جنگل های هیرکانی به عنوان دومین میراث طبیعی ایران، بر اساس معیار ۹ گانه به شماره ۱۵۸۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد تا این میراث باستانی یگانه به نام ایران و برای جهانیان تا ابد باقی بماند.
جنگل های هیرکانی یا جنگل های شمال ایران، با پیشینه تکامل ۲۵ تا ۵۰ میلیون ساله، مانند نواری سبز به درازای ۸۵۰ کیلومتر کناره های جنوبی دریای کاسپین را پوشانده اند. تغییرات بارشی و ارتفاعی زیاد، تنوع در شرایط اکولوژیکی از خاور تا باختر، تنوع بی مانند در گونه های گیاهی و جانوری از ویژگی های برجسته جنگل های هیرکانی است.
از این جنگل ها به عنوان "فسیل زنده" یا "موزه طبیعی" و مادر جنگل های جوان اروپا و شمال آمریکا یاد می شود؛ زیرا خاستگاه و یکی از مهمترین پناهگاه های باختر اوراسیا برای گونه های گیاهی باقیمانده از دوران سوم زمین شناسی ، گونه های نادر و در معرض خطر گیاهی و جانوری و گونه های بومی محلی و منطقه ای و جهانی یگانه به شمار می روند.
اگر چه پیشینه هزاران سال همزیستی با انسان، از آسیب های فراوان به این جنگل های باستانی و یگانه حکایت می کند، اما در شیب های تند و غیرقابل دسترس و ارتفاعات بالا، بخش‌های وسیعی از جنگل های هیرکانی روند تکامل طبیعی خود را می پیمایند و ما را بر آن می دارند که در حفاظت از این گنجینه ارزشمند باستانی بکوشیم.
جنگل های هیرکانی در تاریخ ۱۴ تیرماه سال ۱۳۹۸ ، در چهل و سومین گردهمایی جهانی یونسکو در کشور آذربایجان، باکو، به عنوان دومین میراث طبیعی ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. مناطق حفاظت شده سیاهرود رودبار، گشت رودخان و لیسار با مساحت ۵۸ هزار و ۵۳۴ هکتار در استان گیلان قرار دارند.
مروری بر هیرکان گیلان
سایت سیاهرود رودبار با مساحتی برابر ۲۷ هزار و ۹۴ هکتار، در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر رشت قرار دارد و اثر طبیعی-ملی غار دُرفک مهمترین ارتفاع استان گیلان را به همراه گستره ای از اکوسیستم های جنگلی و کوهستانی در برگرفته است. بخش وسیعی از این سایت دارای شیب بیش از ۴۰ درصد است و دامنه تغییرات ارتفاعی آن از ۱۲۹ تا ۲۷۰۶ متر است. پیرامون این سایت در غار دربند رشی، یکی از قدیمی ترین سکونتگاه های تاریخ گذاری شده انسان در ایران شناسایی شده است که نشان دهنده حضور دراز مدت انسان در جنگل های هیرکانی است.
گشت رودخان با مساحت ۲۶ هزار و ۵۵۶ هکتار در ۱۵ کیلومتری جنوب شهر فومن قرار داشته و محوطه تاریخی قلعه رودخان نیز در حریم این محوطه (سایت) قراردارد. این محوطه (سایت) کوهستانی همراه با رویشگاه های جنگلی، مرتعی، بیشه زار و مرتعی مشجر است که بخش وسیعی از آن دارای شیب بیش از ۴۵ درصد است. دامنه تغییرات ارتفاعی محوطه (سایت) از ۱۱۶ تا ۲۸۳۹ متر است.
این منطقه یکی از مرطوب ترین مناطق جنگل های هیرکانی با بارندگی بیش از ۱۵۰۰ میلیمتر در سال است که تمام دامنه های ارتفاعی از جلگه تا کوهستان را در بر می گیرد و یکی از مهمترین مناطق دارای تنوع زیستی بالا در استان گیلان نیز است.
