ذوب آهن اصفهان هنوز هم یکی از بزرگترین مجتمع‌های صنعتی است که در ایران مستقر شده است. نقطه‌ای برای راه اندازی صنایع سنگین که سابقه آن به پیش از انقلاب اسلامی باز می‌گردد. راه‌اندازی ذوب آهن و صنایع مرتبط با آن از جمله خواسته‌های تاریخی ایران بود که اغلب کشورهای غربی حاضر به پذیرش ساخت آن برای ایران نشدند.
شاید در این میان اگر ایران از فرصت انعطاف بین دو قطب شرق و غرب در دهه 60 میلادی استفاده نمی‌کرد ساخت این مجتمع با چند سال تأخیر آغاز می‌شد اما در کمال تعجب نه همپیمانان غربی رژیم شاه بلکه این اتحاد جماهیر شوروی بود که بانی توسعه صنایع سنگین در ایران شد.
چنین مثال‌هایی در مورد روابط بین دو کشور فراوان است. از نیروگاه اتمی بوشهر تا فروش تجهیزات نظامی و همکاری امنیتی و نظامی در سوریه که فرصت پاکسازی این کشور از تروریست‌ها را فراهم کرد.
در این میان شاید سوال اساسی این باشد که آیا تعارض اساسی بین دو کشور در خصوص ادامه همکاری‌ها و تبدیل آن به یک رابطه توسعه یافته وجود دارد یا برعکس، فضا برای توسعه همکاری‌ها مساعد است؟
واقعیت این است که تاریخ روابط ایران و روسیه بسیار پر فراز و نشیب است. برخی در ایران هنوز در حال مرور اتفاقات تاریخی در روابط ایران و روسیه هستند که بسیاری از آنها اتفاقات مثبتی نبوده است. اما باید دید روابط دو کشور امروز در چه شرایطی قرار دارد و آینده این روابط چگونه خواهد بود؟
* گذر از رقابت و رسیدن به تفاهم
شاید نکته اول در خصوص روابط ایران و روسیه گذشت زمان و تغییر بسیاری از پارامترهای اساسی در روابط بین دو طرف باشد. روسیه دیگر روسیه زمان تزار نیست که به دنبال رسیدن به آب‌های گرم باشد بلکه مشارکت راهبردی در طرح «یک جاده یک کمربند» را به عنوان راهبرد اصلی خود در جریان اقتصاد جهانی تعریف کرده است.
از سوی دیگر تمرکز روسیه بر حفظ کمربند حاشیه نزدیک خود و عمق راهبردی جغرافیایی در مقابل ناتو در کشورهایی مانند اوکراین وگرجستان است و منفعتی در دنبال کردن یک رابطه پر تنش با ایران ندارد.
بر اساس همین نگاه است که روسیه وارد یک اتحاد دوفاکتوی غیر نظامی با ایران می‌شود که ثمرات مختلفی برای ایران به همراه دارد.
در حوزه انرژی نیز ایران و روسیه بازارهای متفاوتی برای صادرات پیش روی خود دارند که حتی می‌تواند به همکاری جدی دو طرف در تشکل‌هایی همانند اوپک پلاس و مجمع کشورهای صادرکننده گاز بیانجامد. هر دو کشور از بالا بودن قیمت انرژی استقبال می‌کنند و می‌توانند همکاری مناسب در خصوص تقسیم بازار گاز داشته باشند.
برخی روسیه را مهم‌ترین رقیب ایران در بازار گاز دنیا به خصوص بازار گاز اروپا می‌دانند اما واقعیت این است که امکان اتصال شبکه گاز ایران به کشورهای همسایه وجود دارد بدون آن که نیاز به پرداخت هزینه‌های سنگین وجود داشته باشد؛ همان مساله‌ای که سال‌هاست در مورد آن غفلت شده است.
روسیه درحوزه ترانزیت هم مشتری جدی ایران است. سال‌هاست که روسیه بحث‌های مرتبط با توسعه بندر چابهار به منظور اتصال این منطقه به آسیای میانه را با جدیت دنبال می‌کند. در صورت سامان یافتن این منطقه به احتمال زیاد بندر چابهار به سر پل دریایی مسیر ترانزیتی بین هند و روسیه تبدیل خواهد شد. کمااینکه هندی‌ها مدت‌هاست به دنبال این هستند تا چابهار را با استفاده از معافیت‌های تحریمی خود توسعه دهند.
در این میان مهم‌ترین بخش از همکاری‌های دو طرف بخش امنیتی و نظامی است. سال‌هاست که مهم‌ترین فروشنده سلاح به ایران روس‌ها هستند. مدت‌هاست که صرفنظر از کشورهای چین وکره شمالی هیچ کشور دیگری همکاری نظامی جدی با ایران نداشته است.
اولین فروش جدی سلاح به ایران از سوی روس‌ها مربوط به اواخر دهه هشتاد میلادی است که در جریان سفر رییس‌جمهور وقت به شوروی طیف گسترده‌ای از سلاح‌ها خریداری شد.
اگرچه با صدور قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد این همکاری‌ها به محاق رفت اما به نظر می‌رسد با پایان مدت تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل در سال گذشته موانع گسترش همکاری‌های نظامی برداشته شده است.
