اشتغال دائم و قابل اتکا به چالشی برای شهروندان همه کشورهای جهان به ویژه در میان جوانان تبدیل شدهاست. در بسیاری از مناطق جهان داشتن تحصیلات دانشگاهی دیگر دلیلی بر یافتن شغلی با درآمد و جایگاه اجتماعی مناسب نیست. به اعتقاد بسیاری از جامعه‌شناسان و متخصصان، «کسب یک مهارت» مهمترین ابزار برای یک جوان برای موفقیت در پیداکردن شغل مطلوب به شمار می‌رود.
آموزش فنی‌حرفه‌ای به سیستم یا دوره آموزشی اطلاق می‌شود که افراد را برای مشاغلی که مبتنی بر مهارت‌های دستی یا عملی است آماده می‌کند. آموزش فنی‌وحرفه‌ای به‌طور سنتی ماهیتی غیر آکادمیک دارد و بطور کامل بر یک تجارت، شغل یا حرفه و حوزه خاص تمرکز دارد. از آنجایی که مبتنی بر Vocation است، به آن آموزش‌حرفه‌ای می‌گویند.
آموزش فنی‌وحرفه‌ای در گذشته روش و چارچوبی بسیار محدود محسوب می‌شد اما اکنون به مسیری جایگزین برای افرادی تبدیل شدهاست که تمایلی برای رفتن به دانشگاه ندارند. آموزش فنی‌وحرفه‌ای گزینه بسیار خوبی برای برخی دانش‌آموزان و افراد با یادگیری و تفکر متفاوت است. در این ساختار، دانش‌آموزان مهارت‌هایی را یاد می‌گیرند که آنها را برای کار در یک زمینه خاص بعد از دبیرستان آماده می‌کند.
اهمیت و مزایای آموزش فنی‌وحرفه‌ای
تا سال‌های پایانی قرن بیستم، هدف آموزش حرفه‌ای، تمرکز بر مشاغل خاص مانند مکانیک اتومبیل یا جوشکاری و برخی مشاغل سخت و با فعالیت‌های سطح پایین بود. به همین دلیل، از نظر اجتماعی چندان مورد توجه قرار نمی‌گرفت. آن آموزش حرفه‌ای، در واقع، ارتباط تنگاتنگی با سیستم کارآموزی قدیمی داشت.
با توسعه اقتصادها در سراسر جهان، بازارهای کار تخصصی‌تر شدند و تقاضا برای سطوح بالاتری از مهارت در بخش‌های دولتی و خصوصی افزایش یافت. این امر نیاز به توسعه بیشتر آموزش فنی‌وحرفه‌ای و مهارت آموزی از طریق سازمان‌های آموزشی مجزا با بودجه عمومی مشخص به همراه ارائه یارانه کارآموزی را برجسته ساخته‌است.
در دو دهه اخیر آموزش فنی‌وحرفه‌ای به تدریج متنوع شده؛ اکنون تقاضا برای متخصصان حرفه‌ای بیش از هر زمان دیگری در صنایع مختلف مانند خرده‌فروشی، گردشگری، فناوری اطلاعات، فرصت‌های خدماتی، حوزه آرایشی و بهداشتی و همچنین در صنایع دستی و ... افزایش یافته است.
آموزش فنی‌وحرفه‌ای در عمل دانش‌آموزان متخصصی را تربیت می‌کند که شانس بیشتری را برای اشتغال در مقایسه با دیگران دارند.تارنمای «مطالعه هدفمند» (Target Study) مجموعه‌ای از مزایا را برای ایجاد و تقویت سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای بیان کرده است؛ آموزش فنی‌وحرفه‌ای به افراد کمک می‌کند با کسب تجربه و یادگیری مطلوب، عملکرد بهتری را در شغل خود داشته باشند. این افراد فرصت می‌یابند در حین کسب درآمد، مهارت‌های خود را تقویت کنند و افرادی مفیدتر برای محل کار خود باشند.
دانش‌آموز به دلیل ماهیت مهارت‌هایی که دریافت می‌کنند، آن را در مقایسه با تحصیلات آکادمیک بیهوده نمی‌بیند. آموزش فنی‌وحرفه‌ای در عمل دانش آموزان متخصصی را تربیت می‌کند که شانس بیشتری را برای اشتغال در مقایسه با دیگران دارند.
