به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، حوزه پژوهش و فناوری از جمله بخش های بسیار اثرگذار در دنیا محسوب می شود، حوزه ای که بسیاری از فناوری ها و نوآوری ها در کشورهای پیشرفته دنیا در سایه توجه و بر پایه آن شکل گرفته و رفع مشکلات، چالش ها و توسعه این کشورها را در بخش های مختلف به دنبال داشته است.
این درحالی است که مرور خلاصه ای از وضعیت تولید و بازار داخلی کشور در بخش های مختلف صنعتی، کشاورزی و خدماتی و وجود خیل بزرگی از انواع و اقسام کالاهای خارجی در کنار انواع و اقسام مشکلات اجتماعی و فرهنگی خود گویای آن است که بیشتر تلاش های صورت گرفته در حوزه پژوهش در مقایسه با بودجه های صرف شده از خروجی لازم برای کشور برخوردار نبوده است.
همچنین نگاه به این بخش در بسیاری از وزارتخانه ها و سازمان ها اجرایی که هر یک نیز در تشکیلات سازمانی خود معاونتی تحت عنوان معاونت پژوهش (R&D) دارند، در برخی مواقع نگاه کارشناسانه نبوده و تنها به صورت فرمایشی، تشریفاتی یا برای دریافت بودجه از دولت بوده است.
هنگامی که سند راهبردی پژوهشگاه استاندارد را تهیه می کردم، سند راهبردی برخی دانشگاه های موفق دنیا از جمله دانشگاه های هاروارد، سیدنی و آکسفورد را مورد مطالعه قرار دادم که ماموریت پژوهشی همه این دانشگاه ها برای منطقه خودشان تعریف شده بود.
برای من خیلی جالب بود مثلا دانشگاهی ماموریت حفاظت از محیط زیست منطقه خود را برعهده گرفته بود و هر دانشگاهی به فراخور نیازهای منطقه برای دانشگاه ها ماموریت پنج ساله و سه ساله تعریف کرده بودند و همه پژوهش ها نیز در همان راستا بود.
جالب اینجاست که صنایع و کارخانجات آن منطقه نیز همین گروه های پژوهشی را حمایت می کردند که این یک هماهنگی در سطح بالا و مفید بود و اگر در ایران نیز چنین چیزی پیاده شود خیلی در حوزه پژوهش موثر خواهد بود، در حالی که در ایران اغلب پروژه های پژوهشی ایده آل گرایانه و بلندپروازانه و غیرعملیاتی تعریف شده و همه هم شبیه هم هستند.
این بخشی از صحبت های دکتر علی سرشتی استاد تمام دانشکده شیمی دانشگاه تهران و یکی از پژوهشگران نمونه کشور در سال ۱۳۹۵ و عضو و دبیر پیشین شورای پژوهشی سازمان ملی استاندارد ایران با ایرنا در خصوص وضعیت و چالش های حوزه پژوهش در کشور است.
نباید به حوزه پژوهش نگاه سطحی و انتظار نتیجه فوری داشت
استاد تمام دانشکده شیمی دانشگاه تهران در این گفت و گو با بیان اینکه پژوهش به اختصار عبارت از ایجاد دانش جدید و یا استفاده از دانش موجود به روشی نوین و خلاقانه به منظور ایجاد مفاهیم، روش‌ها و درک جدید است، افزود: در مواردی با پژوهش بسیار ساده انگارانه برخورد می شود.
سرشتی اظهار داشت: برخی با طرح سوالاتی از جمله اینکه چرا نتیجه این همه پژوهش مشاهده نمی شود یا اینکه پژوهش های انجام شده در قالب رساله های دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی در کجا مورد استفاده قرار گرفته است و چه مشکلاتی را مرتفع کرده اند؟ حوزه پژوهش را به حاشیه می برند و این ناشی از نگاهی سطحی به موضوع پژوهش است.
وی با بیان اینکه در دنیای امروز علم و پژوهش قابل مرزبندی نیست بلکه امری است که از نتیجه آن همه انسان ها بهره مند می شوند، افزود: وقتی نتیجه مجموعه ای از تحقیقات انجام شده به صورت یک فناوری ظهور یافته و عرضه می شود همه از نتایج آن برخوردار می شوند و این موضوع به ویژه در علوم پایه، داروسازی و پزشکی مشهود است و همگی به آن اذعان دارند.
