ایران یکی از منحصربفردترین کشورها از لحاظ دارا بودن اکوسیستم های تالابی است، در جهان مجموع تالاب ها در ۴۲ تیپ طبقه بندی شده اند که از این تعداد ۴۱ نوع آن در ایران وجود دارد، در ایران ۱۴۱ تالاب دارای ارزش اکولوژیکی با وسعت بیش از سه میلیون هکتار شناسایی شده که از این تعداد ۲۵ تالاب رامسر سایت (ثبت شده در کنوانسیون رامسر) با بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت دارای ارزش جهانی و چهار سایت نیز ذخیره‌گاه زیستکره است.
در واقع تالاب ها بسترهای آبی ارزشمندی هستند که علاوه بر نقش تامین امنیت مواد غذایی مورد نیاز بشر و سایر موجودات، قابلیت زیادی در ذخیره کربن مازاد اتمسفر دارد، این حوضه های آبی معمولا دی اکسید کربن را توسط گیاهان جذب و آنرا تبدیل به مواد آلی می کنند این باعث می شود تا گرمایش کره زمین کاهش یابد، همچنین می توانند شرایط آب و هوایی را در یک منطقه متعادل کنند و هیدرواقلیم های خاصی را به وجود آورند که موجب بالا رفتن ارزش های زیستگاهی یک منطقه می شود.
یک تالاب در هر هکتار بین پنج هزار تا ۲۱ هزار دلار به انسان خدمات مستقیم و غیرمستقیم ارائه می دهد، با وجود این خدمات اما مانند تمام بخش های محیط زیست دستخوش تغییرات شده و از گزند زیاده خواهی انسان در امان نمانده است؛ بر این اساس کشورها به یک اجماع رسیدند که باید فکری به حال تالاب ها بکنند، این بود که در دوم فوریه ۱۹۷۱ نمایندگان ۱۸ کشور در شهر رامسر واقع در شمال ایران گردهم آمدند و اولین معاهده محیط زیستی دنیا را با نام کنوانسیون رامسر ثبت کردند، این کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی، به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی با هدف حفاظت از تالاب‌ها و حیوانات و گیاهان وابسته به آنها به ویژه پرندگان آبزی و کنار آبزی است، اکنون این پیمان ۲۴۱۲ مکان به وسعت بیش از ۲۵۴هزار هکتار در ۱۷۱ کشور را پوشش می‌دهد.
کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ جنبه قانونی پیدا کرد و این روز به نام روز جهانی تالاب ها نامگذاری شد که امسال دوم فوریه با ۱۳ بهمن ماه مصادف شده است، هر سال یک شعار برای این روز انتخاب می شود که امسال «تالاب ها را ارج نهیم، مدیریت کنیم ، احیا کنیم ، دوست بداریم» برای این روز تعیین شده است.
سازمان حفاظت محیط زیست هر سال در این روز برنامه های متنوعی را در سراسر کشور و در کنار یک تالاب برگزار می کند که قرار است امسال روز جهانی تالاب ها در کنار تالاب بختگان در استان فارس برگزار شود.
در این میان یکی از مشکلاتی که وجود دارد تامین نشدن حقابه تالاب ها از طرف وزات نیرو است که رییس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود بر اساس قانون، میزان حقابه تالاب‌ها از سوی سازمان حفاظت محیط زیست تعیین شده و وزارت نیرو نیز مکلف به تامین آن است اما آنطور که باید حقابه‌ها به سمت تالاب‌ها رهاسازی نمی شوند.
میزان حقابه تالاب‌ها از سوی سازمان حفاظت محیط زیست تعیین شده و وزارت نیرو نیز مکلف به تامین آن است اما آنطور که باید حقابه‌ها به سمت تالاب‌ها رهاسازی نمی شوندصدیقه مدرس طباطبایی افزود: بیشتر تالاب های ما در پایین دست حوضه آبی واقع شده اند از طرفی هم در بالا دست شاهد احداث سدهای زیادی هستیم که مانع رسیدن آب به تالاب ها می شود که به رغم پیگیری‌های سازمان محیط زیست از وزارت نیرو، حقابه مورد نیاز تالاب‌ها تامین نشده، این در حالی است که میزان حقابه از سوی سازمان محیط زیست محاسبه و تعیین شده و فقط بخش محدودی از این نیاز تامین شده است.
رییس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست اظهارداشت: بعد از بارندگی‌های اخیر، هم آنطور که انتظار داشتیم آب به تالاب‌ها نرسیده است چون تمام آبها در مخازن سدها ذخیره می شود و دیگر آبی به پایین دست نمی رسد.
