد مبتلا به سرطان را با مشکل مواجه کرده و از نگاه جهان دور نمانده است.
شبکه خبری «ای‌بی‌سی نیوز» در گزارشی با عنوان «پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران، تحریم‌ها دوباره بیماران سرطانی را در معرض خطر قرار داد» به مصائب بیماران مبتلا به سرطان پرداخت و نوشت: هنوز چهار هفته از جشن ازدواج «محدثه گل علیزاده» پرستار ۲۶ ساله نگذشته بود که متوجه بازگشت سرطان روده مادرش شد. دریافت این خبر، ویران‌کننده بود؛ مادرش نیاز داشت که در مدت ۲۴ ساعت به‌صورت اورژانسی آزمایشی به نام «پت اسکن» یا «توموگرافی انتشار پوزیترون» را انجام دهد اما به دلیل کمبود دارو و منابع در ایران، دست‌کم تا ۲۰ روز پس از تشخیص اولیه موفق نشد که این آزمایش را انجام دهد؛ زمانی که دیگر سرطان به‌اندازه‌ای پیشرفت کرده‌بود که روند درمان را پیچیده‌تر کند.
دسترسی محدود به دارو به‌ویژه پس از خروج «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری آمریکا از توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۸ و تشدید این معضل، باعث ناامیدی بیماران ایرانی و خانواده‌های آنها شده است. این توافق در سال ۲۰۱۵ بین ایران و ۶ قدرت جهانی شامل آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه، چین و ایالات‌متحده آمریکا امضا شد. توافقی که در ازای کاهش ذخایر هسته‌ای و فعالیت‌های تولید اورانیوم توسط تهران، تحریم‌ها علیه این کشور را کاهش داد. خروج آمریکا از این توافق اما منجر به بازگشت تحریم‌های اقتصادی، تجاری و مالی علیه جمهوری‌اسلامی شد.
تاثیر مستقیم تحریم‌ها بر دارو
با وجود اینکه کالاهای بشردوستانه معاف از تحریم هستند اما وجود برخی دیگر از تحریم‌ها همچون تحریم‌های بانکی و معاملاتی، تولیدکنندگان دارو در ایران را با چالش‌های زیادی مواجه کرده‌است. محدودیت‌های پرداخت برای دارو یا تجهیزات، علاوه بر مشکلات ارسال کالا به ایران و از ایران، دسترسی سریع و گسترده به این کالای بشردوستانه را دشوارتر کرده‌است.
بخشی که بیش از همه با این محدودیت‌ها در معرض خطر قرار گرفته پزشکی هسته‌ای است؛ حوزه‌ای که برای آزمایش تشخیصی پت اسکن ضروری است اما به دلیل مرتبط بودن با صنعت انرژی اتمی ایران زیر فشار تحریم‌ها قرار گرفت.
شرکت «پارس ایزوتوپ» تولیدکننده رادیوداروهای ایران، یکی از شرکت‌هایی بود که پس از خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای به فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا اضافه شد. «محمدرضا داورپناه» مدیرعامل این شرکت در گفت‌وگو با ای‌بی‌سی نیوز گفت: «همه ما با شنیدن این خبر شوکه شدیم. فعالیت‌های ما فقط برای اهداف پزشکی است. سالانه حدود ۸۰۰ هزار ایرانی از محصولات ما استفاده می‌کنند». براساس گزارش وب‌سایت رسمی وزارت خزانه‌داری آمریکا، شرکت پارس ایزوتوپ به‌عنوان شرکتی «مرتبط با سازمان انرژی اتمی ایران» تحریم شده‌است.
مشکل دیگر، تاخیر در تحویل مواد اولیه مورد استفاده در ساخت رادیو داروها ناشی از تحمیل دوباره تحریم‌هااست. این مواد معمولا عمر بسیار کوتاهی دارند و موضوع سرعت حمل‌ونقل برای آنها امری حیاتی محسوب می‌شود.
«داوود بیگی» استاد داروسازی هسته‌ای و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد اهمیت سرعت در دسترسی به مواد اولیه برای تولید داروهای رادیواکتیو گفت: مواد اولیه این رادیوداروها مانند یخ هستند و در صورت عدم تحویل به موقع، ذوب و فاسد می‌شوند. همچنین، زمانی که به‌دلیل وجود تحریم‌ها و دسترسی محدود به خدمات هوانوردی، تحویل مواد اولیه این داروها مختل می‌شود، نه تنها چیزی که دریافت می‌کنیم کمتر از نیازهای واقعی است، بلکه این امر باعث می‌شود تا آزمایش تشخیصی بیماران به تعویق افتاده و آنها نتوانند هیچ درمانی را تا زمان تشخیص دقیق شروع کنند.
