به گزارش ایرنا، جنگل‌ها رویشگاه طبیعی مفیدی هستند که بر اساس تعریف سازمان ملل، بیش از ۳۳ نوع خدمت غیر قابل معامله از جمله تولید اکسیژن، ترسیب کربن، تعدیل اقلیمی و افزایش ظرفیت گرمایی زمین که سبب می‌شود تا تفاوت دمای شب و روز کاهش یابد و کمک به جلوگیری از فرسایش خاک را ارائه می‌دهند و مهمترین ذخیره آب در کوهستان‌ها به‌شمار می‌روند.
به اعتقاد کارشناسان، جنگل‌ها توان بالایی در ذخیره آب دارند به طوری که عملکرد سالانه ذخیره آب جنگل‌های پراکنده ۳۰۰ متر مکعب و جنگل‌های متراکم و کیفی ۲۵۰۰ مترمکعب در هر هکتار است که اگر متوسط ذخایر آب جنگل‌ها ۱۵۰۰ مترمکعب محاسبه شود، نشان می‌دهد که جنگل‌های شمال کشور قادرند سالانه سه میلیارد و ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب ذخیره کنند.
در دهه ۳۰ خورشیدی که ۱۸ میلیون هکتار جنگل در کشور وجود داشت مجموع رویشگاه‌های جنگل‌های هیرکانی ۳.۵ میلیون هکتار اعلام شده بود اما امروز جنگل‌های هیرکانی به حدود ۱.۶ تا ۱.۸۵ میلیون هکتار کاهش یافته یعنی نیمی از این جنگل‌ها از بین رفتند و در مجموع اکنون فقط ۱۲ میلیون هکتار جنگل در کشور وجود دارد یعنی ۶ میلیون هکتار جنگل در طول ۶ دهه اخیر تخریب شده است.
جنگل‌های شمال که در دامنه‌های شمالی رشته کوه‌های البرز قرار گرفتند و یکی از پوشش‌های گیاهی منحصر به فرد کشور را دارند در دنیا با نام جنگل‌های هیرکانی شناخته می‌شوند.
این جنگل‌ها از اراضی ساحلی دریای خزر تا ارتفاعات فوقانی (حدود ۲۸۰۰ متر از سطح دریا) پراکنش داشته و باتوجه به ترکیب گونه‌ها و ساختارهای گیاهی متنوعی که ایجاد کردند، عملکردهای بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی بسیار ارزشمندی را در این مناطق به‌وجود می‌آورند.
به گفته علیرضا علی‌عرب استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، در این مناطق که مقدار کمی حدود ۱.۸۵ میلیون هکتار از سطح جنگل‌های کشور را شامل می‌شود ۱۵ درصد از انبوه‌ترین و متنوع‌ترین جنگل‌های ایران قرار گرفته است.
وی افزود: قرارگیری بخش عمده‌ای از این جنگل‌ها در دامنه‌های شیبدار مناطق کوهستانی و همچنین فاصله به نسبت کم آنها از مناطق خشک و نیمه‌خشک در نواحی مرکزی ایران و مناطق بیابانی و نیمه‌خشک شمال استان‌های گلستان، خراسان شمالی و ترکمنستان، از یکسو اهمیت این جنگل‌ها را در حفاظت آب و خاک کشور افزایش داده و از سوی دیگر حساسیت و شکنندگی این اکوسیستم‌ها را مورد تاکید قرار می‌دهد.
معرفی گونه‌ها درختی و درختچه‌ای شناسایی شده در جنگل‌های گلستان
به گفته عرب، به‌طورکلی جنگل‌های گلستان در ۲ بخش هیرکانی و ایران و تورانی قابل طبقه‌بندی هستند بنابر این باتوجه به تنوع گونه‌ای بالای این دو ناحیه رویشی و همچنین با وجود تعداد گونه‌های انحصاری فراوان در این نواحی رویشی (۱۱۵ گونه در ناحیه هیرکانی و ۱۴۵۲ گونه در ناحیه ایران و تورانی) تنوع پوشش گیاهی جنگل‌های استان بسیار بالاست.
این استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان افزود: جنگل‌های هیرکانی که عمده پوشش جنگلی گلستان را به خود اختصاص می‌دهند از شهرستان‌های بندرگز و کردکوی تا پارک ملی گلستان بر روی دامنه‌های شمالی البرز قرار دارند و باتوجه به فاصله گرفتن از اراضی ساحلی، کاهش نزولات از غرب به شرق و همچنین تغییرات زیاد در شکل زمین، تغییر قابل ملاحظه‌ای در ترکیب و ساختار جنگل‌های این مناطق به‌وجود می‌آید.
