به گزارش خبرنگار سینمایی ایرنا، در حالی که روزهای گذشته مسعود نقاش‌زاده دبیر جشنواره فیلم فجر، اعضای هیأت داوران بخش سودای سیمرغ جشنواره چهلم را معرفی کرد که تمامی اعضای این هیئت را مردان تشکیل می‌دهند.
این اعضا اگرچه اسامی صاحب نام و برجسته‌ای را شامل می‌شود اما نام‌هایی را هم در خود دارد که کمتر شناخته شده هستند؛ موضوع البته فراتر از سرشناس بودن یا نبودن مردان حاضر در اعضای هیئت داوران چهلمین جشنواره فیلم فجر است. البته فقدان زنان در این ترکیب در شرایطی صورت گرفته که در دوره‌های قبلی حداقل یک کارگردان زن در ترکیب داوران بخش سودای سیمرغ حضور داشت. در نظر نگرفتن نماینده‌ای از زنان به این دلیل موضوعی مهم و غریب‌ست که به منزله نادیده انگاشتن بخشی از جمعیت است که دین بزرگی بر گردن این سینمای ۴۰ ساله دارند.
نسل جدید و قدیم زنان در سینمای ایران، پیشگام سبکی بوده‌اند که امروز از آن تحت عنوان سینمای مولف یاد می‌شود؛ آثار مرضیه برومند و فرشته طائرپور در حوزه تولیدات کودک و نوجوان، منیژه حکمت، پوران درخشنده و تهمینه میلانی در حوزه زنان و خانواده و تلاش برای آسیب شناسی آنان، تولیدات آوانگارد نرگس آبیار در زمره آنچه امروز به آن بیگ پروداکشن گفته می‌شود، شیوه کاری هایده صفی‌یاری و مستانه مهاجر در تدوین، سیاق نغمه ثمینی در فیلمنامه نویسی، کتایون جهانی در پخش جهانی آثار و نگار اسکندرفر در تهیه‌کنندگی همگی مثال‌های منحصربه فردی از تلاش‌های زنان در سینمای ایران است.
این اسامی البته نام‌هایی هستند که اصطلاحا در پشت دوربین قرار دارند و لزوما دیده نمی‌شوند؛ بر این اسامی که تنها مشتی نمونه خروار تولید یک اثر هستند و زنان بی‌شماری را نمایندگی می‌کنند، می‌توان از بازیگران زنی نام برد که بی‌شک در ۴۰ سال گذشته برای همه علاقمندان سینما شناخته شده و محبوب هستند و بازی‌های خاطرانگیزشان در درخشش سینمای پس از انقلاب سهم غیرقابل انکاری دارد؛ هما روستا، آزیتا حاجیان، فاطمه معتمدآریا، نیکی کریمی، لیلا حاتمی، گوهر خیراندیش، هدیه تهرانی تنها بخشی از این اسامی هستند.
اما در ادامه برای بررسی این موضوع با سه تن از هنرمندان و منتقدان زن سینمای ایران به گفت وگو نشستیم.
هرکسی که حقی دارد باید خودش را تحمیل کند
انسیه شاه‌حسینی از معدود کارگردانان زن سینمای ایران که در حوزه دفاع مقدس آثار قابل تحسینی ساخته در گفت‌وگو با خبرنگار سینمایی ایرنا و با توضیح درباره ترکیب هیئت داوران جشنواره فیلم فجر در چهامین دوره، خاطرنشان کرد: قطعا کسی که این تصمیم را گرفته ویژگی‌هایی برای این هیئت در ذهن داشته و احساس کرده است که ترکیبی این چنین اهداف جشنواره را پاسخگو خواهد بود. امیدوارم که نتیجه و خروجی این انتخاب خوب باشد.
این فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان ادامه داد: من هرگز به جنسیت فکر نکرده‌ام و این نگاه شخصی را دارم که فارغ از جنسیت است؛ به همین دلیل هم زمانی که فیلم‌های جنگی و اکشن می‌ساختم هرکسی سوال می‌کرد آیا این ژانر و سبک فیلمسازی، برای یک زن سخت نیست با این سوال و این شیوه نگرش مخالفت می‌کردم.
