روزنامه ایران ۲۸ دی از جزئیات تجارت خارجی کشور در ۹ ماهه اول سال جاری گزارش می‌دهد: جدیدترین آمار تجارت خارجی عنوان می‌کند که میزان مبادلات کشور به حدود ۱۲۲ میلیون تن کالا به ارزش ۷۲میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار در نه ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۰ رسیده است. در این بین میزان صادرات کالاهای غیرنفتی بالغ بر ۹۲ میلیون تن به ارزش ۳۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل صعود ۸درصدی در وزن و ۴۰درصدی در ارزش دلاری داشته است.
بررسی وضعیت صادرات نه ماهه سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که رشد ۸ درصدی در وزن و ۴۰ درصدی در ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی در نه ماهه اخیر بهترین عملکرد صادراتی از سال ۱۳۹۵ به بعد هم در بعد وزنی و هم در بعد ارزشی است.
با وجود این و با توجه به افزایش قیمت‌های جهانی کامودیتی‌ها در سال ۲۰۲۱ این سؤال پیش می‌آید که جهش صادراتی تنها به افزایش ارزش دلاری کالاها برمی‌گردد؟ به اعتقاد رئیس کل قبلی بانک مرکزی، عبدالناصر همتی که در صفحه شخصی خودش اعلام نمود، این جهش صادراتی تنها به رشد قیمت فرآورده‌های نفتی برمی‌گردد، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که این همه ماجرا نیست.
براساس آمارهای تفکیکی ۵ گروه کالایی «چدن، آهن و فولاد»، «مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از آن»، «محصولات شیمیایی آلی»، «میوه‌های خوراکی و پوست مرکبات» و «مس و مصنوعات مسی» بیشترین سهم را در ارزش صادرات کشور و رشد آن داشته‌اند. بیش از ۷ میلیارد دلار از افزایش ۱۰ میلیارد دلاری صادرات کشور در نه ماهه ابتدایی سال به این گروه‌ها اختصاص دارند که ۳ مورد آنها با افزایش وزنی صادرات و دو مورد با کاهش رو به رو بوده‌اند. بنابراین در کالاهایی که عمده ارزش صادرات ما را نشان می‌دهند علاوه بر افزایش قیمت دلاری کالاها با افزایش صادرات وزنی نیز همراه بوده‌ایم که نکته امیدوارکننده‌ای است. گمرک ایران اعلام کرده است که «انتظار داریم تا پایان سال صادرات به ۴۷ میلیارد دلار برسد.» ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که رقم اعلام شده از سوی گمرک ایران برای صادرات تا پایان سال (با احتساب میانگین صادرات در ۹ ماهه امسال) محقق خواهد شد.
رشد ۴۰ درصدی صادرات
براساس اعلام گمرک ایران، در آخرین ماه از پاییز سال ۱۴۰۰، رشد تجارت خارجی همچنان ادامه داشته و در نه ماهه سال‌جاری بالغ بر ۱۲۲ میلیون تن کالا به ارزش ۷۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بین ایران و کشورهای جهان مبادله شده است. مقایسه آمار تجارت خارجی کشور در این مدت با زمان مشابه سال ۹۹ حاکی از رشد ۱۱ درصد در وزن و ۳۸ درصد در ارزش مجموع کالاهای مبادله شده بین کشورمان با سایر شرکای تجاری است.
همچنین از کل ۱۲۲میلیون و ۵۰۰ هزار تن کالاهای صادراتی و وارداتی در مدت مذکور، ۹۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن به ارزش ۳۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار به صادرات اختصاص داشته که نسبت به‌مدت مشابه سال قبل از حیث وزن ۸ درصد و از لحاظ ارزش ۴۰ درصد رشد نشان می‌دهد. طی نه ماهه امسال ۳۰ میلیون و ۱۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۳۷ میلیارد دلار نیز به واردات اختصاص داشته که در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۹ از نظر وزنی ۲۰ درصد و از لحاظ ارزش ۳۷ درصد است.
براساس آمارهای گمرک ایران، پنج مقصد مهم صادرات کالاهای ایرانی در نه ماهه نخست امسال، شامل چین با ۲۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تن کالا به ارزش ده میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار، عراق با ۲۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تن به ارزش شش میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار، ترکیه با ۱۲ میلیون تن به ارزش چهار میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار، امارات با ۸ میلیون و ۳۰۰ هزار تن به ارزش سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار و افغانستان با سه میلیون و ۳۰۰ هزار تن به ارزش یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار بودند.