برای بسیاری از دانش‌آموزان مُردد بین رفتن یا نرفتن به دانشگاه، آموزش فنی‌وحرفه‌ای به صورت واقعی دریچه جدیدی را باز می‌کند. آموزش فنی‌وحرفه‌ای افراد را مسئول، مستقل و تواناتر از همتایان غیرحرفه‌ای بار می‌آورد. ضمن آنکه آنها می‌توانند شغل دلخواه را از طریق آموزش تخصصی‌تر انتخاب کنند؛ آنها دیگر برای کسب شغل رویابافی نمی‌کنند. این نوع آموزش، یک سرمایه بزرگ برای اقتصاد دولت‌ها نیز هست. دولت‌ها از این طریق دیگر نیازی به واردکردن تکنسین‌های خارجی با دستمزدهای بالاتر ندارند.
همچنین بیشتر مهارت‌های فنی‌وحرفه‌ای در سراسر جهان قابل استفاده است و می‌تواند برای فرد حتی در کشورهای خارجی نیز فرصت‌های شغلی را پدید بیاورد. آموزش‌حرفه‌ای مطلوب‌تر همچنین می‌تواند سرمایه‌گذاری و ارز خارجی را در قالب شرکت‌ها و دانشجویان خارجی جذب کند.
این نوع آموزش یک سرمایه بزرگ برای اقتصاد دولت‌ها نیز هست. دولت‌ها از این طریق دیگر نیازی به واردکردن تکنسین‌های خارجی با دستمزدهای بالاتر ندارند.بسیاری از رشته‌های شغلی پردرآمد وجود دارد که در آنها مدرک دانشگاهی لازم نیست .افراد ترک تحصیل کرده و بزرگسالان نیز می‌توانند این نوع آموزش را دریافت کنند زیرا فرصتی برای یادگیری یک مهارت یا تجارت جدید را به آنها می‌دهد. مزیت مهم دیگر این سیستم آن است که فعالیت‌های عملی اجازه استفاده مستقیم از دانش کسب شده را به فرد می‌دهد. این آموزش مشاغل پایداری را فراهم می‌کند که تقاضا برای آنها هرگز تمام نمی‌شود.
در ادامه، تجربه برخی کشورها در ایجاد و بهره‌برداری از سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای بیان شده است:
آلمان، موفق‌ترین تجربه آموزش فنی‌وحرفه‌ای
آلمان به عنوان یک قطب مهم صنعت جهان ده‌ها سال است که وظیفه تربیت نیروی کار ماهر را از شکل سنتی خارج کرده و بنگاه‌ها، صنایع و شرکت‌های خود را به سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای وصل کرده است.
مدارس حرفه‌ای آلمان، اگرچه درگذشته برخی فنون کلاسیک همچون نجاری و هنرهای آشپزی و غیره را هم آموزش می‌داند اما بسیار به روز شده و برنامه‌های گوناگونی در زمینه‌هایی مانند مراقبت‌های بهداشتی، فناوری نوین و طراحی گرافیک و ... را هم دارند.
دانش‌آموزان آلمانی می‌توانند در یک برنامه‌ریزی مناسب هم از دبیرستان فارغ التحصیل شوند و هم از مدارس فنی وحرفه‌ای. آنها سپس می‌توانند تصمیم بگیرند که مسیر دانشگاه را دنبال کنند یا مسیر کار.دولت آلمان برنامه‌های خوبی برای این سیستم تدارک دیده و حتی کلاس‌های آکادمیک منظمی را نیز در آن گنجانده‌است. این امر به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد با دیپلم استاندارد فارغ‌التحصیل شوند؛ ضمن آنکه به آنها امکان ادامه تحصیل در کالج‌های دو یا چهار ساله را می‌دهد.
براساس اعلام تارنمای مشاوره‌ای «understood»، آموزش فنی‌وحرفه‌ای در آلمان، داشتن دیپلم استاندارد را لازم نمی‌داند اما دانش‌آموزان می‌توانند در یک برنامه‌ریزی مناسب هم از دبیرستان فارغ‌التحصیل شوند و هم از مدارس فنی وحرفه‌ای. آنها سپس می‌توانند تصمیم بگیرند که مسیر دانشگاه را دنبال کنند یا مسیر کار.