جنسیت هرگز مدنظر من نبود چرا که مهم کیفیت کار، نگاه، شعور، فهم، درک و ایده‌های قوی انقلابی است؛ در نتیجه چه زن این خصائل را داشته باشد و چه مرد تفاوتی ندارد
کارگردان آثاری چون دل نمک (۱۳۶۸)، آب را گل نکنید (۱۳۶۸)، اوینار (۱۳۷۰)، مجروح جنگی (۱۳۷۷)، غروب شد بیا (۱۳۸۳)، شب بخیر فرمانده (۱۳۸۴) در پاسخ به این پرسش که این نادیده‌گرفتن زنان در چنین انتخاب‌هایی از کجا سرچشمه می‌گیرد، یادآور شد: هرکسی اگر حقی دارد باید خودش را تحمیل کند؛ زمانی که فیلم جنگی ساختم با رویکردهای انتقادآمیز مختلفی روبرو شدم اما کوتاه نیامدم و برای ساخت فیلم های دفاع مقدسی خط شکن بودم.
شاه‌حسینی خاطرنشان کرد: حتی وقتی به جنوب ایران می‌رفتیم و خواهان کار در منطقه‌ای مرزی بین ایران و عراق بودیم وقتی متوجه می‌شدند کارگردان زن است، رویکردشان عوض می‌شد و می‌گفتند این زن همه را به کشتن خواهد داد.
برنده جایزه ملی از سی و یکمین دوره جشنواره فیلم فجر برای فیلم زیباتر از زندگی (۱۳۹۱) تصریح کرد: ولی آنقدر این کار را تکرار کردم که خود آنان پس از نمایش فیلم از من عذرخواهی کردند؛ یعنی خودم را با توانایی‌هایم تحمیل کردم.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا به رغم پرکاری زنان و تولیدات با کیفیت آنان همچنان شاهد کمرنگ بودن و حذف آنان در چنین هیئتی هستیم، گفت: این نظر کسی است که انتخاب می‌کند و شاید اگر شما دبیر جشنواره بودید همه را خانم انتخاب می‌کردید که باز هم از نظر من ایرادی نداشت.
نادیده‌گرفتن زنان نتیجۀ یک برنامه ریزی فرهنگی است
فلورا سام دیگر کارگردان و بازیگر سینمای ایران نیز در گفت‌وگو با خبرنگار سینمایی ایرنا با اشاره به فقدان زنان در هیئت داوری جشنواره امسال تاکید کرد: طبیعتا نظر من در این مورد مساعد نیست و قطعا پاسخگوی چرایی چیدن چنین ترکیبی تصمیم گیران این حوزه هستند. البته این نگاه و رویکرد در همه جا در جریان است همچنان که در شوراهای صدا و سیما هم منوال به همین ترتیب است و اساسا اتفاق جالبی نیست.
این هنرپیشه، نویسنده و کارگردان تلویزیون و تئاتر ادامه داد: برای من فقدان زنان در هیئت داوران موضوع بی‌احترامی نیست بلکه معتقدم درحالی که ما خانم‌هایی را داریم که کارشان بسیار خوب است، خروجی‌های قابل توجهی دارند و سخت تلاش می‌کنند وقتی در این موارد به آنان توجه نمی‌شود حتما یک بی‌مهری در این راستا وجود دارد. یعنی دو حالت دارد: حالت اول این است که آدم‌هایی هستند که بدون هیچ برنامه ریزی‌ای دست به انتخاب و عمل می زنند که این اصلا خوب نیست.
وی افزود: دو دیگر این که آدم‌هایی هستند که برنامه‌ریزی دارند و در این برنامه‌ریزی دوست دارند یا می‌خواهند که حضور و نقش زنان کمرنگ باشد که در هر دو صورت این اتفاق برای فرهنگ‌سازی و ارتقا فرهنگی در همه زمینه‌ها اشکال دارد.
بازیگر مجموعه‌های مهر و ماه (۱۳۶۹) و توطئه فامیلی (۱۳۹۰) با اشاره به نادیده‌انگاری و کم‌لطفی در مورد زنان، اظهار داشت: این موضوع در همه قسمت‌ها در جریان است اگر نگاهی به شورهای صدا و سیما بی‌اندازید به راحتی مشاهده می‌کنید که حضور مردان پررنگ است؛ حتی در برنامه‌سازی و کمیت برنامه‌سازان هم داستان به همین ترتیب است؛ یعنی آنقدر که از کارگردانان و نویسندگان و تهیه‌کنندگان مرد استقبال می‌شود از خانم‌ها استقبال نمی‌شود.
استقبال منظور این نیست که برای ما خانم ها گل بیاورند بلکه داستان این است که ما هم به مانند مردان بتوانیم کار کنیم
نویسنده و بازیگر سریال مرضیه (۱۳۹۸) گفت: اگر مردان برای شروع کار در مرحله صفر قرار داشته باشند خانم‌ها در مرحله منفی ۱۰ هستند و باید تلاشی بسیار مضاعف داشته باشند.