پیامدهای فرامرزی تحریم‌های ایران
امکانات پزشکی ایران همچنین در اختیار بیماران دیگر کشورها همچون عراق که در جست‌وجوی گزینه‌های درمانی مقرون به صرفه‌تر از آنچه در کشورهای خودشان ارائه می‌شود، نیز قرار می‌گیرد. طبق گفته‌های داورپناه، برخی بیمارستان‌ها از جمله بیمارستان‌های عراق، هند، سوریه و مصر نیز رادیوداروها را از ایران وارد می‌کنند. بنابراین تحریم‌ها فقط به بیماران ایرانی مبتلا به بیماری‌های وخیم آسیب نمی‌رساند، بلکه برخی از مشتریان ایران را نیز با مشکلات لجستیکی مواجه می‌کند.
با وجود باقی‌ماندن تنش‌ها بین ایران و ایالات‌متحده بر سر برنامه‌های هسته‌ای ایران، تلاش‌هایی برای کاهش بار سنگین تحریم‌ها بر مردم ایران وجود دارد. به‌عنوان نمونه، سوئیس یک کانال تجاری را که در نسخه قبلی تحریم‌های آمریکا علیه ایران کارساز بود، دوباره فعال کرده‌است.
«فریال مستوفی» رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران گفت: این کانال برای مبادله کالاهای بشردوستانه مانند غذا و دارو با مجوز «دفتر کنترل دارایی‌های خارجی» یا «اوفک» (OFAC) در وزارت خزانه‌داری آمریکا خواهد بود. با این حال، خدمات این کانال برای دسترسی به داروهای رادیو ایزوتوپ اعمال نمی‌شود زیرا شرکت سازنده به طور مستقیم تحت تحریم اوفک قرار دارد و برای پرونده شرکت پارس ایزوتوپ نیاز به معافیت مستقیم از طرف این دفتر کنترل دارایی‌های خارجی است. [۱]
نگرانی جهانی از کمبود داروی بیماران سرطانی
به گزارش «سازمان جهانی بهداشت» (WHO)، وجود پیچیدگی‌های ذاتی مبارزه با سرطان و بار بیماری دست به دست هم داده و آن را به یکی از جدی‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی در ایران تبدیل کرده‌است. این کشور در حال حاضر با بار قابل توجهی از بیماری‌های غیر واگیر دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ بیماری‌هایی که علت بیش از ۸۲ درصد از مجموع مرگ‌ومیرها در کشور را تشکیل می‌دهد. از این میان، سرطان سومین علت مرگ‌ومیر است و روند رو به افزایشی دارد.
از ۸۵ هزار بیمار سرطانی که هر ساله در جمهوری اسلامی ایران تشخیص داده می‌شود، ۳۵۰۰ نفر آنان کودک هستند و از هر ۲ کودک، یکی از آنان جان خود را در اثر این بیماری از دست می‌دهد. همان‌گونه که گفته شد، به دلیل تحریم‌ها، دسترسی به داروهای با کیفیت و مقرون به صرفه برای سرطان کودکان به یک مشکل جدی در این کشور تبدیل شده‌است.
همه بیماران سرطانی نیاز به دسترسی بی‌وقفه، پایدار و ایمن به داروهای ضروری دارند. طبق مطالعات انجام شده، تاخیر نزدیک به چهار هفته‌ای در شروع درمان ممکن است، به افزایش ۱۰ درصدی مرگ‌ومیر بیماران سرطانی منجر شود. افزون بر آن، شیوع کووید۱۹ فشار جدی بر سیستم سلامت کلی کشور وارد کرده‌است.
دفتر کشوری سازمان جهانی بهداشت در ایران، برای فراهم ساختن داروهای کودکان مبتلا به سرطان و دسترسی به داروهای با کیفیت و مقرون به صرفه در ایران بر مداخلات اورژانسی تمرکز کرده‌است. این دفتر با بودجه ۲ میلیون دلاری که از طرف کمیسیون اروپا ارائه شد، ۱۲ مورد از داروهای سرطان مورد نیاز را برای کودکان تهیه و آنها را در ۳۲ مرکز و بیمارستان درمان سرطان کودکان در سراسر کشور توزیع کرد.
