چهلمین دوره جشنواره فیلم فجر از ۱۱ بهمن در سالن‌همایش‌های میلاد و از ۱۲ بهمن‌ماه در سالن‌های مردمی آغاز به کارکرد. با چند روز تاخیر نیز فیلم‌های بخش اصلی جشنواره در سالن‌های استان‌های مختلف کشور نیز به نمایش درآمدند. به دنبال شکل‌گیری موج اظهارنظر توئیتری‌ها درباره ماهیت جشنواره فیلم فجر و همچنین فیلم‌های بخش مسابقه، گروه‌داده‌کاوی ایرنا با هدف رصد و تحلیل داده‌های کاربران توئیتر فارسی در بازه رمانی برگزاری جشنواره (از ۱۱ تا ۱۶ بهمن‌ماه) و گذشت حدود نیمی از جشنواره، به تجزیه و تحلیل داده‌های توئیتری پرداخت که اهم این گزارش در قالب محورهای ذیل ارائه شده است.
نگاه آماری و روند انتشار توئیت‌ها
این داده‌کاوی در مقطع نخست جشنواره فیلم فجر یعنی ۱۱ تا ۱۶ بهمن ماه ۱۴۰۰ صورت گرفته است. در این بازه زمانی، بیش از ۸ هزار توئیت از ۵ هزار رسانه/کاربر منحصربه‌فرد استخراج شده که به روشنی به همه‌گیری این موج و اظهارنظر طیف‌های مختلفی از کاربران توئیتر دلالت دارد. مجموع کل لایک‌ها در این پژوهش حدود ۳۸ هزار لایک است و نزدیک به ۳ هزار (یک‌سوم) توئیت‌ها بازنشری بوده است. میزان اندک لایک‌ها و حجم ۳۵ درصدی توئیت‌های بازنشری نشان می‌دهد که حجم زیادی از توئیت‌ها، بازنشری بوده و همچنین میانگین هر توئیت ۴ لایک است. میانگین پایین لایک‌های توئیت‌ها نیز حاکی از این است که توئیت‌های زیادی از سوی کاربران غیرمطرح در توئیتر نشر یا بازنشر پیداکرده و تعدادی از آنها نیز به سرعت حذف شده‌اند.
روند انتشار محتوا همچنان که در نمودار زیر قابل مشاهده است، با یک پیک در روز ۱۳ بهمن ماه همراه بوده است. روز سیزدهم بهمن ماه روز نمایش دو فیلم «برف‌آخر» و «لایه‌های‌دروغ» در سالن همایش برج میلاد و مرکز اصلی نمایش فیلم‌ها برای اهالی رسانه و منتقدین است. «لایه‌های دروغ» ساخته «رامین سهراب» یکی از ضعیف‌ترین فیلم‌های ادوار جشنواره فیلم فجر بود که واکنش‌های زیادی را در زمان نمایش و بعد از آن در فضای مجازی و رسانه‌ای کشور به وجود آورد. از این رو قله نمودار روندنمای این موج به روز سوم و به طورمشخص واکنش‌ها به فیلم «لایه‌های دروغ» مربوط است که در نمودار میله‌ای فیلم‌ها نیز که در ادامه آمده در رتبه سوم فیلم‌های پرحرف‌وحدیث قرار گرفته است. پانزدهم بهمن ماه همراه شد با نمایش دو فیلم «بی‌مادر» و «دسته دختران» که اولی به جهت طرح برخی حواشی مربوط به آقازادگی کارگردان و ساختار ضعیف فیلم و دومی به دلیل هزینه‌های سنگین تولید و برخورد سرد عوامل با اهالی رسانه حاشیه‌ساز شد.
رویکرد کلی کاربران به محتوای منتشرشده توئیت‌ها چگونه بود؟
با وجود اینکه به طور عمده موضوعات ترندشده در فضای توئیتر فارسی، موضوعاتی چالشی و انتقادی هستند، درصد همراهی و موافقت حدود ۴۰درصدی کاربران از رضایت قابل توجه کاربران از جشنواره با فیلم‌های آن حکایت دارد، اگرچه حضور برخی گروهای سیاسی خاص به بالا رفتن این درصد کمک کرده، اما برخی از کاربران نیز از فیلم‌های مهم جشنواره استقبال کردند. درباره درصد مخالفت و نارضایتی کاربران نیز ذکر این نکته حائز اهمیت است که بخشی از کاربران به اشکالات ساختاری فیلم‌ها اشاره داشتند و گروهی نیز موضوعات جانبی از جمله کرونا و اعمال مسائل نظارتی از جمله حجاب و پوشش سلبریتی‌ها و حاضرین را دلیل مخالفت خود عنوان کردند.