اما آلمان چه سیستم آموزش حرفه‌ای را اجرا می‌کند که می‌تواند نیاز به نیروی ماهر خود را تامین کند؟
بیشتر نیروی کار بسیار ماهر آلمان از سیستم دوگانه آموزش‌وآموزش‌حرفه‌ای vocational education and training (VET) عبور می‌کنند. برنامه آموزش فنی‌وحرفه‌ای دوگانه آلمان یا VET سالانه حدود نیم میلیون کارآموز را در این کشور برای رسیدن به یک حرفه مناسب به همراه کسب مهارت تخصصی تربیت می‌کند. در مجموع سالانه حدود ۱.۳ میلیون کارآموز در آلمان آموزش می‌بینند.
دو مؤلفه ساختار دوگانه آموزش فنی‌وحرفه‌ای آلمان عبارتند از «دریافت آموزش در مدارس تخصصی و کسب تجربه کار در حین کار.»
به نوشته تارنمای «cleanenergywire»، در طول دو تا چهار سال، کارآموزان چند روز در هفته یا حتی چند هفته پیوسته را در یک مدرسه فنی‌وحرفه‌ای (Berufsschule) می‌گذرانند و در آنجا دانش نظری را برای شغل انتخابی خود به دست می‌آورند. (کلاس‌ها همچنین شامل آموزش آلمانی، انگلیسی و علوم اجتماعی نیز می‌شود.) در همان زمان، یک شرکت یا مؤسسه بخش دولتی نیز میزبان کارآموزان است تا در آنجا دانش عملی و تجربه را کسب کنند. افراد تازه‌کار و کم‌تجربه حدود ۶۰ درصد از اوقات خود را در محل کار تحت نظارت یک مربی معتبر و کارآزموده صرف می‌کنند و ۴۰ درصد دوره را در کلاس درس می‌گذرانند.
موسسه فدرال آموزش فنی‌وحرفه‌ای (BIBB) تصریح دارد که سیستم دوگانه، قلب و بدنه اصلی آموزش فنی‌وحرفه‌ای آلمان را تشکیل می‌دهد. این موسسه در تارنمای خود توضیحات جامعی را در مورد جنبه‌های مختلف ساختار خود ارائه کرده‌است.
بیش از یک سوم دانش‌آموزان فارغ‌التحصیل از دبیرستان‌های آلمان، وارد یک برنامه آموزش فنی‌وحرفه‌ای می‌شوند. یک سوم این افراد، آموزش تک‌محوری را دنبال می‌کنند و دو سوم دیگر نیز ساختار دوگانه فنی‌وحرفه‌ای را انتخاب می‌کنند. حدود ۶۸ درصد فارغ‌التحصیلانِ سیستم دوگانه، به سرعت در شرکت‌های آلمانی به عنوان نیروی کار وارد می‌شوند.
مدارس فنی وحرفه‌ای آلمان با حدود ۴۳۰ هزار شرکت تولیدی و خدماتی در این کشور همکاری دارند و بیش از ۸۰ درصد شرکت‌های بزرگ نیز کارآموزان این سیستم آموزشی را استخدام می‌کنند.هر ساله بیش از ۵۰۰ هزار موقعیت کارآموزی در همه بخش‌های اقتصاد و مدیریت دولتی وجود دارد. آموزش فنی‌وحرفه‌ای آلمان یا VET دارای ۳۳۰ برنامه آموزشی رسمی است و موسسه فدرال آموزش فنی‌وحرفه‌ای فهرستی از مشاغل و حقوق هر یک از آنها را آماده دارد که به همراه دفترچه راهنمای آموزش حرفه‌ای در آلمان به فرد ارائه می‌کند. شرکت‌های میزبان به کارآموزان نیز به طور میانگین ماهانه حدود ۸۰۰ یورو پرداخت می‌کنند و به تدریج در سال‌های بعد این حقوق افزایش می‌یابد.
اکنون حدود ۵۱ درصد کارگران آلمانی افرادی ماهری هستند که از ساختار فنی‌حرفه‌ای این کشور وارد بازار کار شده‌اند.
