حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی امروزه به یکی از اصلی ترین برنامه دولت ها در سراسر دنیا تبدیل شده است، برای این منظور سازمان ها و نهادهای مختلفی ایجاد می شوند تا هرکدام مسوولیت بخشی از حفاظت از عرصه ها را بر عهده بگیرند اما گاهی این حساسیت موجب تاسیس چند نهاد و موازی کاری و موجب تداخل در انجام وظایف می شود که شاید اگر در ابتدا کارها و وظایف علمی تر تقسیم می شد بعد از مدتی مشکلاتی هم بروز نمی کرد.
در ایران دو سازمان حفاظت محیط زیست و جنگل ها مراتع و آبخیزداری در واقع دو نهاد متولی این امر هستند البته در اجرا روند کارشان متفاوت است، سازمان محیط زیست یک نهاد نظارتی و حاکمیتی است اما سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری یک نهاد اجرایی و بهره بردار است، اما چند سالی است که هر چند وقت یکبار اخباری مبنی بر ادغام این سازمان شنیده می شود که موافقان و مخالفان به خود را دارد، ابتدا نگاهی اجمالی به زمان و علت تاسیس این نهاد بیندازیم.
سازمان حفاظت محیط زیست
حفاظت از محیط زیست، در چارچوب عملکرد تشکیلاتی و سازمان یافته از پیشینه بلند مدتی در ایران برخوردار نیست، تاریخچه آن به اواسط دهه ۱۳۳۰ باز می گردد که با تاسیس کانون شکار ایران گام های اولیه برای حفظ حیات وحش و نظارت بر اجرای مقررات مربوط به آن برداشته شد، پس از حدود یک دهه فعالیت و به دنبال تصویب قانون شکار و صید " سازمان شکاربانی و نظارت بر صید" در سال ۱۳۴۶ پایه گذاری شد، قانون ۳۱ ماده ای شکار و صید، وظایف شکاربانی و نظارتی سازمان را گسترش داد و به اجرای مطالعات و پژوهش های مربوط به حیات وحش و حمایت از تجدید نسل آنها حفاظت از زیستگاه ها، تاسیس پارک های حیات وحش و موزه های جانورشناسی تعمیم داد.
در سال ۱۳۵۰ نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر و وظیفه حفاظت محیط زیست به طور کلی بر عهده سازمان قرار گرفت، تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در سال ۱۳۵۳ یعنی پس از برپایی کنوانسیون جهانی محیط زیست در استکهلم نیز اختیارات قانونی و نقش سازمان را در خصوص برنامه های رشد و توسعه ملی افزایش داد.
مهمترین اقدام در زمینه تصویب و تکمیل قوانین زیست محیطی، تصویب اصل ۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است که در آن حفظ محیط زیست وظیفه همگانی تلقی شده و فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است در حال حاضر سازمان حفاظت محیط زیست زیر نظر ریاست جمهوری اداره می شود و ریاست آن را معاون رئیس جمهور به عهده داشته که وظایف پر اهمیتی را متناسب با برنامه های توسعه کشور به عهده دارد.
حفاظت از اکوسیستم های طبیعی کشور و ترمیم اثرات سوء گذشته در محیط زیست، پیشگیری و ممانعت از تخریب و آلودگی محیط زیست، ارزیابی ظرفیت قابل تحمل محیط در جهت بهره وری معقول و مستمر از منابع محیط زیست نظارت مستمر بر بهره برداری از منابع محیط زیست و برخورد فعال با زمینه های بحرانی محیط زیست شامل آلودگی های بیش از ظرفیت قابل تحمل محیط برخی از اهداف سازمان حفاظت محیط زیست است.
سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری
در کنار سازمان حفاظت محیط زیست ، سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری نیز شکل گرفت البته قدمت این سازمان در شکل اولیه خود نسبت به محیط زیست بیشتر است به طوری که هسته‌های اولیه تشکیلات جنگل در سال ۱۲۹۹ شمسی با نام وزارت فلاحت و تجارت در جنگل‌های شمال کشور شکل گرفت، وظیفه این اداره، نقشه‌برداری از جنگل‌ها، تفکیک جنگل‌های خصوصی از دولتی، تعیین جنگل‌های بکر و صنعتی از جنگل‌های مخروبه و بوته‌زار بود.
در اسفند ۱۳۰۲ با تصویب هیات وزیران نظامنامه جنگلبان‌های ایران تنظیم شد، تشکیلات جنگلبانی در سال ۱۳۰۳ متشکل از تشکیلات مرکزی، تشکیلات مازندران و گرگان و تشکیلات گیلان شکل گرفت، در سال ۱۳۱۹ اداره جنگلبانی تشکیل و سرانجام در سال ۱۳۱۷، دایره جنگل در اداره کل فلاحت تاسیس شد، در نیمه دوم سال ۱۳۲۰ اداره کل کشاورزی به وزارت کشاورزی و در سال ۱۳۲۱ اداره جنگلبانی به اداره کل جنگل‌ها تبدیل شد و در هر یک از مناطق شمال، سازمان منطقه‌ای جنگلبانی که تحت نظر رؤسای ادارات کشاورزی انجام وظیفه می‌کرد تشکیل شد.
در سال ۱۳۳۸ پس از تصویب قانون جنگل‌ها و مراتع کشور، بنگاه جنگل‌ها به سازمان جنگلبانی ایران که در قانون مزبور پیش‌بینی شده بود تبدیل شد و سازمان جدید با اختیاراتی که در قانون فوق پیش‌بینی شده بود شروع بکار کرد، پس از تصویب قانون تاسیس وزارت منابع طبیعی در سال ۱۳۴۶، تشکیلات وزارت مزبور در اردیبهشت ماه ۱۳۴۷ به تصویب رسید.
برابر ماده ۵ قانون تشکیل وزارت منابع طبیعی به دولت اجازه داده شد سازمان‌های دیگری را که در سایر تشکیلات دولت وجود دارد و وظایف آنها با وظایف وزارت منابع طبیعی مربوط می‌شود پس از تصویب کمیسیون‌های استخدام و دارائی مجلسین با بودجه و دارائی و کارکنان به وزارت منابع طبیعی واگذار کند که بر این اساس موسسه تحقیقات منابع طبیعی و صندوق عمران مراتع تشکیل شد، چندی بعد وزارت منابع طبیعی منحل و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور به صورت یک سازمان مستقل که رئیس آن تحت معاونت وزارت کشاورزی و منابع طبیعی قرار داشت تشکیل شد، در سال ۱۳۷۹ وزارتخانه‌های جهاد سازندگی و کشاورزی ادغام و وزارت جهاد کشاورزی را تشکیل دادند که به این ترتیب رییس سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور سمت معاون وزیر جهاد کشاورزی را عهده‌دار شد.
حفظ و حمایت، احیاء، توسعه و بهره‌برداری اصولی از جنگل‌ها، مراتع، اراضی جنگلی ، بیشه‌های طبیعی، اراضی مستحدثه ساحلی، حفاظت و حمایت از آب و خاک کشور از طریق مدیریت علمی بر حوضه های آبخیز و رعایت اصول توسعه پایدار اهداف اصلی سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری است.
با نگاهی اجمالی به روند شکل گیری و اهداف سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری می توان تفاوت را در روند کار مشاهده کرد ، سازمان محیط زیست به عنوان یک نهاد نظارتی زیر نظر ریاست جمهوری مراقب است تا محیط زیست حفظ شود و بهره برداری بیش از ظرفیت از طبیعت صورت نگیرد اما سازمان جنگل ها در کنار حفاظت از عرصه ها یک نهاد بهره برداری و مجری است بنابراین ماهیت کار این دو سازمان با هم متفاوت است ، این در حالی است که در چند دهه اخیر بارها بحث ادغام این دو سازمان در قالب وزراتخانه مطرح شده بود اما با توجه به اهمیت موضوع و تفاوت ماهیت وظیفه ای دو سازمان به جایی نرسید اما چندی پیش شنیده شد که علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیطزیست در نامه ای به رییس جمهوری درخواست ادغام دو سازمان حفاظت محیط زیست و جنگل ها مراتع آبخیزداری را مطرح کرد که مانند هر پیشنهاد و طرحی موافقان و مخالفان به خود را دارد.