لیسار شمالی ترین سایت جنگل های هیرکانی، ثبت شده در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسکو، با مساحتی بیش از چهار هزار و ۸۸۴ هکتار در محدوده سیاسی استان گیلان و در۱۰ کیلومتری شمال شهر تالش واقع شده و به سبب وجود حیات وحش ارزشمند و چشم اندازهای یگانه و جنگل های انبوه راش و اَنجیلی و بلوط بسیار دارای اهمیت است. این سایت کوهستانی جنگلی است و تغییرات ارتفاعی منطقه میان ۶۰۰ تا ۱۸۰۰ متر بوده و دارای اقلیم مرطوب و خیلی مرطوب با میانگین بارندگی ۱۲۰۱ میلیمتر است.
رقابت شدید و رایزنی های پیچیده ای برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو وجود دارد؛ تا جایی که بسیاری از کشورها با ظرفیت میراث جهانی از قافله عقب می مانند و برخی کشورها حاضرند هزینه سنگینی برای این ثبت بپردازند؛ زیرا ثبت جهانی یک اثر نشان دهنده پیشینه فرهنگی، تاریخی و طبیعی آن کشور بوده و علاوه بر افزایش احساسات ملی گرایانه و هویتی و اثبات ریشه دار بودن و سهم آن ملت در تاسیس تاریخ بشریت، این آثار را به مقاصد گردشگری داخلی و بین المللی تبدیل میکند که می تواند فواید مالی زیادی در سطح ملی و محلی به دنبال داشته باشد. قوانین بسیار سختگیرانه ای نیز برای حفاظت از این آثار وجود دارد تا جاییکه هرگونه تخریب عمدی آثار یک کشور عضو فهرست میراث جهانی یونسکو، جنایت جنگی محسوب می شود.
حیات هیرکانی نیازمند یاری همه
سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان بیان کرد: ماندگاری و حفاظت از هیرکانیان میلیون ساله نیازمند یاری جستن از آموزش در قالب هنر و فرهنگ است.
ولی جهانی که پیش تر تاکید کرده بود هرگونه دخل و تصرف و ساخت و ساز در سایت های جهانی هیرکانی ممنوع است، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار امیدواری کرد تا با همکاری و همدلی مردم و مسئولان ،زمینه حفاظت از این جنگل های باستانی و بهره مندی مردم از مواهب و مزایای ثبت جهانی فراهم شود.
وی اظهار داشت:به مناسبت هفته منابع طبیعی و روز درختکاری، دفتر پایگاه میراث جهانی جنگل های هیرکانی وابسته به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان در نظر دارد تا نمایشگاه عکس میراث جهانی جنگل های هیرکانی را برگزار نماید.
وی ادامه داد: این نمایشگاه با محوریت پوشش گیاهی و جانوری شاخص جنگل های هیرکانی، انسان و طبیعت، نقش جوامع محلی و دانش بومی در حفاظت از آثار طبیعی، معماری بومی، سبک زندگی و اقتصاد معیشتی روستانشینان حاشیه جنگل های هیرکانی، تهدیدات و عوامل تخریب، مدیریت زباله و پسماند، گردشگری و صنایع دستی و فرهنگ و آداب و رسوم با همکارای دوستداران و عکاسان طبیعت در مجتمع فرهنگی-هنری خاتم الانبیاء(ص) رشت طراحی شده است.
سرپرست میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی گیلان همچنین از رونمایی از آثار فیروزه صدیق صفت هنرمند خلاق گیلانی در زمینه مد پایدار و ایجاد شبکه توانمند افزایی بافندگان و دوزندگان بومی- محلی فعالیت می کنند، در این نمایشگاه خبر داد.
جهانی بیان کرد:آثار این هنرمند و گروه خلاقش در زمینه استفاده از گونه های شاخص جنگل های هیرکانی، در طراحی لباس و سایر تزئینات خانگی است. در کنار این نمایشگاه، صنایع دستی عروسک های آئینی و محصولات فرعی جنگل نیز نمایش داده شده و آموزش هایی در ارتباط با طبیعت گردی و مدیریت زباله و پسماند نیز ارائه خواهد شد.
سرپرست میراث فرهنگی گیلان گفت: همچنین به منظور ترویج فرهنگ درختکاری و حفاظت از طبیعت، دفتر پایگاه میراث جهانی جنگل های هیرکانی وابسته به اداره کل میراث استان، در نظر دارد تا همراه با نهادها، سازمانها، گروههای مردمی، سازمانهای مردم نهاد و حامیان و دوستداران طبیعت در امر کاشت و غرس سه هزار اصله نهال در جنگل های هیرکانی مشارکت نماید.