علی ارواحی متخصص مدیریت تالاب ها دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: در بارش های حدی اخیر در یک ماه گذشته چند استان شامل فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان جنوبی بیشترین بارش ها را داشتند و سیلاب هایی هم در آنها اتفاق افتاد که انتظار داشتیم حجم زیادی آب به تالاب ها برسد اما اینطور نشد.
وی افزود: بیش از ۱۴۰ تالاب در کشور داریم که برخی از مهمترین آنها تالاب بختگان و کافتر در استان فارس، هامون در سیستان و بلوچستان، شادگان و هورالعظیم در خوزستان و جازموریان در کرمان است که در بارندگی های اخیر شنیدیم که فقط تالاب جازموریان به صورت ۱۰۰درصد آبگیری شد، در نگاه اول خبر خوبی است اما باید حواسمان باشد که ۱۴۰ تالاب دیگر هم داریم و در چه شرایطی قرار دارند، علاوه بر آن جازموریان جزو تالاب های بسیار کم عمق کشور است یعنی جزو تالاب هایی است که به واسطه سیلاب ها آبگیری می شود و بعد از توقف بارش ها به سرعت با تشدید تبخیر خشک می شود.
وی اظهار داشت: شرایطی که اکنون تالاب جازموریان دارد را سال ۹۸ هم شاهد بودیم که بعد از مدتی به طور کامل خشک شد، حال مساله مهم این است که وقتی تالابی در این شرایط آبگیری می شود برای حفظ آن چه کار باید کرد؛ در حالی که تالاب ها کارکردی مانند ذخیره و کنترل سیلاب دارند باید در شرایط بارندگی شاهد آبگیری حجم زیادی از تالاب ها باشیم.
ارواحی ادامه داد: در بالا دست تالاب ها، جنگل ها و مراتع وجود دارد اما متاسفانه اکنون شاهد فرسایش ۵ برابری خاک در کشور نسبت به متوسط جهانی هستیم که بسیار نگران کننده است، اما سوال این است که علت این میزان فرسایش چیست که به تخریب جنگل ها و نابودی مراتع بر می گردد، در واقع جنگل ها در بالادست تخریب شده اند و پوشش گیاهی و مرتعی نیز از غنای کافی برخوردار نیست بنابراین هر گاه بارشی رخ می دهد ابتدا شاهد سرازیر شدن خاک و رسوبات به پایین دست هستیم که این فرسایش موجب می شود در پایین دست از یک طرف انباشت رسوبات را در رودخانه ها و از طرف دیگر ادامه این انباشت را در تالاب ها داشته باشیم.
وی اظهار داشت: این انباشت باعث می شود حجم ذخیره و انتقال سیلاب در رودخانه ها و تالاب ها به شدت کاهش یابد، به عنوان مثال اکنون سالانه بیش از ۴۰۰ هزار تن رسوب وارد تالاب انزلی می شود که مشکلات زیادی ایجاد کرده است یکی از آنها ایجاد اختلاف تراز بین تالاب و دریا است که به علت انباشت رسوبات سطح تالاب بالا آمده از این رو این اختلاف تراز با دریا بسیار زیاد شده است.
سالانه بیش از ۴۰۰ هزار تن رسوب وارد تالاب انزلی می شود که مشکلات زیادی ایجاد کرده است یکی از آنها ایجاد اختلاف تراز بین تالاب و دریا استمتخصص مدیریت تالاب ها ادامه داد: آب ۱۱ رودخانه بالادست وارد تالاب انزلی می شود که تمام اینها حجم زیادی سیلاب با خود به همراه دارند، از سوی دیگر وقتی تراز تالاب با سیلاب بالا می آید دیگر توان نگهداشتن سیلاب را هم از دست می دهد و این باعث خسارت می شود چون دیگر تالاب نمی تواند سیلاب را در خود نگه دارد و به این ترتیب منابع آب ناشی از سیلاب هم از بین می رود آنهم در شرایطی که به شدت آبخوان های کشور به لحاظ افت سطح شرایط بحرانی را تجربه می کنند.