با ادغام دو سازمان، منابع طبیعی و محیط زیست از هم می پاشد
هادی کیادلیری دبیر مراجع کنوانسیون تنوع زیستی در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: چند سالی است که موضوع ادغام دو سازمان حفاظت محیط زیست و جنگل ها مراتع و آبخیزداری مطرح است که در این سال های علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز در بیشتر این جلسات حضور داشت.
وی افزود: به دلیل اینکه سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری در وزارت جهاد کشاورزی دارای جایگاه مناسبی نیست از این رو تلاش بر این بود که به این سازمان جایگاه مناسب داده شود، چون بخش عمده ای از مشکلات منابع طبیعی مربوط به کشاورزی، تغییر کاربری برای کشت و زراعت و دامداری است که رسیدگی به این امور جزو وظایف این سازمان است که به نظر می رسد آنطور که باید در این زمینه موفق نبوده است.
وی اظهار داشت: یکی از بحث ها برای ارتقای این سازمان این بود که از زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی خارج شود و خود به عنوان یک وزارتخانه مستقل به عنوان وزارتخانه منابع طبیعی فعالیت کند، آن زمان صحبتی از ادغام دو سازمان محیط زیست و جنگل ها با هم نبود و فقط پیشنهاد در حد ایجاد یک وزارتخانه مستقل بود و اگر هم لازم شد بخش هایی از سازمان حفاظت محیط زیست که جنبه اجرایی دارد به این وزارتخانه اضافه شود تا در مقابل وزارتخانه های دیگر جایگاهی داشته باشد.
رییس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم تحقیقات ادامه داد: تمام وزارتخانه ها به گونه ای با منابع طبیعی درگیر هستند به طوری که منافعشان با منابع طبیعی گره خورده است، این در حالی است که ۸۳ درصد کشور منابع طبیعی است که جنگل، دریا، مرتع و بیابان را دربر می گیرد، بر این اساس حوزه فعالیت سازمان جنگل ها و منابع طبیعی هم خیلی زیاد است اما با این مسوولیت سنگین توانایی مقابله با وزارتخانه هایی که به منابع طبیعی چنگ انداخته اند را ندارد از این رو برای بالا بردن توان آن پیشنهاد داده بودند که وزارتخانه شود، در واقع برای ارتقا این سازمان این بهترین حالتی بود که همه به آن رسیده بودند.
وی افزود: یک سناریوی دیگر هم آن زمان مطرح بود این بود که وزارت منابع طبیعی و محیط زیست تاسیس شود نه اینکه این دو سازمان در هم ادغام شوند و یک سازمان را تشکیل دهند چون همه به این نتیجه رسیده بودند که بهتر بود سازمان محیط زیست همان سازمان مستقل و زیر مجموعه ریاست جمهوری باقی بماند و کار نظارتی خود را انجام دهد و اینکه مطرح کرده بودند که وزارت منابع طبیعی و محیط زیست تشکیل شود هم اختلاف پیش آمده بود چه برسد به اینکه با سازمان جنگل ها ادغام و یک سازمان شود، چون جنس کار محیط زیست نظارتی است اما سازمان جنگل ها کارش اجرایی است بنابراین جنس وظیفه دو سازمان با هم کاملا متفاوت است.
