به گزارش خبرنگار سینمایی ایرنا در حال حاضر مطالعات فیلم و تحلیل‌های سینمایی از منظر و رویکرد رشته‌هایی همچون فلسفه، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و ... در فضاهای دانشگاهی و عمومی بیش از پیش رونق یافته است. این رونق پژوهشی شاید حاکی از حضور و تأثیر فراوان سینما در زیست روزمره انسان مدرن است.
یکی از این رشته‌ها و زمینه‌های تحلیلی، سینما و نسبتش با مؤلفه‌های اجتماعی، مطالعات جامعه‌شناختی و خاصه مطالعات شهری است. سنجش نسبت سینما و شهر و چگونگی بازنمایی و آشکارشدن شهر در آثار سینمایی در این دست مطالعات جایگاه ویژه‌ای دارد. پرسش مشخص در اینجا این است که شهری که در سینما بازنمایانده می‌شود چگونه شهری است؟ نشانه‌های شهری در سینما چگونه ممکن و تصویر می‌شود و سینما چگونه با بخشی از شهر تولید خاطره می‌کند؟
آنچه در ادامه می‌آید گفت وگوی خبرنگار سینمایی ایرنا با بهارک محمودی عضو هیات علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی و پژوهشگر سینمایی به بهانه تازه‌ترین اثرش کتاب شهر و سینما در ایران است. لازم به ذکر است که پیش از این کتاب، دو کتاب تهران، سینما و مدرنیته شهری و نمایش رنج تهران در سینمای ایران به قلم این پژوهشگر منتشر شده است.
مطالعه رابطه میان شهر و سینما در واقع دغدغه‌ای شخصی بود
محمودی در ابتدا و در توضیح شروع پژوهش‌های متمرکز خود در حوزه سینما، بیان کرد: مطالعه رابطه میان شهر و سینما در واقع دغدغه‌ای شخصی بود که از سال ۸۷ یعنی زمانی که دنبال سوژه‌ای برای انجام پایان‌نامه ارشدم می‌گشتم به ذهنم رسید. ناگفته نماند که جرقه اصلی این موضوع در ذهنم با تماشای فیلم شبهای روشن پدید آمد. زمانی که در ابتدای فیلم استاد با خود می‌گوید: «من این شهر رو دوست دارم چون هیچ کدوم از آدم‌هاشو نمی‌شناسم» و در انتهای فیلم جمله را اینگونه تغییر می‌دهد که: «من این شهر رو دوست دارم چون یه کدوم از آدم های این شهر رو می‌شناسم.»
وی گفت: حقیقت این است که تا آن زمان کارهای پژوهشی زیادی در این مورد انجام‌نشده بود. البته ماهنامه فیلم درباره تهران در سینما ویژه‌نامه‌ای را منتشر کرده بود و چند مقاله را هم منتقدان سینمایی نوشته بودند که عمدتاً ژورنالیستی بودند و کارهای پژوهشی به شمار نمی‌آمدند.
محمودی افزود: جالب اینجاست که از وقتی این موضوع برایم اهمیت پیدا کرد دیگر با کمتر فیلمی برخورد می‌کردم که این رابطه در آن پر رنگ و قابل توجه نباشد، به همین دلیل است که می توان تاریخ سینمای ایران را با تاریخ تحولات شهری هم‌گام دید و آن را موضوع مطالعه قرار داد. درنهایت به این مضمون در کتاب تهران، سینما و مدرنیته شهری (انتشارات تیسا) پرداخته شد که به نسبت بازنمایی شهر در سینما و مسئله مدرنیته متمرکز بود، به این معنا که تا چه اندازه سینمای ایران با نشان دادن شهر رویکردی انتقادی به مفاهیمی چون مدرنیته، توسعه، توسعه شهری و شکاف‌های طبقاتی دارد.
وی ادامه داد: این دغدغه ادامه پیدا کرد تا اینکه در کتاب نمایش رنج تهران در سینمای ایران به شکل تکمیل و پخته‌تر شد. در این کتاب به این نکته اشاره شده که هرچند شهر در این چهل- پنجاه سال بسیار تغییر کرده و متفاوت شده است اما شیوه مواجهه سینمای ایران با آن تفاوتی نکرده است. به این معنا که نزدیک به پنج دهه است که شهر در سینمای ایران نه با فضاها که با مسائل شهری به نمایش درمی‌آید. مسائلی چون بی‌کاری، بی‌خانمانی و مهاجرت. جالب اینجاست که این سه مضمون در طول دهه‌ها و در جریان‌های مختلف سینمایی از جمله عامه‌پسند و نخبه‌گرا مفهوم شهر در سینمای ایران را نمایندگی می‌کنند.