مدت‌هاست که شایعات جدی در خصوص مذاکرات ایران و روسیه در خصوص قراردادهای جدید تسلیحاتی منتشر می‌شود. همکاری تسلیحاتی ایران و روسیه به شدت موجب حساسیت آمریکا در این خصوص می‌شود. در قوانین تحریمی آمریکا بندهای گوناگونی در خصوص تحریم همکاری تسلیحاتی با ایران وجود دارد با این حال هر دو طرف پتانسیل این را دارند که امکان توسعه روابط را بدون توجه به تحریم‌های آمریکا داشته باشند.
علاوه بر این بسیاری از بحران‌ها و مسائل منطقه‌ای وجود دارند که می‌توانند بستر مناسبی برای همکاری دو طرف برای کاهش تنش باشند. نمونه چنین اقدامی را می‌توان در مسئله افغانستان، سوریه و قفقاز دید.
چنین منافع دو جانبه‌ای نشان می‌دهد که روابط ایران و روسیه صرفنظر از برخی سوابق تاریخی می‌تواند به یک همکاری راهبردی منجر شود.
با این حال چنین رابطه‌ای بدون شک نمی‌تواند با بی‌تفاوتی سایر بازیگران جهانی همچون آمریکا روبه‌رو شود.
* متحد در مقابل یکجانبه‌گری آمریکایی‌ها
زمانی که اولین بار خبر استفاده هواپیماهای روسی از فرودگاه پایگاه هوایی شهید نوژه و حرکت آنها برای بمباران گروه‌های تروریستی در سوریه منتشر شد، «جان کری» وزیر خارجه وقت آمریکا به این نکته اشاره کرد که باید از شکاف‌های قدیمی بین ایران و روسیه برای جلوگیری از نزدیک شدن دو کشور به یکدیگر استفاده کنیم.
این سخنان جان کری به خوبی حساسیت آمریکا را نسبت به نزدیک شدن مسکو و تهران آشکار می‌کند. در شرایط فعلی که ایران به دلیل خروج آمریکا از برجام و فشارهای تحریمی گسترده بر راهبرد خود بر روی نگاه به شرق تاکید می‌کند، به نظر می‌رسد که باز هم توجه‌ها در واشنگتن به این مساله معطوف شود.
آن هم در شرایطی که دولت بایدن تلاش می‌کند با فشار بر دولت روسیه در مسکو بخشی از ناکامی‌های خود را در افغانستان جبران کند؛ همان رویه‌ای که آمریکایی‌ها در خصوص تایوان دنبال می‌کنند.
گسترش همکاری‌های تهران و مسکو به همراه پکن یک محور جدی بر ضد آمریکا تشکیل داده است و واشنگتن به خوبی آن را احساس می‌کند. در این میان سفر آیت الله رییسی به مسکو دقیقاً در همین راهبرد و در راستای راهبرد ایران برای نگاه جدی به شرق است.
این سفر از این جهت می‌توان یک واقعه مهم در همکاری دو جانبه باشد که بعد از یک دوره همکاری راهبردی در حوزه سوریه انجام می‌شود. ایران و روسیه در شرایطی هستند که می‌توانند روابط خود را علاوه بر حوزه نظامی به سایر موارد از جمله زمینه‌های اقتصادی گسترش دهند.
رشد نزدیک به دو برابری روابط اقتصادی ایران و روسیه در سال جاری نشان‌دهنده بخشی از تمایل دو طرف برای گسترش روابط تجاری است؛ امری که می‌تواند در حوزه کالاهای اساسی ایران را از وابستگی به شرکت‌های آمریکایی نجات دهد.
در حوزه همکاری‌های بانکی مدت‌هاست که ایران و روسیه همکاری‌های گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند. با توجه به این که یکی از تهدیدهای جدی آمریکا علیه روسیه بحث احتمال قطع ارتباط شبکه جهانی سوییفت با بانک‌های این کشور بوده است، بانک مرکزی این کشور به دنبال ایجاد یک شبکه متکی و خودکفا به خود در همین حوزه است.
این شبکه هم‌اکنون ایجاد شده و به شبکه بانکی چین متصل شده و ایران می‌تواند با اتصال به این شبکه گام مهمی در راستای مقابله با شرایط فعلی بردارد.
* تحولی که می‌تواند با سفر رییس‌جمهور شروع شود
سفر رییس‌جمهور به روسیه می‌تواند زمینه را برای گسترش همکاری‌ها در تمام زمینه‌های فوق‌الذکر فراهم آورد.
البته در این میان نباید فراموش کرد که برخی از کشورها احتمالا آماده‌اند تا به کریدور همکاری بین ایران و روسیه بپیوندند. از جمله این کشورها هند است که ایران را دریچه‌ای به تجارت گسترده‌تر با آسیای میانه و روسیه می‌بیند.
در مقابل هم برخی کشورها به دنبال تخریب روابط طرفین هستند. واشنگتن مهم‌ترین مخالف گسترش این همکاری‌هاست و آن را در راستای ایجاد جبهه‌ای بر ضد سیاست‌های یکجانبه خود در دنیا می‌بیند. بدون شک همان‌گونه بعد از توافق ایران و چین در خصوص همکاری 25 ساله یک موج منفی از عملیات روانی گسترده به راه افتاد در خصوص این سفر هم رویه مشابهی اتفاق خواهد افتاد.
با این حال در این میان آنچه مهم است اراده ایران و مسکو برای رقم زدن فصل جدیدی از همکاری‌ها در یک دنیای چند قطبی و بدون تحریم است.