همچنین پنج کشور مبدأ واردات کالا به مقصد ایران را امارات با ۸ میلیون و ۹۰۰ هزار تن به ارزش یازده میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار، چین با دو میلیون و ۵۰۰ هزار تن به ارزش ۸ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار، ترکیه با دو میلیون و ۹۰۰ هزار تن به ارزش سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، آلمان با ۵۹۳ هزار تن به ارزش یک میلیارد و۴۰۰ میلیون دلار و سوئیس با یک میلیون و ۶۰۰ هزار تن به ارزش یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار تشکیل داده‌اند.
صادرات ۱۴۰۰ در صدر
در نه ماهه سال۱۴۰۰، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره، نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی) بالغ بر ۹۲ میلیون تن به ارزش ۳۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل صعود ۸ درصدی در وزن و ۴۰ درصدی در ارزش دلاری داشته است. نگاهی به آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد صادرات ۳۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلاری نه ماهه ابتدایی امسال رقم بسیار حیاتی است؛ چراکه بررسی وضعیت صادرات نه ماهه سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد رقم صادرات نه ماهه ابتدایی امسال بالاترین رقم از سال ۱۳۹۵ به بعد است.
آن‌طور که در نمودار آمده، رقم صادرات ایران در نه ماهه ابتدایی سال ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ که هنوز تحریم‌های جدید امریکا علیه کشورمان کاملاً اعمال نشده بود و اتفاقاً تجارت در وضعیت امیدواری‌هابه برجام به سر می‌برد، روند پر افت و خیزی داشته و در ابتدا از ۴۲ میلیارد دلار به ۴۴ میلیارد دلار در سال ۹۵ رسیده و در سال ۹۶ به یکباره به ۳۱ میلیارد دلار کاهش پیدا می‌کند. پس از آن نیز در سال‌های ۹۷ و ۹۸ تحت تأثیر تحریم‌های ظالمانه امریکا، صادرات کشور در سه فصل نخست سال به ترتیب به ۳۳ و ۳۲ میلیارد دلار افت پیدا می کند که این میزان با تأثیر مضاعف کرونا در سال ۹۹ تا ۲۵ میلیارد دلار نیز پایین می‌آید.
رشد ۸ درصدی در وزن و ۴۰ درصدی در ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی در نه ماهه اخیر بهترین عملکرد صادراتی از سال ۱۳۹۵ به بعد هم در بعد وزنی و هم در بعد ارزشی است. متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی کشور نیز در نه ماهه ابتدایی امسال ۳۸۲ دلار بوده که که بالاترین رقم از سال ۱۳۹۵ به بعد است. با وجود این رشد نسبی در سال‌جاری اما همچنان پایین بودن صادرات کشور در مقایسه با سال ۱۳۹۲ و همچنین بالا بودن ارزش هر تن کالاهای وارداتی (که نشان‌دهنده صادرات مواد خام در مقابل واردات کالاهایی نهایی مصرفی یا سرمایه‌ای است) نشان می‌دهد که در زمینه تجارت خارجی همچنان به گذر از تحریم‌ها و فائق آمدن بر شوک‌های کرونایی نیازمندیم.
۵۰ درصد صادرات در اختیار ۵گروه کالا
بررسی دقیق آمار تجارت خارجی کشور نشان می‌دهد، در میان گروه کالاهای عمده صادراتی ایران طی مدت مذکور، فصل «چدن، آهن و فولاد» بیشترین سهم از ارزش صادرات کالای غیرنفتی را با رقم حدود ۱۵ درصد به خود اختصاص داده است. طی این مدت حدود ۹ میلیون تن از کالاهای این فصل به ارزش حدود ۵.۴ میلیارد دلار صادر شده است. فصول «مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از آن» و «محصولات شیمیایی آلی» نیز به ترتیب پس از «چدن، آهن و فولاد» با سهم ۱۳ (۴.۶ میلیارد دلار) و ۹ درصدی (۳.۳ میلیارد دلار) بیشترین سهم از صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. گروه کالاهای «میوه‌های خوراکی و پوست مرکبات» و «مس و مصنوعات مسی» نیز براساس جدول در رتبه‌های چهارم و پنجم قرار دارند. در مجموع چیزی در حدود ۵۰ درصد از کل ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی کشور به این ۵ گروه کالایی تعلق داشته است.