محمودی افزود: اما واقعیت این است که جرقه این کتاب اخیر یعنی شهر و سینما در ایران بین این دو کتاب به ذهنم خطور کرده بود. چرا که متوجه شدم همزمان که روی این موضوع کار می‌کردم محققان دیگری هم هستند که این موضوع برایشان مهم است. مثلاً دکتر پرویز اجلالی با کتابی به عنوان دگرگونی‌های اجتماعی و فیلم‌های سینمایی در ایران که تغییرات اجتماعی را در گرو تغییرات شهر در سینمای قبل از انقلاب ایران مطالعه کرده بود و یا دکتر امیرعلی نجومیان که در همان دوره کارگاه بازنمایی شهر در سینما را برگزار کرده بود؛ دکتر علی پاپلی یزدی پژوهشی درباره افول مردانگی در سینمای ایران انجام داده بود که به موضوع شهر و سینما بسیار مرتبط بود.
«سینما و مدرنیته شهری» و «نمایش رنج تهران» و «شهر و سینما در ایران» ادبیات تحقیق قابل‌اعتمادی برای علاقمندان هستند
استاد روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به روند تولد کتاب شهر و سینما در ایران اظهار داشت: در واقع متوجه شدم که در این چند سال این سوژه برای پژوهشگران مختلف از زوایا و با سؤالات مختلفی اهمیت پیدا کرده است. به همین دلیل سراغ تعدادی از آنها رفتم و خواستم که بخشی از پژوهش‌هایشان را برای تهیه این کتاب در اختیار من بگذارند. این کتاب مجموعه مقالات است؛ پنج مقاله که توسط خودم و همراهی چهار نویسنده دیگر نوشته شده‌اند.
وی افزود: هر یک از مقالات این کتاب با زوایای دید مختلف به این مسئله نگاه می‌کنند و به‌نوعی تکمیل‌کننده دغدغه‌هایم به شمار می‌روند، اما به دلیل مسائلی که در کندی روند چاپ پیش آمد و ماجراهای آن را در مقدمه شرح داده‌ام، بااینکه قبل از کتاب نمایش رنج تهران کلید خورده بود؛ پس از آن منتشر شد. همین قدر بگویم که یکی از نویسندگان مجموعه فوت کرد و دو تن دیگر هم از ایران مهاجرت کردند. خلاصه که این کتاب برایم سرنوشت غریبی داشت.
محمودی ادامه داد: این سه کتاب باهم می‌توانند یک ادبیات تحقیق قابل‌اعتمادی را برای کسانی که می‌خواهند در این حوزه کار کنند شکل می‌دهد. با اینکه در ده سال اخیر دراین‌باره کارهای زیادی صورت گرفته است اما اگر کسی بخواهد در این حوزه وارد شود به یاری این سه جلد می‌تواند بفهمد که تاکنون چه سؤالاتی در این عرصه وجود داشته است و آدم‌ها چطور به آن پاسخ داده‌اند و حالا حرف و سؤال تازه‌ای را مطرح کند و حرف‌های پیش از این را تکرار نکنند. ازاین‌جهت این سه کتاب در کنار هم می‌توانند برای کسانی که می‌خواهند در این حوزه میان‌رشته‌ای کار کنند مهم باشند.
«شهر و سینما در ایران»؛ نگاهی به مولفه‌های انسانی شهر در قاب سینما
محمودی در توضیح فصول مختلف و سرفصل‌های کتاب شهر و سینما در ایران اظهار داشت: این کتاب مجموعه مقالات است و هرکدام موضوعی مشخص دارند؛ دکتر اجلالی درباره تاریخ سینما و سینماداری در ایران به شکل کالبدی کارکرده‌است؛ به این معنا که از ابتدا چند سینما داشته‌ایم و چه شهرهایی سینما داشتند؛ این شهرها چه تعداد مخاطب سینما داشتند و در طول زمان چه تحولاتی صورت گرفته است. اشکال مختلف سینماروی چگونه بوده است. در واقع این مقاله نگاهی کمی و جغرافیایی به سالن‌های سینما در شهرهای ایران دارد.