مدارس فنی‌وحرفه‌ای آلمان با حدود ۴۳۰ هزار شرکت تولیدی و خدماتی در این کشور همکاری دارند و بیش از ۸۰ درصد شرکت‌های بزرگ نیز کارآموزان این سیستم آموزشی را استخدام می‌کنند.
کره‌جنوبی؛ جذب باهوش‌ترین دانش‌آموزان در مدارس فنی‌وحرفه‌ای
کره‌جنوبی نیز از جمله کشورهای موفق در این عرصه است که سیستم فنی‌وحرفه‌ای خود را از آلمان نسخه‌برداری کرد. تاریخچه آموزش فنی‌وحرفه‌ای کره شباهت‌های زیادی با بلندپروازی کنونی چین دارد. «پارک چونگ هی» رئیس‌جمهوری سابق کره در دهه ۱۹۶۰ بر ایجاد سیستم دبیرستان حرفه‌ای تاکید داشت. وی معتقد نبود که صنعتی‌شدن به افزایش سریع ثبت‌نام در دانشگاه نیازمند است. برعکس، گسترش سریع دانشکده‌ها و افزایش فارغ‌التحصیلان دانشگاه در آن زمان به اعتراض دانشجویی دامن می‌زد.
به نوشته تارنمای نشریه «دیپلماتیک»، دولت کره سال‌ها پیش، مدارس فنی را به عنوان راه‌حلی برای ارائه آموزش مهارت‌های عملی برای صنایع سبک پرکاربرد و در حال شکوفایی ارزیابی و تاسیس کرد. دولت کره سیستم مدارس فنی‌وحرفه‌ای را بر اساس مدل آلمانی ایجاد کرد و این مدارس نقش مهمی در تامین مهندسان و تکنسین‌ها برای ارتقای صنعت این کشور داشتند. از دهه ۱۹۹۰، مدارس فنی‌وحرفه‌ای نیروهای ماهر مناسبی را برای بخش‌های پررونق سئول همچون فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) آموزش داده‌اند.
در کره، مدارس فنی‌وحرفه‌ای بهترین و باهوش‌ترین دانش‌آموزان را جذب می‌کنند. بسیاری از دانش‌آموزان، به‌ویژه دانش‌آموزان فقیر، ورود به دانشکده فنی را دستاوردی قابل اعتنا می‌دانستند. دولت همچنین بورسیه‌های تحصیلی را گسترش داد تا دانش‌آموزان ممتاز را بدون توجه به پیشینه مالی خانواده‌شان به مهارت آموزی تشویق کند.
مدارس فنی‌وحرفه‌ای کره بهترین و باهوش‌ترین دانش‌آموزان را جذب می‌کنند. دانش‌آموزان فقیر، ورود به دانشکده فنی را دستاوردی قابل اعتنا می‌دانستند.در طول دوره رشد سریع کره‌جنوبی، فراغت از تحصیل از سیستم مدارس فنی‌وحرفه‌ای منجر به اشتغال پایدار و پردرآمد برای افراد به عنوان تکنسین و مهندس شده است. دبیرستان‌های فنی‌وحرفه‌ای با ایجاد شبکه‌ای از صنایع و شرکت‌ها برای کمک به دانش‌آموزان در پیداکردن شغل و کارفرما، نقش حیاتی ایفا می‌کنند. در نتیجه، ۵۷ درصد از دانش‌آموزان مدارس فنی‌وحرفه‌ای کره توانسته‌اند از طریق توصیه‌نامه‌های مدرسه شغل پیدا کنند.
۱۷ درصد دانش‌آموزان از طریق آموزش میدانی، که بطور معمول توسط مدارس ترتیب داده می‌شد، شغل پیدا می‌کنند. علاوه بر این، بیش از ۸۰ درصد از دانش‌آموزان مشاغل مرتبط با رشته خود را از طریق مدرسه پیدا کرده‌اند.