وی اظهار داشت: بنابراین علاوه بر اینکه مشکل ما فرسایش و رسوبات است از سوی دیگر شاید لایروبی رودخانه های منتهی به تالاب درست انجام نمی شود و یا تمهیداتی مانند تله های رسوب گیر درست اجرا نمی شود و هم اینکه طرح آبخیزداری به طور درستی اجرا نمی شود، یا اینکه در بالادست سد می سازیم اما سدها به واسطه رسوبات سریع پر می شوند، بنابراین یکی از مواردی که لازم است خیلی به آن توجه شود بحث احیای پوشش گیاهی جنگلی، مرتعی، آبخیزداری در بالا دست و حفاظت از خاک است، موضوع دیگر تغییر کاربری بستر و حریم رودخانه ها و تالاب ها است که مشکلات زیادی ایجاد کرده است.
ارواحی گفت: از سوی دیگر دخل و تصرف مسیل های سیلابی منتهی به تالاب ها موجی می شود که سیلاب در زمان مناسب و لازم به تالاب ها نرسد و این موجب کاهش ضریب انتقال آب و ذخیره آن در مخازن تالاب می شود، بنابراین یکی دیگر از مواردی که لازم است مورد توجه قرار گیرد تثبیت حریم تالاب ها، رودخانه ها و آزادسازی حریم آنها است.
وی تاکیدکرد: در روند حفاظت از تالاب ها متاسفانه به دانش بومی کمتر توجه می شود، کشور ما دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است و این مربوط به امروز و دیروز نیست، قرن ها است که کشور ما در این وضعیت قرار دارد، دانش بومی راهکارهایی را برای مدیریت سیلاب شناخته است، در این راه در استان های شمالی آب بندان هایی را داریم که به طور مصنوعی ایجاد شدند، در مناطق کویری برای مدیریت آب شاهد احداث قنوات هستیم، در سیستان و بلوچستان نوع دیگری از آب بندان ها را داریم، نگاه دوباره به این دانش بومی خیلی می تواند به ما کمک کند از بابت اینکه ما ببینم در گذشته مردم کشور ما چگونه سیلاب را مدیریت می کردند بنابراین سعی کنیم آب بندان ها و قنوات را احیا کنیم تا بتواند دو کار را برای ما انجام دهند یکی اینکه سیلاب ها را بیشتر کنترل کنند و هم اینکه بتوانند موجب ذخیره سازی آب شوند به ویژه در این شرایط که به شدت با کمبود آب مواجه هستیم.
وی ادامه داد: در واقع با تکیه بر دانش بومی می توانیم منابع آبی خود را مدیریت کنیم، متاسفانه اتفاقی که در کشور ما می افتد این است که برای دهه های متمادی است که برای مدیریت منابع آب و مدیریت سیلاب ها سد احداث می کنیم فارغ از اینکه جانمایی قسمت قابل توجهی از این سدها مورد سوال و تردید است مثلا جایی که در پایین دست تالاب داریم و تالاب به خوبی می تواند همان کارکرد سد را داشته باشد اما بدون توجه به این مساله در بالادست سد احداث می کنیم.
با تکیه بر دانش بومی می توانیم منابع آبی خود را مدیریت کنیممتخصص مدیریت تالاب ها تاکید کرد: البته در جاهایی لازم است که سد احداث شود اما جانمایی سدها بسیار مهم است و اکنون نیز جانمایی بخش قابل توجهی از سدهای ما جای سوال دارد، علاوه بر این توجه نمی کنیم در جایی که سد احداث می کنیم چه بلایی بر سر جنگل و مراتع بالادستی آن می آید، یا اینکه توجه نمی کنیم آیا در پایین دست امکان انتقال جریان های سیلابی را فراهم کردیم یا اینکه با احداث سد این امکان قطع می شود؛ یک بسته راه حلی می تواند به بحث مدیریت سیلاب ها کمک کند.
وی اظهار داشت: یک بخشی راه حل های طبیعی مانند احیای جنگل ها، مراتع، حفاظت از حریم رودخانه ها، تالاب ها، تسهیل انتقال آب به تالاب ها است، یک بخشی دیگر راه حل های دانش بومی مانند احیای آب بندان، احیای قنوات و بخش سوم هم راه حل های مصنوعی و انسان ساخت است مثلا ممکن است در جاهایی لازم باشد که سد یا آب بند احداث شود اما متاسفانه اتفاقی که می افتد این است که فقط یک یک قطعه از پازل در مدیریت سیلاب بیشتر از همه مورد توجه قرار می گیرد.
ارواحی گفت: این عوامل باعث می شود آنطور که باید فواید سیلاب به تالاب ها نرسد و نتیجه این می شود که در صورت بروز سیلاب ۱۴۰ تالابی که داریم آنطور که باید آبگیری نمی شوند و مشکلاتی مانند بروز ریزگردها و تحت تاثیر قرار گرفتن معیشت جوامع محلی بروز می کند.014