زنده‌یاد دکتر حسینی زاد درباره مفهوم خیابان و مدرنیته در سینمای ایران نوشته‌است که به لحاظ مفهومی بسیار گسترده است و سینمای ایران را در مقایسه با فیلم‌های خارجی که در ادوار مختلف دیده بوده بررسی و مقایسه کرده‌است؛ در واقع خیابان در فیلم‌های ایرانی را با فیلم‌های آمریکایی مقایسه کرده و ذهنیت هم‌نسلان خودشان را نسبت به این ماجرا در این مقاله آورده و تحلیل کرده‌است.
دکتر نجومیان در مورد تصویر زنانه شهر در سینما سخن گفته‌است؛ به این معنا که این شهر سینمایی تا چه اندازه وامدار حضور زنان در سینما است. این مقاله برای کسانی که در حوزه زنان و سینما کار می‌کنند هم مفید است.
مقاله دکتر پاپلی‌یزدی هم که در مورد افول مردانگی و مدرنیته است، درباره تغییر شکل زندگی در محلات قدیم تهران و کلان‌شهرها سخن می‌گوید. این مقاله از تغییر حیات محله‌ای به حیات کلان‌شهری و چگونگی تغییر ذهنیت ساکنان شهرها و سبک زندگی‌شان می‌گوید و اینکه سینما از این تغییر چه چیزی را به ما نشان می‌دهد.
مقاله پایانی کتاب هم که به قلم خودم نوشته شده درباره مشابهت مضمونی شهر در دو جریان سینمایی موج نو و عامه‌پسند در سینمای قبل از انقلاب است که نشان می‌دهد باوجود تفاوت‌های ظاهری این دو جریان، رویکردشان در این موضوع مشخص مشابه است
نگاه کتاب اخیر یعنی شهر و سینما در ایران در واقع همان نگاهی است که در کتاب نمایش رنج تهران دنبال شد و هسته مرکزی آن را تشکیل داد. در نگارش همه این کارها تلاش کردم تمام پژوهش‌هایی که پیش‌ازاین و همزمان در این زمینه انجام‌شده و می‌شده را ببینم و به تعبیری خلأهای پژوهشی موجود در این عرصه را پاسخ بدهم و (اگر موفق شده باشم) دریچه‌ای تازه برای این موضوع بازکنم.
«شهر و سینما در ایران» پژوهشی تازه از پیوند سینما و شهر
شهر و سینما در ایران به کوشش بهارک محمودی (عضو هیئت علمی روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی) و نویسندگی چند تن از محققان به تازگی روانه بازار نشر شده است.
بهارک محمودی در این کتاب نویسنده پیشگفتار و درآمد کتاب بر تحلیل نسبت سینما و شهر و نیز آخرین مقاله آن با عنوان «تخیل تهران: منظر ذهنی شهر در سینمای دهه چها و پنجاه شمسی در ایران» است. محمودی در پیشگفتار کتاب پس از بیانی بر مسئله اصلی، شرحی از آثار و کتاب‌های پیشینِ موجود در این حوزه مطالعاتی می‌دهد که مرورش از دید اشراف بر پیشینه موضوع و واژگان رایج در بحث بسیار سودمند است. سپس به شرحی کوتاه بر دیگر مقالات حاضر می‌پردازد.
دیگر مقالات کتاب شهر و سینما در ایران را پرویز اجلالی با عنوان «سالن‌های سینما در شهرهای ایران (۱۲۸۳-۱۳۹۵): از پیدایش تا توسعه ناپایدار»، سید مجید حسینی‌زاد با عنوان «نشانه شهر در سینمای ایران: بازخوانی معنای شهر در تصاویر سینمایی»، امیر علی نجومیان با عنوان «جنسیت و شهر در سینمای ایران»، علی پاپلی یزدی با عنوان «رادیکال شدن شهر محله‌ای در سینمای لاتی – جاهلی» [فیلمفارسی] نگاشته‌اند.
کتاب شهر و سینما در ایران به کوشش بهارک محمودی و نویسندگی جمعی از محققان با شمارگان ۱۰۰ نسخه در ۱۸۹ صفحه به تازگی از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر کرده است.