وی ادامه داد: به عنوان مثال درختان نم‌پسند راش که ۱۷.۶ درصد از سطح و حدود ۳۰ درصد از حجم چوب جنگل‌های هیرکانی را در ارتفاعات ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ متر از سطح دریا به خود اختصاص می‌دهد به‌دلیل نیاز رطوبتی بالا، از دره زیارت در جنوب شهرستان گرگان به‌تدریج در جنگل‌های شرقی این مناطق محو شده و پس از آن جای خود را به درختان ممرز و بلوط بلندمازو می‌دهد.
عرب افزود: همچنین این ۲ گونه در شرایط خاص رویشگاهی در مناطق پرشیب و نواحی مدیترانه‌ای با درختان هم جنس خود شامل کچف و سفیدمازو جایگزین می‌شوند.
وی گفت: در ناحیه هیرکانی ۸۰ گونه چوبی گزارش شده که از بین آنها ۶۵ گونه درختی ارزش حفاظتی بالایی دارند و برخی از آنها مثل انجیلی، شمشاد خزری، سفیدپلت و لیلکی از گونه‌های اندمیک و انحصاری این مناطق محسوب می‌شوند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: علاوه بر این، وجود رویشگاه‌های ارزشمند از درختان سوزنی برگ جنس ارس، سرو خمره‌ای، سرخدار و زربین در جنگل‌های استان گلستان که در ترکیبی از گونه‌های درختی و درختچه‌ای قرار گرفتند، ارزش‌های حفاظتی این جنگل‌ها را دوچندان کرده است.
وی اظهارداشت: همچنین بخش ایران و تورانی نیز قسمت‌هایی از ارتفاعات شمال شرقی استان را در بر می‌گیرد و در این جنگل‌ها گونه‌های ارزشمندی همچون پسته، سیاه کرکو و دغدغک به صورت خودرو در ارتفاعات می‌رویند و سطح وسیعی تحت پوشش جنگل‌های دست کاشت با گونه‌های مختلف کاج و سرو قرار گرفتند و در بخش‌های جلگه‌ای این مناطق نیز گونه‌های مختلفی از درختچه‌ها و درختان کوتاه مقاوم به شوری از جمله گز به‌صورت طبیعی پراکنش دارند.
گونه‌های درختی سرخدار، شمشاد و ملج در معرض تهدید
یکی دیگر از اعضای هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: گونه‌های درختی سرخدار، شمشاد و ملج جنگل‌های شمال به دلایل مختلف در معرض تهدید قرار دارد.
سید محمد واعظ موسوی اظهارداشت: برداشت بی رویه در گذشته، تبدیل جنگل به اراضی کشاورزی و شیوع آفات و بیماری‌ها از جمله دلایل کاهش جمعیت و در معرض تهدید قرارگرفتن برخی از گونه‌های درختی جنگل‌های شمال است که از بین آنها می‌توان به سرخدار، شمشاد هیرکانی و ملج اشاره کرد.
وی افزود: حفاظت از جمعیت‌های باقیمانده از این گونه‌های در معرض خطر نیازمند اراده جدی نهادهای متولی، آموزش و فرهنگ سازی به ویژه در رابطه با جوامع بومی و محلی، انجام اقدامات موثر به منظور تقویت اقتصاد و معیشت حاشیه نشینان جنگل و تخصیص اعتبارات کافی از طرف دولت است.
به گفته وی، جنگل‌های شمال کشور که در برخی منابع با نام جنگل‌های هیرکانی نامیده می‌شوند جزو جنگل‌های معتدل پهن برگ طبقه بندی شده و به لحاظ قدمت حائز اهمیت فوق العاده‌ای هستند زیرا بخش قابل توجهی از آنها (به ویژه در مناطق جلگه‌ای و کم ارتفاع) از دوران سوم زمین شناسی به جای مانده و بنابر گمانه زنی‌های موجود میلیون‌ها سال قدمت دارند.
این استاد منابع طبیعی ادامه داد: این جنگل‌ها در دامنه‌های شمالی رشته کوه‌های البرز واقع شده و به سبب قرار گرفتن در شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص از بارندگی‌های مناسبی برخوردارند.
برخی گونه‌های گیاهی جنگل‌های شمال اختصاصی است
واعظ موسوی اضافه کرد: جنگل‌های شمال از نظر گونه‌های گیاهی و جانوری بسیار غنی بوده و برخی از گونه‌های گیاهی آن اختصاصی است و در جای دیگری از کره زمین دیده نمی‌شود.