وی ادامه داد: در صنایع الکترونیک نیز دستاوردهای علمی ۱۰ برنده جایزه نوبل در دستگاه های تلفن همراه، این وسایل کوچک را به اجزا غیرقابل صرف نظر در زندگی روزمره همگان در سراسر دنیا تبدیل کر، بنابراین از نتایج دستاوردهای علمی همگان بهره می برند.
عضو و دبیر پیشین شورای پژوهشی سازمان ملی استاندارد ایران ادامه داد: در پاسخ به این نگرش های سطحی به جای موضع گیری باید سطح آگاهی را ارتقا بخشید، از طرف دیگر درباره پژوهش نباید انتظار نتیجه فوری داشت.
سرشتی خاطرنشان کرد: پژوهش های کاربردی و بنیادی نیاز به سرمایه گذاری و فرصت دارد تا نتیجه آنها در زمان مناسب ثمر دهد و در این صورت دستاورد آن یک توسعه پایدار خواهد بود.
وی همچنین گفت: اگر تاریخ علم و فناوری در ۲ قرن گذشته مرور شود، مشاهده می کنیم که بروز و ظهور یک فناوری در سطح جهانی به نحوی که قابل استفاده باشد، مستلزم یک دوره زمانی بوده است که در طی آن، مجموعه علومی که منجر به ظهور آن فناوری شدند به بلوغ لازم رسیدند و دستاوردهای آنها در یک نقطه مشترک مقارن و قابل ارایه شدند.
استاد تمام دانشکده شیمی دانشگاه تهران یادآور شد: در این صورت است که ترکیب و هم افزایی علوم در شاخه های مربوطه به صورت یک دستاورد یا محصول، قابل تجمیع خواهد بود و لازمه تحقق این امر، زمان است و مثال شاخص این موضوع، فناوری نانو است که در ۲ دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و کاربرد آن به نحو چشمگیری در زمینه های بسیاری توسعه یافته است.
سرشتی اضافه کرد: این در حالی است که ریچارد فاینمن فیزیکدان و برنده جایزه نوبل در اواسط قرن بیستم در باره فناوری نانو خبر داده بود. سوال این است که چرا این فناوری در همان زمان بلافاصله مورد کاربری قرار نگرفت و اکنون و بعد از حدود ۶ دهه، به شدت مورد توجه قرار گرفته و تقریبا در بسیاری از زمینه ها به کار گرفته می شود. پاسخ این است که باید فناوری در سایر زمینه ها نیز به بلوغ لازم می رسید تا کاربرد عملی آن به ثمر بنشیند و این موضوع در مورد سایر پژوهش ها نیز صادق است
وی همچنین اظهار داشت: از سوی دیگر، پژوهش و نظام تصمیم گیری در یک کشور ارتباط بسیار تنگاتنگی دارند و به نحوی لازم و ملزوم یکدیگر هستند زیرا لازمه توسعه پایدار در یک نظام، توجه به پژوهش است و توسعه امور پژوهشی نیز در گرو حمایت های معنوی و اقتصادی دولت است.
این پژوشگر نمونه خاطرنشان کرد: در واقع، برنامه های جامع کشوری و تحقیقاتی قالب ها و مسیرها را تبیین و مشخص می کنند و به نحوی هدایت کننده پژوهش هستند. برنامه های کلان و جامع کشوری و سندهای راهبردی دانشگاه ها که به تبع آن برای هر پنج سال یک بار تدوین و ابلاغ می شود، نقشه راه مهمی هستند که ماموریت های پژوهشی و آموزشی دانشگاه ها را تبیین می کنند.
وزارت علوم دانشگاه ها را ملزم به رفع مسائل زیست بوم منطقه خود کند
سرشتی در ادامه تاکید کرد : اگر برنامه های راهبردی در سطوح مختلف یک نظام، هوشمندانه و دوراندیشانه تهیه و تدوین شده باشند، می توانند ماموریت هر دانشگاه را در کشور و زیست بوم خاص خود توصیف کنند و از این رو نوعی جهت دهی به امر پژوهش های کاربردی است که می تواند مشکلات منطقه مربوطه را مرتفع کند.