راهکار چین برای تامین نیروی کار ماهر
دولت چین نیز اکنون تلاش دارد مسیر آلمان و کره‌جنوبی را برای صنایع خود طی کند. نشریه «DIPLOMAT» تاکید دارد چین ساختار فنی‌وحرفه‌ای آلمان را به عنوان الگویی برای تضمین آینده خود به اجرا می‌گذارد اما این کشور بدون اصلاح ساختار آموزشی نمی‌توانند هدفش برای آموزش نیروی کار ماهر را محقق کنند.
دولت چین فقدان نیروی کار ماهر و تحصیل‌کرده را به عنوان یک چالش مهم برای گذار و تبدیل شدن به یک قدرت نوآور می‌داند.در تابستان ۲۰۲۱، دولت چین سیاست‌های سختگیرانه‌ای را برای اصلاح بخش آموزش فنی‌وحرفه‌ای خود در پیش گرفت. به عنوان بخشی از کارزار «رفاه مشترک» ضمن برخی اصلاحات، دولت چین تلاش کرد آموزش را برای همه خانواده‌ها مقرون به صرف کند و رقابت بیش از حد بین دانش‌آموزان برای موفقیت در کنکور دانشگاه را کاهش دهد. این اقدام یک‌شبه، تعدادی از مؤسسه‌های آموزشی خصوصی بزرگ را نابود کرد. علاوه بر این، وزارت آموزش چین یک پروژه جاه‌طلبانه را هم برای گسترش سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای خود اعلام کرد. بر این اساس ۵۰ درصد از فارغ‌التحصیلان دوره راهنمایی به جای دبیرستان‌های آکادمیک در مدارس فنی ثبت‌نام خواهند شد.
دولت چین فقدان نیروی کار ماهر و تحصیل‌کرده را به عنوان یک چالش مهم برای گذار و تبدیل شدن به یک قدرت نوآور می‌داند. در حال حاضر، حدود ۷۰ درصد از نیروی کار چین نه تنها تحصیلات دبیرستانی ندارند، بلکه ظرفیت توسعه سرمایه انسانی را نیز ندارند. کمبود نیروی کار ماهر در بخش تولید چین تا سال ۲۰۲۵ به ۳۰ میلیون نفر خواهد رسید و به همین دلیل دولت چین آموزش کارگران ماهر را در برنامه‌های توسعه خود در اولویت قرار داده است.
چهاردهمین برنامه پنج ساله (FYP) نیاز به آموزش کارگران ماهر را برجسته کرده است. وزارت منابع انسانی و تامین اجتماعی نهضتی را برای افزودن ۴۰ میلیون کارگر ماهر در جریان چهاردهمین برنامه در دستور کار قرار داد.
دولت چین بر این باور است که راه‌حل این مشکل بزرگ گسترش سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای است. از نگاه بسیاری از ناظران، چین از سیستم آموزشی آلمان الگو می‌گیرد تا کارگران و مهندسان ماهر را از طریق یک سیستم فنی‌وحرفه‌ای قوی برای حمایت از صنعت تولیدی خود آموزش دهد. وزارت منابع انسانی و تامین اجتماعی چین تصمیم دارد سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای را به سرعت گسترش دهد و ۲ میلیون کارگر بامهارت بالا را تا سال ۲۰۲۵ فارغ‌التحصیل کند. این سیاست به‌صورت ویژه مناطق روستایی را هدف قرار می‌دهد زیرا در این مکان‌ها نرخ ثبت‌نام در دبیرستان‌ها زیر ۴۰ درصد است.
پکن متعهد شده شهریه مدارس فنی‌وحرفه‌ای را حذف کند و حتی به دانش‌آموزان روستایی فقیر کمک مالی ارائه دهد. دولت چین این سیاست توسعه مدارس فنی‌وحرفه‌ای را در اسناد اصلی کشاورزی بین سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۲۱ اجرا کرد.
برای درک دورنمای مدرسه فنی‌وحرفه‌ای چین، می‌توان آن را با سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای کره‌جنوبی مقایسه کرد. برخلاف نمونه کره، مدارس فنی چین از این جهت به شدت بدنام هستند که استانداردهای آکادمیک پایین و تعداد زیادی دانش‌آموزان ناتوان دارند.