وی خاطرنشان کرد: جنگل‌های شمال ایران از نظر گونه‌های گیاهی نسبت به جنگل‌های مشابه، بسیار غنی است و با اینکه سطح به نسبت کوچکی از وسعت ایران را شامل می‌شود اما بیش از یک سوم کل گونه‌های گیاهی ایران را در خود جای داده است.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان افزود: در زمان حاضر گونه‌های درختی و درختچه‌ای مهم و ارزشمندی در جنگل‌های شمال وجود دارد که برخی از این گونه‌ها مانند "انجیلی، شب خُسب، لیلکی، بلوط بلند مازو و شمشاد هیرکانی" دارای قدمت زیادی بوده و از عناصر گیاهی بازمانده از دوران سوم زمین شناسی به شمار می‌رود.
درخت انجیلی جنگل‌های شمال، فسیل زنده
واعظ موسوی اظهارداشت: به عنوان مثال گونه درختی انجیلی را می‌توان فسیل زنده نامید زیرا آثار فسیل شده آن در برخی مناطق اروپا در اعماق خاک یافت می‌شود در حالی که در جنگل‌های شمال همچنان به صورت زنده حضور دارد و از سایر گونه‌های درختی مهم این منطقه می‌توان به "راش، ممرز، انواع افرا، نمدار، گیلاس وحشی، زبان گنجشک، توسکا، بارانک، آزاد و ملج" اشاره کرد و همچنین گونه‌های سوزنی برگی همچون "سرخدار، سرو زربین و سرو نوش" به صورت لکه‌هایی پراکنده دیده می‌شود.
وی ادامه داد: جنگل‌های هیرکانی در استان گلستان با مشکلات و چالش‌های متعددی مواجه است که از بین آنها می‌توان به وجود مشکلات اعتباری و بودجه‌ای در دستگاه‌های متولی، تغییرات اقلیمی، وقوع آتش سوزی‌ها، برداشت غیرقانونی چوب و سایر محصولات جنگلی، شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی، گردشگری غیرمسوولانه، افزایش جنگل‌خواری در روستاهای حاشیه جنگل و برخی پروژه‌های گردشگری یا صنعتی غیر اصولی در مجاورت یا داخل این جنگل‌ها اشاره کرد.
این استاد دانشگاه، چالش‌های ذکر شده را به طور عمده پیچیده، چند لایه و در برخی مواقع در هم تنیده دانست و افزود: مقابله با این چالش‌ها نیازمند اراده ملی و همکاری متقابل بین مردم و سازمان‌های دولتی است و همچنین تقویت فرهنگ محیط زیستی مردم و آشنایی آنان با اهمیت جنگل‌های هیرکانی از طریق آموزش در مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌های رسمی و غیر رسمی از جمله مهمترین اقداماتی محسوب می‌شود که می‌تواند نقش موثری در حفاظت از این موهبت الهی داشته باشد.
واعظ موسوی ادامه داد: رفع مشکلات بودجه‌ای سازمان‌های متولی به ویژه ادارات کل منابع طبیعی در شمال به منظور فراهم آوردن امکانات و تجهیزات مورد نیاز برای پایش و حفاظت از جنگل‌های هیرکانی و نیز کمک به معیشت کارکنان این مجموعه به ویژه افرادی که در حفاظت فیزیکی از جنگل‌ها دخیل هستند یکی دیگر از اقدامات مهمی است که می‌تواند در حفاظت از جنگل‌ها موثر باشد زیرا نمی‌توان از جنگلبانانی که در معیشت خود دچار مشکل هستند انتظار داشت تا به بهترین شکل به وظایف‌شان عمل کنند.
وی گفت: هر چند این افراد با وجود همه مشکلات با تمام توان در حال تلاش برای حفاظت از جنگل‌های هیرکانی هستند و در این راه از بذل جان نیز دریغ ندارند و شاهد این ادعا جنگلبانانی هستند که در سال‌های گذشته در راه انجام وظیفه به شهادت رسیدند.
این استاد دانشگاه افزود: همچنین تقویت معیشت جوامع محلی به ویژه روستاهای حاشیه جنگل نیز مساله مهمی است که می‌تواند نقش موثری در کاهش دست اندازی‌ها به جنگل‌های هیرکانی داشته باشد.