وی در ادامه با اشاره به تجربه خود در پژوهشگاه ملی استاندارد اظهارکرد:هنگامی که سند راهبردی پژوهشگاه استاندارد را تهیه می کردم، سند راهبردی برخی از دانشگاه های موفق دنیا از جمله دانشگاه های هاروارد، سیدنی و آکسفورد را مورد مطالعه قرار دادم که ماموریت پژوهشی همه این دانشگاه ها برای منطقه خودشان تعریف شده بود.
این پژوهشگر برتر ادامه داد: برای من خیلی جالب بود مثلا دانشگاهی ماموریت حفاظت از محیط زیست منطقه خود را برعهده گرفته بود و هر دانشگاهی به فراخور نیازهای منطقه برای دانشگاه ها ماموریت پنج ساله و سه ساله تعریف کرده بودند و همه پژوهش ها نیز در همان راستا بود.
استادتمام دانشکده شیمی دانشگاه تهران افزود: جالب اینجاست که صنایع و کارخانجات آن منطقه نیز همین گروه های پژوهشی را حمایت می کردند که این یک هماهنگی در سطح بالا و مفید بود و اگر در ایران نیز چنین موردی پیاده شود بسیاری در حوزه پژوهش موثر خواهد بود، در حالی که در ایران اغلب پروژه های پژوهشی ایده آل گرایانه و بلندپروازانه و غیرعملیاتی تعریف شده و همه هم شبیه هم هستند.
سرشتی اضافه کرد: این رویه به انتظار آن دسته از افرادی که به دنبال کاربردی کردن پژوهش هستند نیز پاسخ می دهد و منجر به پژوهش های کاربردی نسبتا زود بازده می شود و نقش دانشگاه ها را در جامعه معنادارتر و پررنگ تر می کند البته تنظیم سند راهبردی ماموریت محور، کافی نیست.
وی یادآور شد: این اسناد و محتوای آنها بدون اقتباس از برنامه جامع کشوری و هماهنگی و ابلاغ مراجع اجرایی و تصمیم‌گیر در رده های بالا، بازده لازم را نخواهند داشت و میزان موفقیت آنها بستگی به تعامل دانشگاه با صنایع و مراکز منطقه مربوطه دارد.
استاد تمام دانشکده شیمی دانشگاه تهران ادامه داد: بنابراین، اگر یک نظام طالب توسعه پایدار باشد باید ابتدا در سطوح بالای تصمیم گیر کشور ضرورت امر پژوهش درک شود تا این مهم در تمام ارکان کشور جاری شود.
سرشتی افزود: نیازی به ذکر مثال نیست اما دستاوردهای این نگاه با بررسی توسعه برخی کشورهایی که امور بنیادی را پژوهش محور کرده اند و دانشگاه ها را در امور مختلف نقش آفرین ساخته اند به خوبی روشن است.
وی ضمن تاکید بر توسعه ارتباط دانشگاه ها با صنعت و سایر ارکان جامعه اظهارداشت: تحقق این امر آمادگی دانشگاه ها و مراکز پژوهشی را نیز می طلبد تا پژوهش در دانشگاه ها نهادینه شود لذا کارآمد کردن چنین رویه ای به سمت وضعیت ایده ال، نیاز به نظارت مستمر دارد تا نقائص و کاستی های موجود برطرف شود. باید به پژوهش ها جهت داد و روی آنها سرمایه گذاری کرد.
این محقق با بیان اینکه وضعیت کنونی پژوهش در کشور، نتیجه سیاست های کلان کشور است، رضایت بخش بودن آن را نیز امری نسبی دانست و افزود: این بستگی دارد که چه کسی و از چه جایگاهی و با چه معیاری آن را مورد سنجش قرار می دهد و همچنین با چه نظام هایی مقایسه می شود. اگر با هر معیاری که برای سنجش بکار می بریم، نتیجه خشنودکننده نیست باید دانست که این موضوع مانند یک معادله چند مجهولی است.
سرشتی یادآور شد: متولیان حوزه پژوهش در بیشتر مقالات و مصاحبه ها علت اصلی مشکلات در این حوزه را نبود سرمایه گذاری و تخصیص بودجه مناسب دانستند و ناخشنودی مراجع تصمیم گیر که منجر به تخصیص های ناکافی در این زمینه می شود نیز ناکارآمدی و عدم بازده مورد انتظار نتایج پنداشته می شود.
این استاد دانشگاه اضافه کرد:اما باید تمام مسایل را در نظر داشت و دیدگاه های طرفین را تا حد امکان نزدیک کرد و به یک قضاوت جامع دست یافت.