دفتر کشوری سازمان جهانی بهداشت در این پروژه با سازمان غذا و داروی ایران (IFDA) در مورد همه مسایل مربوط به شناسایی مهمترین نیازها، توافق روی فهرست داروهای منتخب و اطمینان از رسیدن داروها به بیمارستان‌های هدف و کودکان نیازمند همکاری نزدیک داشت. [۲]
کمبود دارو از دریچه آمار
«فارین پالیسی» در گزارشی به تاثیر تحریم‌ها بر واردات دارو در ایران پرداخت و آورد: اگرچه تحریم‌های ایالات‌متحده در ظاهر به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که دسترسی بشردوستانه به غذا و دارو را هدف قرار نمی‌دهد اما در واقع این محدودیت‌ها ابزاری برای جنگ اقتصادی است.
مقام‌ها در واشنگتن همچنان اصرار دارند که فعالیت‌های بشردوستانه معاف از تحریم‌های ایالات‌متحده است آن هم در حالی که دیوان بین‌المللی دادگستری حکم داده این معافیت‌ها کافی نیستند و با وجود آنها امید چندانی برای بهبود شرایط و کاهش پیامدهای مخربی که بر سلامت و زندگی افراد ایرانی ایجاد می‌کند، وجود ندارد. در نهایت، ایالات‌متحده موظف است به این هشدار بشردوستانه توجه کند.
داده‌های اداره آمار نشان می‌دهد ایالات‌متحده در دوران تحریم‌های دوران باراک اوباما سالانه به طور متوسط ۲۶ میلیون دلار محصولات دارویی به ایران صادر می‌کرد. در دو سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ و تحت سیاست‌های تحریمی سختگیرانه‌تر وی، صادرات این حوزه به طور متوسط تنها ۸.۶ میلیون دلار در سال بوده‌است.
دولت ترامپ همچنین صادرات دارو به ایران را برای کشورهای اروپایی دشوارتر کرده‌بود. بر اساس داده‌های گمرک سوئیس، صادرات دارویی سوئیس به ایران ۳۰ درصد از ۲۳۵ میلیون فرانک سوئیس(۲۴ میلیون دلار) در سال ۲۰۱۷ به ۱۶۳ میلیون فرانک در سال ۲۰۱۸ کاهش یافت.
براساس داده‌های یورواستات، صادرات دارویی فرانسه به ایران نیز به طور مشابه در سال گذشته با ۲۵ درصد کاهش از ۱۹۴ میلیون یورو یا ۲۱۸ میلیون دلار به ۱۴۶ میلیون یورو یا ۱۶۴ میلیون دلار رسید.
ایران در واکنش به چنین فشارهایی و به عنوان بخشی از سیاست‌های خودکفایی پس از انقلاب، گام‌های مهمی در حفظ دسترسی مردمش به دارو برداشته‌است. ایران، کشوری پیشرو در تولید داروهای ژنریک در عرصه جهانی است؛ توانمندی که به کاهش قابل توجه هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی کمک می‌کند.
به گفته «اکبر برندگی» مدیرکل سابق اداره غذا و داروی سازمان غذا و دارو ایران، تقریبا ۹۷ درصد از دُز دارویی مورد نیاز این کشور توسط حدود ۱۰۰ شرکت دارویی داخلی که بیشتر آنها متعلق به بخش خصوصی است، تامین می‌شود و تنها ۳ درصد تقاضا از طریق واردات از بزرگترین شرکت‌های دارویی جهان تامین می‌شود.
با وجود اینکه این خریدها ممکن است تنها بخش کوچکی از تقاضای کل را تشکیل دهد اما به داروهای خاصی مربوط می‌شود که برای رفاه بسیاری از بیماران، به‌ویژه بیماران مبتلا به بیماری‌های پیشرفته یا مزمن، حیاتی هستند. [۳]
[۱] . https://abcnews.go.com/International/us-withdrawal-iran-nuclear-deal-restored-sanctions-put/story?id=۶۷۸۸۵۵۸۸
[۲] . https://www.who.int/about/accountability/results/who-results-report-۲۰۲۰-mtr/country-story/۲۰۲۰/systemic-approach-of-cancer-in-the-islamic-republic-of-iran-emergency-interventions-for-children-information-management-system-national-cancer-control-program
[۳] . https://foreignpolicy.com/۲۰۱۹/۰۸/۱۴/u-s-sanctions-are-killing-cancer-patients-in-iran