معاون امور جنگل اداره‌کل منابع طبیعی و امور آبخیزداری گلستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: پوشش گیاهی جنگل‌های استان بالغ بر ۸۰ گونه درختی و ۵۰ گونه درختچه ای از نوع پهن برگ خزان شو و جزو جنگل‌های هیرکانی و خزری است و تا منطقه گلیداغی از توابع شهرستان مراوه تپه امتداد دارد.
داوود مقدسی افزود: شیوع آفات و امراض در درختان مهمی مانند شمشاد و ممرز، انجیلی و آزاد و بلوط که غالبا به دلیل خشکسالی‌های چند سال اخیر است،
تاخیر و اجرای ناقص طرح مدیریت پایدار جنگل‌های هیرکانی، زیر سوال بردن طرح‌های بزرگ و موفقی مانند ساماندهی و خروج دام از جنگل توسط برخی مسوولان که موجبات ترغیب برخی دامداران به بازگشت به جنگل شده، وجود تعداد بسیاری درختان افتاده و ریشه کن در سطح جنگل که ضمن احتمال خطر وقوع حریق در فصل پاییز موجبات نابودی سرمایه ملی می‌شود و خارج کردن بخش بزرگی از جنگل‌های استان از برنامه ریزی و مدیریت و بهره‌وری که موجبات رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال در مناطق جنگل‌نشین می‌شود تحت عناوینی از جمله ثبت جهانی، حفاظت شده و اثر طبیعی مثال جنگل‌های حوزه آبخیز زرین گل علی‌آباد کتول، کل حوزه آبخیز توسکستان و گرماب‌دشت گرگان از جمله چالش‌های جنگل‌های استان است.
وی محصولات فرعی، تولید چوب، گردشگری و بوم گردی را از جمله ظرفیت‌های جنگل‌های گلستان برشمرد و گفت: استفاده بهینه از این ظرفیت‌ها نیازمند همراهی مردم و مسوولان است.
به گزارش ایرنا در سال‌های اخیر آفت‌های پروانه جوانه‌خوار بلوط، پروانه ابریشم‌باف ناجور، پروانه‌های برگ‌خوار خانواده ژئومتریده، بیماری پوسیدگی زغالی بلوط، پروانه دم‌قهوه‌ای، سوسک قهوه‌ای برگ‌خوار توسکا، سوسک آبی برگ‌خوار توسکا، پروانه برگ‌خوار داغداغان، پروانه سفید درختان، زنبور برگ‌خوار آزاد، پروانه‌های چوب‌خوار، کرم سفید ریشه، بیماری فتیله نارنجی، سوسک‌های پوست‌خوار و چوب‌خوار، درختان جنگل‌های گلستان را مورد حمله قرار داده‌اند.
مدیرکل منابع طبیعی گلستان گفت: در این سال‌ها به علت وقوع تغییرات اقلیمی و رشد آفات و بیمارها شاهد افزایش، خشکیدگی و پژمردگی و خزان زودرس تعداد زیادی از درختان در سطوح وسیع جنگلی از جمله درختان سوزنی برگ و پهن برگ هستیم که این وضع باعث ضعف تدریجی درختان، سرخشکیدگی، حمله و توسعه عوامل ثانویه مانند پوست خواران و چوب خواران می‌شود.
عبدالرحیم لطفی افزود: در ۴۵۲ هزار هکتار از عرصه‌های جنگلی گلستان طرح‌های بیماری یابی و مقابله با بیماری و آفات جنگلی در حال اجراست و کانون‌های بیماری در این عرصه‌ها شناسایی شده و با اقدامات فیزیکی و بیولوژیکی مبارزه با آنها ادامه دارد.
وی قرق مناطق آلوده، جلوگیری از رفت و آمد بیش از حد خودرو و انسان، احیا و بازسازی عرصه‌ها با خراش‌دهی، بذرپاشی و کاشت نهال، ایجاد تنوع گونه‌ای و قطع و حذف پایه‌های به شدت آلوده به بیماری و امحای بقایای آنها را از جمله روش‌های مقابله با گسترش بیماری در جنگل‌های گلستان برشمرد.
عرصه‌های جنگلی گلستان به طول ۲۶۰ کیلومتر از گلوگاه در شرق مازندران آغاز شده و تا منطقه گلیداغ مراوه تپه در منتهی الیه شرق گلستان ادامه دارد و از این سطح حدود ۶۵.۷ درصد جنگل‌های تجاری، ۱۵.۷۹ درصد جنگل‌های مخروبه و ۱۸.۴۴ درصد جنگل‌های حفاظتی است.