اختصاص نیافتن بودجه کافی از علل نهادینه نشدن پژوهش در دانشگاه ها
این استاد دانشگاه تهران در ادامه تاکید کرد: شاید بودجه پژوهشی و روند و استمرار تخصیص آن در شکوفایی این حوزه بسیار موثر باشد اما تنها عامل کارساز نیست. با این حال، یکی از علل مهم نهادینه نشدن امر پژوهش حتی در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ناشی از اختصاص نیافتن بودجه کافی است.
سرشتی اضافه کرد: شاید دلیل آن فقدان اعتقاد راسخ در مراکز کلان تصمیم گیری به این موضوع باشد زیرا پژوهش به طور ذاتی امری زود بازده نیست و این مساله بر تصمیم گیری مسوولینی که خواهان ارایه آمار عملکرد در دوره مدیریت خود هستند، اثر می گذارد و این آفتی است که مانع استمرار توسعه در امر پژوهش است. اما بدیهی است که تا امر پژوهش به طور جدی در سرلوحه برنامه های کلان کشور قرار نگیرد، نمی‌توان به یک توسعه پایدار دست یافت.
وی تصریح کرد: طبق گزارش یونسکو تعداد محققین در کشورهای در حال توسعه در حدود ۲ صدم درصد جمعیت آن کشورها است. بنابراین، توانایی های این سرمایه ارزشمند باید به کار گرفته شده و در جهت توسعه کشور قرار گیرد. این افراد بطور ذاتی علاقمند به فعالیت در مراکز علمی و انجام امور آموزشی و پژوهشی هستند. اگر از توانایی های آنها در کشور استفاده نشود شاید یکی از نتایج آن اقدام به مهاجرت به سایر کشورها باشد.
این پژوهشگر نمونه کشور افزود: بنابراین، این سرمایه نیز از ذخائر انسانی کشور کسر خواهد شد و سایرین نیز که در مراکز تحقیقاتی داخلی اشتغال دارند قابلیت و توانایی پژوهشی خود را به صورت انفرادی به آنچه علم روز دنیا است، مصروف می دارند بنابراین، دستاوردها فاقد اثر بخشی نظام مند خواهند بود و دستخوش پراکندگی موضوعی می شوند.
سرشتی با بیان اینکه نکات مثبتی را که دال بر حسن نیت مسولین ارشد کشور است نیز نباید از نظر دور داشت، به تاکیدات چندین باره مستقیم و غیر مستقیم رهبر معظم انقلاب مبنی بر حمایت از امر پژوهش و توسعه علوم به طرق مختلف اشاره کرد و افزود: این موضوع در بیانات ایشان در سال ۱۳۹۳ با این مضمون که "کار فناوری نانو به خواست خداوند پیش خواهد رفت و در بهبود زندگی مردم و اقتدار علمی کشور نقش خواهد آفرید"، تصریح شده است.
وی افزود: همچنین ایجاد معاونت علمی ریاست جمهوری و مجموعه های مرتبط مانند شبکه آزمایشگاهی فناوری های راهبردی، تاسیس ستاد فناوری نانو، و بنیاد ملی نخبگان که به استناد آمارها نقش مهمی در توسعه، رشد و انسجام علمی کشور داشته اند اقداماتی بس قابل تقدیرند و حاکی از نگاه ارزشمند مسئولین در سطوح بالاست.
این استاد دانشگاه همچنین اظهار داشت: شاید نظام اقتصادی کشور در شرایط خاص مانع مهمی در جهت سرمایه گذاری پایدار در امر پژوهش بوده است زیرا ثبات اقتصادی تضمین کننده ثبات در ابعاد مختلف جامعه است.
سرشتی همچنین گفت: با این حال، هنگامی در موضوع پژوهش وارد مقایسه با سایر کشورها می شویم، مهم نیست در کجای جدول قرار می گیریم، بلکه مهم این است که روند توجه به این امر در سطح کلان کشور چگونه بوده است، آیا موضوع پژوهش به واسطه تغییر افراد دستخوش نوسان شده یا اینکه سرمایه گذاری و تخصیص بودجه در این زمینه در طول چند سال دارای آهنگ و نرخ مشخصی بوده است؟ که قطعا پاسخ به این سوال ها تعیین کننده تر از جایگاه ما در جداول مقایسه با سایر کشورها است.