وی افزود: به رغم همه تلاش‌ها، تقلاها و اثبات کردن‌هایی که خانم‌ها از خودشان نشان می‌دهند اما یک مرحله‌ای هست که دیگر ربطی ندارد که زنان تا چه اندازه خوب عمل کرده‌اند و کسانی هستند که به زنان اجازه می‌دهند یا نمی‌دهند مانند همین شورایی که انتخاب شده است.
سام یادآور شد: به نظر من اتفاقا خانم‌ها بسیار با کیفیت و کمیت تلاش می‌کنند؛ یعنی آنجایی که زورشان می‌رسد و کاری را ارائه می‌کنند، می‌بینیم که کارایی شان خیلی خوب است و آثار خوب و تولیدات شاخصی را در همه زمینه‌ها از خودشان به جا می‌گذارند؛ در نتیجه به نظرم پشت چنین انتخاب‌ها و ترکیب‌هایی یک برنامه‌ریزی فرهنگی وجود دارد.
سیاستی عمومی خواهان به حاشیه‌راندن زنان است
آنتونیا شرکا مدرس دانشگاه و منتقد سینما نیز در گفت‌وگو با خبرنگار سینمایی ایرنا و در واکنش به انتخاب هیئت داورانِ تماما مردانه چهلمین جشنواره فیلم فجر بیان کرد: به طور کلی این موضوع که حتما باید در هیئت داوران خانمی حضور داشته باشد که توازنی حفظ شود را ضروری نمی‌دانم و تصور می‌کنم که لازم است در برخی موارد فراتر از بحث جنسیتی به موضوع نگاه کنیم؛ این که در این هیئت چرا آقایان بیشتر هستند و تعداد خانم‌ها کمتر است را شاید می‌شد با این منطق از نظر گذراند که ممکن است به هر دلیلی آقایان به لحاظ تخصصی شایستگی بیشتری داشتند.
وی افزود: ولی از طرفی زمانی که اعضای هیئت داوری را دیدم متوجه شدم که اگرچه برخی از آنها چهره‌های سرشناسی هستند اما لزوما همه آنها شایسته‌ترین نیستند و قطعا جای آنان را می‌توانست خانمی بگیرد که چهره‌ای سرشناس باشد
این مترجم، منتقد سینما و مدرس دانشگاه ادامه داد: هیئت داوران حاضر ترکیبی نیست که بهترین حالت باشد یعنی در این ترکیب می‌توانست یک یا دونفر حضور داشته باشد که به همان میزان وزن علمی هیئت داوران حفظ شود.
شرکا افزود: در حوزه تخصصی خودم متوجه شدم که یکی از اعضای هیئت داوری منتقد هستند که به شخصه ایشان را نمی‌شناسسم (البته که من همه دوستان منتقد را نمی‌شناسم) ولی به راحتی در بخش منتقدان می‌توانستند یک خانم را قرار دهند یا در هر کدام از حوزه‌های دیگر، یکی از این اعضا می‌توانست یک خانم باشد.
مترجم کتاب سالواتوره جولیانو تاکید کرد: بحث مباحث فمینیستی و یا ذهنیت ضد زن بودن نیست اما یک سیاست عمومی وجود دارد که بر این عقیده است که خانم‌ها در اولویت نباشند.
شرکا اظهار داشت: اگرچه داوری یک بحث علمی است و باید فراجنسیتی باشد اما جشنواره‌ها یک آکادمی، کنفرانس یا همایش علمی نیستند و وجهه‌ای فرهنگی سیاسی و اجتماعی هم دارند؛ بنابراین مبنای داورانی که برای قضاوت در مورد فیلم‌ها انتخاب می‌شوند گرچه بخشی تخصصی و حرفه‌ای است (کما اینکه این داوران از حرفه‌های مختلف انتخاب می‌شوند) اما بخشی هم وجه‌ای‌ست که این هیئت نمایندگی می‌کنند.
مولف کتاب دستور زبان ایتالیایی خاطرنشان کرد: به طورکلی خانم‌ها در صنعت سینما در اقلیت هستند و این موضوعی است که در همه دنیا وجود دارد اما به همان اندازه‌ای که در اقلیت هستند به همان اندازه هم باید در هیئت داوری حضور داشته باشند؛ نمی‌گوییم از هشت نفر هیئت داوران باید نیمی (۴ نفر) خانم باشند اما دست کم می‌شود شش آقا باشند و دو خانم؛ یعنی به همان نسبتِ کمترِ زنان فعال در این عرصه، باید به همان نسبتِ کوچک هم زنان در هیئت انتخاب باشند.