آمارها گول می زنند؟
پس از اعلام آمارهای تجارت کشور در سه فصل نخست سال ۱۴۰۰ و اعلام رشد صادراتی، این ابهام به وجود آمد که چنین رشدی با تکیه بر افزایش تعدد صادرات کشور بوده یا اینکه تحت تأثیر افزایش قیمت‌های جهانی با آمار مثبت و گول‌زننده‌ای رو به رو هستم. در همین مورد عبدالناصرهمتی رئیس سابق بانک مرکزی نیز با واکنش به این موضوع در صفحه شخصی خود اعلام کرد که: «نکته مهم این است که در سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ قیمت جهانی نفت و فرآورده‌های نفتی چیزی بیش از ۶۰ درصد رشد داشته و اگر ما هیچ تلاشی هم نمی‌کردیم، قاعدتاً با همان صادراتی که در سال قبل داشته‌ایم، می‌توانستیم در سال‌جاری با همان میزان ۶۰ درصد رشد درآمد داشته باشیم. بنابراین سؤال مهم بنده این است که سهم تلاش دولت سیزدهم در خنثی‌سازی تحریم چه میزان بوده است».
برای بررسی این ابهام که جهش صادراتی تا چه میزان به قیمت‌های جهانی و تا چه حد به عملکرد موفق صادرات غیرنفتی مرتبط بوده مجبور به بررسی آمار جزئی‌تر از کالاهای صادراتی ایران و قیمت‌های جهانی این کالاها هستیم.
راز جهش صادراتی
همانطور که در قسمت‌های قبلی گفته شد ۵ گروه کالایی؛ «چدن، آهن و فولاد»، «مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از آن»، «محصولات شیمیایی آلی»، «میوه‌های خوراکی و پوست مرکبات» و «مس و مصنوعات مسی» بیش از ۵۰ درصد ارزش دلاری صادرات کشور را به خود اختصاص داده‌اند. پس اگر این گروه‌های کالایی تنها به‌دلیل افزایش قیمت‌های جهانی‌شان با افزایش ارزش صادراتی روبه‌رو بوده باشند، یعنی برعکس آمارها اتفاق مثبتی در واقعیت نداشته‌ایم.
بررسی‌های تفکیکی نشان می‌دهد که ۵ گروه مورد نظر بیش از ۵۰ درصد از ارزش دلاری صادرات در سال‌جاری و از همه مهم‌تر ۷۰ درصد از رشد صادراتی را توضیح می‌دهند. در واقع ۷ میلیارد دلار از رشد ۱۰ میلیارد دلاری صادرات کشور در سال‌جاری به‌دلیل عملکرد این ۵ گروه بوده است. به‌صورت جزئی‌تر گروه «چدن، آهن و فولاد» سهم ۲۸ درصدی در افزایش صادرات در نه ماه نخست سال داشته و گروه «مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از آن» نیز سهم ۲۹ درصدی از رشد صادرات را به خود اختصاص داده‌اند.
گروه «محصولات شیمیایی آلی»، «میوه‌های خوراکی و پوست مرکبات» و «مس و مصنوعات مسی» نیز به ترتیب سهم ۵، ۴ و ۷ درصدی را از رشد صادراتی کشور داشته‌اند. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که از بین این ۵ گروه کالا ۳ گروه با افزایش وزنی در نه ماه سال‌جاری در مقایسه با سال گذشته همراه بوده‌اند و ۲ گروه با افت صادرات وزنی رو به رو بوده‌اند.
«چدن، آهن و فولاد»، «محصولات شیمیایی آلی» و «مس و مصنوعات مسی» به ترتیب هر کدام ۳۰، ۱۵۰ و ۴۰ درصد رشد وزنی داشته‌اند و افزایش صادرات آنها را تنها نمی‌توان به افزایش قیمت‌های جهانی بست. بررسی قیمت‌های جهانی این کالاها نیز نشان می‌دهد که قیمت آهن در نه ماهه سال‌جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته رشد ۳۰ درصدی و قیمت جهانی فولاد نیز به طور میانگین در همین مدت رشد ۴۵ درصد داشته است، این در حالی است که رشد ارزش صادراتی گروه کالایی «چدن، آهن و فولاد» در مدت مذکور ۱۱۰ درصد بوده است. بنابراین مشخص است که جهش صادراتی تنها با یک تحلیل ساده به افزایش قیمت‌های جهانی مربوط نبوده و لااقل بخشی از این جهش را افزایش وزنی صادرات نشان می‌دهد.