پرتکرارترین مضامین مطرح‌شده در توئیت‌ها کدامند؟
یکی از مهمترین پرسش‌های این پژوهش، استخراج مضامین اصلی و پرتکرار کاربران درباره ماهیت جشنواره فیلم فجر و فیلم‌های به نمایش درآمده در سالن‌های سراسر کشور بوده است که در ادامه پرتکرارترین مضامین ارائه شده است:
۱.کیفیت فیلم‌ها و عملکرد ستاد برگزاری: اظهارنظر درباره فیلم‌ها، پرتکرارترین مقوله یا مضمونی بود که کاربران توئیتر علاقه زیادی درباره اظهارنظر آن داشتند. در این میان برخی از کاربران نیز ستادبرگزاری و به ویژه هیات انتخاب جشنواره را عامل اصلی ورود فیلم‌های ضعیف فیلم‌ها عنوان کردند و به شدت از حضور برخی فیلم‌های ضعیف و فاقدساختار و محتوا انتقاد کردند. در مقابل برخی فیلم‌های جشنواره از جمله «موقعیت مهدی»، «مرد بازنده»، «علفزار» نیز مورد اقبال عمومی کاربران و رسانه‌های مجازی قرار گرفته است.
۲.موضع‌گیری درباره جشنواره و اقدامات دولت: بحث درباره ماهیت جشنواره فیلم فجر و همچنین برخی اقدامات و دستاوردهای دولت سیزدهم در ارتباط با جشنواره فیلم فجر در این بخش ارائه و طبقه‌بندی شده است. بحث درباره ماهیت جشنواره فیلم به عنوان ویترین سینمای ایران و یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی و هنری سال که در ایام دهه مبارکه فجر برگزار می‌شود، مورد توجه دو طیف ارزشی و برانداز در توئیتر بوده است. همچنین، اقدامات اخیر دولت‌سیزدهم درباره نمایش فیلم‌ها در استان‌های مختلف کشور و طرح موضوع عدالت فرهنگی از دیگرمحورهای مورد تاکید توئیتری‌ها در این بخش بوده است.
۳.ماهیت سرگرمی‌سینما و فیلم‌بینی در ایام جشنواره: این مضمون که در رتبه سوم مضامین پرتکرار قرارگرفته، کلیه توئیت‌های مرتبط با سینمارفتن و فیلم‌بینی و همچنین جنبه‌های سرگرمی هنرهفتم را در برمی‌گیرد. از این رو این مضمون از کلی‌ترین مقوله‌ها در میان این ۶ مضمون است که محتواهای مختلف و متنوعی را از سوی کاربران با گرایش‌های مختلف و رویکردهای متفاوت در برمی‌گیرد.
۴.حجاب، پوشش و برخوردهای نظارتی: بحث پوشش و حجاب از جمله موضوعاتی است که هر سال و در جریان برگزاری جشنواره فیلم فجر در میان کاربران مجازی و رسانه‌ها فراگیر می‌شود. این مضمون در چند جنبه از سوی کاربران توئیتر مطرح شد؛ برخی از توئیت‌ها به پوشش سلبریتی‌ها در مراسم مختلف از جمله فوتوکال‌ها و حضور در نشست‌های رسانه‌ای اشاره دارد که پرداخت به این مقوله به طور محسوسی در جشنواره امسال کاهش یافته و عمده مصادیق مربوط به فشن‌شو در جشنواره فیلم فجر به نمونه‌های سال‌های قبل مربوط بوده است. بحث حجاب و برخوردهای نظارتی نیز موج دیگر مطرح شده در توئیتر و درباره اعمال جدی مسائل فرهنگی مرتبط با حجاب است که از سوی طیف‌های مختلف مذهبی و غیرمذهبی بیان شده است
۵.کرونا و اعمال پروتکل‌های بهداشتی: شیوع کرونا که همزمان با برگزاری جشنواره باردیگر به اوج رسیده، از جمله موضوعات پربحث و فراگیر کاربران مجازی بود که روزانه و به بهانه‌های مختلف در فضای توئیتر مطرح شد. برگزاری بازی بدون تماشاگر ایران و امارات در روز ۱۲ بهمن ماه به بهانه شیوع کرونا و برقراری جشنواره فیلم فجر در همان زمان یکی از مهمترین مصادیق مطرح‌شده در این مضمون بود که کاربران با مقایسه این دو رویداد، از تصمیمات دولت انتقاد کردند.