مدارس فنی همیشه انتخاب دوم والدین چینی است. دانش‌آموزان پس از کلاس نهم در آزمون ورودی دبیرستان شرکت می‌کنند و افراد با کسب نمره معینی واجد شرایط ورود به دبیرستان مرحله پیش از دانشگاه می‌شوند. دانش آموزانی که نتوانند حدنصاب و صلاحیت تحصیلی را کسب نکنند می‌توانند برای ادامه تحصیل به آموزشکده‌های فنی بروند.
برخلاف کره‌جنوبی، مدارس فنی چین پس از فارغ‌التحصیلی برای دانش‌آموزان مزایای استخدامی ندارند و بیشتر آنها آموزش شغلی مناسبی دریافت نمی‌کنند؛ زیرا ۵۶ درصد از دانش‌آموزان جلسات آموزشی را با کار در صنایع سطح پایین سپری می‌کنند.برخلاف کره‌جنوبی، مدارس فنی چین پس از فارغ‌التحصیلی برای دانش‌آموزان مزایای استخدامی ندارند و بیشتر آنها آموزش شغلی مناسبی دریافت نمی‌کنند، زیرا ۵۶ درصد از دانش‌آموزان جلسه‌های آموزشی را با کار در صنایع سطح پایین سپری می‌کنند. بنابراین، بیشتر فارغ‌التحصیلان دبیرستان حرفه‌ای مجبور می‌شوند برای مشاغل کم مهارت، با فارغ‌التحصیلان دوره راهنمایی که در دبیرستان‌های فنی‌وحرفه‌ای شرکت نکرده‌اند، رقابت کنند. در نتیجه، بسیاری از فارغ‌التحصیلان دوره راهنمایی برای تحصیل در مدارس فنی ارزشی قائل نیستند.
ضرورت تدوین برنامه منظم و اصولی
تصمیم‌های تازه پیام‌های متفاوتی را در مورد آینده سیستم آموزش فنی‌وحرفه‌ای چین ارسال می‌کند. از یک سو، دولت چین سیاست‌هایی را برای تقویت انگیزه آموزش فنی‌وحرفه‌ای ارائه کرده است. به عنوان مثال، دادن گواهینامه‌های مهارت فنی، معیاری برای یادگیری فنی خواهد بود. دادن مجوز به شرکت‌ها برای ایجاد آموزشگاه‌های فنی می‌تواند مشکل اشتغال را حل کند. از طرف دیگر، نبود نظارت موثر مشکلات اجرایی و تقلب را به همراه دارد.
پژوهش «اسکات روزل» اقتصاددان نشان داد در یک استان چین، نزدیک به ۲۰ درصد از مدارس فنی‌وحرفه‌ای ثبت شده فقط درحد نام هستند. آنها هیچ ساختمان مدرسه، معلم یا دانش‌آموزی ندارند و افراد دارای ارتباط خوب، آنها را برای دریافت بودجه و یارانه دولتی تأسیس کردند.
در چنین شرایطی، مقایسه با کره‌جنوبی نشان می‌دهد مدارس فنی چین نمی‌توانند هدف دولت برای آموزش نیروی کار ماهر را برآورده کنند. گسترش بی‌برنامه نظام آموزش فنی‌وحرفه‌ای فقط باعث محرومیت بیشتر دانش‌آموزان از آموزش با کیفیت می‌شود. در نتیجه، آن‌گونه که دولت چین برنامه‌ریزی می‌کند، رقابت بین دانش‌آموزان در گائوکائو (کنکور چین) را کاهش نخواهد داد. در این شرایط، به دلیل کیفیت پایین مدارس فنی‌وحرفه‌ای چین، کاهش ثبت‌نام در دبیرستان‌ها، فقط رقابت در امتحان ورودی دبیرستان را تشدید کرد و در واقع رقابت را از مرحله پیش از دانشگاه به مرحله پیش از دبیرستان کشاند.
در عمل این سیاست باعث کاهش رقابت نشده است بلکه فقط زمان رقابت را زودتر می‌کند.
منابع:
https://targetstudy.com/articles/importance-of-vocational-education.htm
https://www.understood.org/articles/en/vocational-education-in-high-school
https://www.cleanenergywire.org/factsheets/how-germanys-vocational-education-and-training-system-works
https://thediplomat.com/۲۰۲۱/۱۲/what-is-the-future-of-chinas-vocational-school-drive