کیادلیری تاکید کرد: به هر حال نمی تواند یک نهاد هم مجری باشد و هم ناظر بر عملکرد خودش، از این رو کارشناسان این ادغام را اشتباه می دانستند ضمن اینکه محیط زیست آنقدر مشکل دارد که توانایی حل کردن آنها را ندارد چون سازمان حفاظت محیط زیست یک سازمان بسیار ضعیف است همانطور که سازمان جنگل ها یک سازمان دست چندم و از زیر مجموعه های وزارت جهاد است، سازمان حفاظت محیط زیست هیچ توانایی ندارد حال اگر زیر مجموعه یک سازمان دیگر قرار گیرد که هیچ همان میزان قدرت را هم از دست می دهد، به رغم اینکه وظیفه آن دو نهاد با هم متفاوت است.
وی گفت: تاکنون بحث ایجاد وزارتخانه محیطزیست و منابع طبیعی مطرح بود حال که ادغام این دو سازمان مطرح شده اگر اجرا شود قطعا جایگاهشان به شدت تنزل خواهد یافت، اکنون در بیشتر کمیسیون ها و کمیته هایی که برای مشکلاتی که بین محیط زیست، منابع طبیعی و دیگر وزارتخانه ها وجود دارد، تشکیل می شود دو سازمان به طور جداگانه دو رای دارند و باز نمی توانند آنطور که باید کاری از پیش ببرند حال اگر دو سازمان در هم ادغام شوند آن دو رای می شود یک رای که قطعا وضع بدتر خواهد شد. مثلا وقتی صحبت از معدنکاوی، واگذاری زمین و یا تغییر کاربری می شود دو سازمان دو رای دارند که در مقابل اعضای کمیته ها این دو رای هم بسیار کم است.
وی افزود: اینها ایده های فست فودی است، وقتی قرار است ادغامی صورت بگیرد باید تمام جوانب تحلیل شود، در هیچ کدام از جلسات تاکنون به این نتیجه نرسیدیم که این دو سازمان را ادغام کنیم و بشود یک سازمان زیر نظر دولت، شاید عده ای بودند که می گفتند که وزارت منابع طبیعی و محیط زیست ایجاد شود اما اینکه این دو با هم یک سازمان شوند تا حالا جایی مطرح نشده بود.
دبیر مراجع کنوانسیون تنوع زیستی با تاکید بر اینکه اگر چنین اتفاقی بیفتد منابع طبیعی از هم می پاشد، گفت: اما به نظر می رسد که این انتقال صد درصدی اتفاق نخواهد افتاد، چون ظرف محیط زیست برای منابع بسیار کوچک است، الان ۸۵ میلیون هکتار مرتع و ۳۳ میلیون هکتار بیابان و هکتارها جنگل داریم، محیط زیست توانایی و تجربه مدیریت این بخش وسیع را ندارد، سازمان حفاظت محیط زیست در مدیریت ۱۰ درصد تحت پوشش خودش مانده است، این دو سازمان هر دو مشکل دارند با جنس های مختلف بنابراین ادغام این دو اصلا به صلاح نیست.
وی اظهار داشت: برخی می گویند مثلا در اروپا و یا در فلان کشور این گونه است در حالی که مساله کشور ما با خیلی از جاهای دنیا از نظر اجتماعی، فرهنگی و طبیعی متفاوت است، خیلی از بخش های محیط زیست اروپا انسان ساخت و منابع طبیعی آنها دست خورده است اما ایران این همه منابع طبیعی واقعی دارد بنابراین نمی توان گفت چون فلان کشور اینطور است پس ما هم همان کار را بکنیم ما باید متناسب با اقلیم و شرایط کشور منابع خود را مدیریت کنیم.
کیادلیری تاکید کرد: اگر هم چنین طرح هایی اجرا نشود اما مطرح کردن آنها هم خطرناک است، ممکن است بعد از مدتی به روش های مختلفی مطرح شود مثلا بگویند جنگل ها را به محیط زیست می دهیم اما اراضی و مرتع دست خودمان باشد؛ این فاجعه است چون جهاد کشاورزی از اراضی نمی گذرد خوشبینانه ترین حالت این است که منابع طبیعی از هم خواهد پاشید.
9014