۶.اشاره به رانت، آقازادگی، توقیف و فیلم‌های سفارشی: یکی دیگر از مضامین پرتکرار در این پژوهش به حاشیه‌های مرتبط به فیلم‌ها و عوامل آن مربوط بود که از سوی اهالی رسانه و برخی خبرنگران مطرح شد. حضور ۵ فیلمساز فیلم اولی از جمله «یوسف حاتمی‌کیا» فرزند ابراهیم حاتمی‌کیا با فیلم «شب طلایی»، «حمیدشاه حاتمی» فرزند علی شاه‌حاتمی با فیلم «ماهان»، «علی حضرتی» فرزند الیاس حضرتی با فیلم «شهرک»، «عباس نادران» فرزند الیاس نادران با فیلم «شادروان» و «سیدمرتضی فاطمی» فرزند سیدعباس فاطمی با فیلم «بی‌مادر» اصلی‌ترین مصداق آقازادگی مجازی‌ها در ارتباط با فیلم‌های جشنواره امسال بودند. اشاره به برخی بی‌عدالتی‌ها و توقیف فیلم‌ها و عدم نمایش فیلم‌های خارج از مسابقه در کنار طرح فیلم‌های سفارشی از دیگر موضوعات بودند که سبب شد این مقوله به مضمونی انتقادی و چالشی و رویکرد حداکثری مخالفت کاربران تبدیل شود.
نام کدام‌سلبریتی یا چهره‌سرشناس پرتکرار شد؟
یکی از پرسش‌های جذاب این دادکاوی این بود که نام کدام سلبریتی‌ها و چهره‌های سرشناس و فیلم‌ها در میان کاربران توئیتر بیشتر مطرح و پرتکرار شده‌اند که در دو بخش پیش‌رو، پاسخ به این دو سوال پاسخ داده شده است:
همچنان که ازنمودار میله‌ای مقایسه‌ای ذیل مشخص است، «جواد عزتی» با بیشترین درصد فراوانی آرا، پرتکرارترین بازیگری است که کاربران درباره حضور و نقش‌آفرینی او اظهار نظر کرده‌اند. به گمان برخی از کارشناسان سینما، عزتی در حال حاضر محبوب‌ترین بازیگر حال حاضر ایران است که حضور توامان وی در فیلم‌های طنز و جدی توانایی او را برای اهالی سینما و عموم مردم نمایان ساخته است. حضور جواد عزتی در فیلم «مرد بازنده» محمدحسین مهدویان نیز باعث مطرح‌شدن نام او به عنوان یکی از چهره‌های محبوب و پرحرف و حدیث امسال شده به نحوی که برخی وی را از همین حالا نامزد بهترین بازیگری جشنواره اعلام کرده‌اند. «پژمان جمشیدی» که تا به حال در دو فیلم «علفزار» و «بی‌مادر» حضور داشته، مورد توجه برخی از اهالی سینما و منتقدین قرار گرفته و حضور متفاوت وی در نقش یک قاضی در فیلم علفزار نیز با توجه مخاطبان جشنواره امسال روبرو شده است. «سید حسن آقامیری»، روحانی خلع لباش شده‌ای است که حضور وی در جریان مراسم فوتوکال فیلم «بی‌مادر» سیدمرتضی فاطمی، نام وی را در فضای توئیتر فارسی داغ کرد. «سحر دولشاهی» به دلیل پوشش متفاوتش، «مریلا زارعی» به عنوان سلبریتی محبوب و «علیرضا بیرانوند» نیز به خاطر اینکه سوژه اصلی فیلم «بیرو» عباس میرزایی بود، در میان چهره‌های سرشناس مطرح و معرفی شدند. گروهی از کاربران نیز با فراگیرشدن دوباره بحث سلبریتی‌ها، نام شهدای جنگ تحمیلی از جمله حسین خزاری و حاج قاسم سلیمانی را به عنوان سلبریتی‌های محبوب خود معرفی کردند.