وی اضافه کرد: کاشت نهال در روز یکشنبه ۱۵ اسفند در شهرستان تالش و در حریم سایت میراث جهانی لیسار، روز دوشنبه۱۶ اسفند در شهرستان رودبار و در حریم سایت میراث جهانی سیاهرود رودبار و روز چهارشنبه ۱۸ اسفند در شهرستان فومن، سایت میراث جهانی گشت رودخان برگزار می شود.
هیرکانیان صرفا یک اثر طبیعی نیست
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل های هیرکانی در استان گیلان نیز در این زمینه بیان کرد: میراث طبیعی هیرکانیان که شامل ۱۲ سایت در پنج استان کشور با ۱۲۹ هکتار دارای سه سایت در گیلان است و تصمیم بر اینست آموزش حفاظت برای ماندگاری مردمی شود.
فریبا بابایی اظهار داشت: هیرکانیان صرفا یک اثر طبیعی نیست هزاران سال تاریخ تکاملی انسان ترکیب فرهنگ و طبیعت است و می خواهیم بر جنبه های فرهنگی و برند سازی محصولات از جمله گیاهان دارویی و فرهنگ غذایی برآمده از هیرکانیان میلیون ساله تاکید کنیم .
وی اظهار داشت:برای جشنواره عکاسی در زمینه هیرکانیان ۳۰۰ عکس از عکاسان گیلانی به دبیرخانه جشنواره رسیده و مدیریت پایدار ماندگاری هیرکانیان نیازمند حفاظت فرابخشی انجمن ها ،دستگاه ها و مردم محلی است.
بابایی گفت:گونه هایی در جنگل های هیرکانی وجود دارد که شاید به چشم مردم عادی تنها یک درخت یا گیاه جلوه کند در حالیکه اینها گونه های فسیل هستند و در هیچ جای جهان وجود ندارند و تنها جایی که باقی مانده اند اینجا هستند ؛ وظیفه ما اینست که اینها را نشان دهیم و گسترش فرهنگ زیست محیطی داشته باشیم لذا بدلیل خوشایند بودن زبان هنر برای حفاظت از این میراث منحصر به فرد طبیعی از طراحان، عکاسان ، نقاشان و دیگر شاخه های هنری کمک گرفته ایم.
از میان سایتهای ثبت شده در فهرست میراث جهانی، سایت های طبیعی به دلیل آسیب پذیری زیاد از بالاترین سطح حفاظتی برخوردار هستند. هرگونه دخل و تصرف و تخلف از ضوابط حفاظتی در این سایتها که منجر به از بین رفتن یکپارچگی سایت های ثبت شده و تهدید ارزشهای برجسته جهانی آن شود، خطر خارج کردن این سایتها از فهرست میراث جهانی را به دنبال خواهد داشت.
در اجرای قانون الحاق ایران به کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان (۱۹۷۲) مصوب۱۳۵۳مجلس شورای اسلامی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، نقشه و ضوابط حفاظتی مربوط به اثر طبیعی"جنگل های هیرکانی" را در تاریخ سوم تیر ماه ۱۴۰۰ شماره ۸۳۶۷/۱۴۰۰۲۱۰۰ به استانداری گیلان ابلاغ نموده است. با توجه به این قوانین محدوده عرصه و حریم اثر مذکور تحت نظارت این وزارت بوده و هرگونه دخل و تصرف و تخلف از ضوابط حفاظتی جرم محسوب شده و مرتکبان مشمول مجازات های قانونی خواهند بود.
بر اساس این ضوابط حفاظتی، هرگونه دخل و تصرف، ساخت و ساز، تخریب، خاکبرداری، خاکریزی، ورود ماشین آلات سنگین، قطع درختان، بوته کنی، تجاوز به عرصه و حریم و در کل هر گونه تخریب منجر به از بین رفتن یکپارچگی اثر و تهدید ارزشهای برجسته جهانی آن ممنوع است؛ و انجام هر گونه فعالیتی از جمله گردشگری در این عرصه ها تنها با اجازه و نظارت دفتر پایگاه هیرکانی ممکن خواهد بود.