نوید محمدزاده به جهت حضور همسرش «فرشته حسینی» در فیلم «دسته دختران»، هوتن شکیبا به دلیل حضور متفاوت در فیلم «علفزار»، مسعود نقاش‌زاده به عنوان دبیر جشنواره که به دلیل ابتلا به کرونا در روز پنجم جشنواره حاضر شد، امین حیایی به خاطر فیلم «برف آخر» و هادی‌حجازی‌فر با «موقعیت‌مهدی» و شهاب‌حسینی به جهت حضور در هیات داوران جشنواره فیلم فجر از جمله سلبریت‌هایی بودند که در توئیت‌ها نامشان پرتکرار شد.
تولیدمحتوا درباره کدام فیلم‌های جشنواره فیلم فجر بیشتر بود؟
فیلم «بیرو» و «مرد بازنده» به دلیل نمایش در روز نخست جشنواره با اقبال بیشتری از سوی مخاطبان روبرو شد و بحث و نظر توئیتری‌ها در باره جشواره با این فیلم آغاز شد بیوگرافیک‌بودن فیلم «بیرو» و حضورچهره‌های سرشناس در «مرد بازنده» و شخص محمدحسین مهدویان از دیگر دلایل پرتکرارشدن این دو فیلم در میان کاربران بود. «لایه‌های‌دروغ» به خاطر ضعف‌های مفرط و «علفزار» به جهت ویژگی‌های منحصربه فردش، دو فیلم دیگری بودند که با بحث و نظر توئیتری‌ها روبرو شدند. «موقعیت مهدی» به دلیل به تصویر درآوردن زندگی یکی از سرداران برجسته دفاع‌مقدس، «بی‌مادر» به دلیل ضعف‌ها و حواشی مربوط به آقازادگی و «ضد» به دلیل محتوای سیاسی و جذابش در میان توئیتری‌ها بارها مطرح شد.
«ماهان» و «هناس» از دیگر فیلم‌های جشنواره بودند که با واکنش حداکثری و مخالفت کاربران مواجه شدند. «خائن‌کشی» نیز جدیدترین فیلم مسعود کیمیایی بود که نتوانست آرای مجازی‌ها را جلب نماید. «شب طلایی» ساخته یوسف‌حاتمی کیا، «نگهبان شب» ساخته رضا میرکریمی و «برف آخر» امیرحسین علی عسگری نیز به جهت نام فیلمساز یا کیفیت فیلم، مورد توجه بیشتر توئیتری‌ها واقع شدند.
جمع‌بندی
۱. رویکرد کلی کاربران توئیتر به رضایت نسبی آنها از فضای جشنواره حکایت دارد و به نظر می‌رسد که عمده نقد و نظر توئیتری‌ها نیز به کیفیت فیلم‌ها و اظهارنظر درباره بازیگران و عوامل آن مربوط بوده است. در این میان انتقاد از برگزاری جشنواره در شرایط فرارگیری کرونا و همچنین برخی برخوردهای نظارتی در ارتباط با حجاب و پوشش حاضرین جشنواره نیز از سوی کاربران پرتکرار شد.
۲. به نظر می‌رسد جشنواره فیلم فجر علاوه بر کارکردهای سینمایی و هنری خود، به محلی برای زورآزمایی مخالفان و موافقان نظام نیز تبدیل شده، طوری که یکی از مضامین پرتکرار این داده‌کاوی به مقوله ماهیت کلی جشنواره و اظهارنظر مخالفان و موافقان تخصیص یافته که موافقان جشنواره را به طور کلی طیف ارزشی و هوادار نظام و مخالفان آن را براندازها تشکیل داده بودند.
۳. فیلم‌های «مرد بازنده»، «علفزار» و «موقعیت مهدی» و همچنین «لایه‌های دروغ»، «ماهان»، «بی‌مادر» به ترتیب دو گروه محبوب و مغضوب فیلم‌های به نماش در آمده در جشنواره هستنند که بیشترین بحث و جدل توئیتری‌ها درباره قوت و ضعف آنها شکل گرفته است. اقبال کاربران به پرداختن به «جواد عزتی» و «پژمان جمشیدی» نیز از محبوبیت و توانایی این دو بازیگر در میان آثار به نمایش‌درآمده آثار امسال تا روز ششم اشاره دارد که بعید نیست این اقبال عمومی مجازی‌ها در سرنوشت نهایی برندگان سیمرغ بی‌تاثیر باشد.