به گزارش خبرنگار تاریخ و اندیشه ایرنا، ۹ مارس مصادف با ۱۹ اسفند زادروز یوری گاگارین، نخستین فضانورد جهان است که به مناسبت این روز مروری بر زندگی اولین کیهان‌نورد تاریخ خواهیم داشت.
«مام مهین می شنود، مام میهن می داند که فرزندش تا کجای آسمان ها پرواز کرده است» یوری گاگارین این اشعار را وقتی زیر لب زمزمه می کرد که با رمز پرواز درخت سرو در حال چرخش دور زمین بود.
گفته می شود نخستین جمله هایی که گاگارین به زمین فرستاد این بود: پرواز به خوبی ادامه دارد، دید خوبی دارم، من زمین را می‌بینم، خیلی زیباست.
پرواز گاگارین به فضا روز چهارشنبه ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ به وقت مسکو از پایگاه فضایی بایکونور با فضاپیمای وستوک۱ آغاز شد. وقتی رهبر حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی مطلع شد که به سفر فضانوردان بزرگترین دشمن شوروی یعنی آمریکا چیزی باقی نمانده است. وظیفه انجام این سفر به افسر نسبتا کوتاه قدی سپرده شده بود که در گذشته خلبان هواپیمای جنگی میگ ۱۷ شوروی بود.
عشق پرواز
یوری در ۹ مارس ۱۹۳۴ در روستایی در شوروی به دنیا آمد. پدر و مادرش در یک مزرعه تعاونی مشغول به کار بودند. جنگ جهانی دوم مانند بسیاری دیگر از مردم اروپا رنج بسیاری را به خانواده گاگارین تحمیل کرد. نیروهای آلمان نازی روستایشان را اشغال کردند و تحصیل یوری ناتمام ماند. خواهر و برادر بزرگتر یوری برای کار اجباری به اردوگاه نازی برده شدند و تا پایان جنگ نتوانستند خانواده شان را ببینند.
یوری اما تحصیلات مقدماتی و متوسطه خود را تا راهیابی به دانشکده نیروی هوایی ادامه داد. مدرک خلبانی هواپیمای جنگی میگ ۱۷ را با امتیاز بالا دریافت کرد. قد کوتاه ۱۵۷ سانتی متری و قامت کوچک او بعدها در انتخاب او به عنوان فضانورد موثر بود.
سال ۱۹۵۹ یوری درخواست کتبی خود را برای فضانوردی به سازمان فضایی شوروی تسلیم کرد. سازمان فضایی شوروی از بین متقاضیان ۲۰ نفر از جمله یوری را برای پست فضانوردی انتخاب کرد. معیارهای این سازمان علاوه بر تسلط کامل بر هوانوردی؛ توان تصمیم گیری صحیح در موقعیت های دشوار، وزن، سلامت جسمی و قد نسبتا کوتاه بود چرا که موشکی که قرار بود نخستین فضانورد را به فضا ببرد بر اساس موشک قاره پیمایی ساخته شد که توان حمل کپسول کلاهک هسته ای را داشت و فضاپیمایی که فضانورد در آن قرار داشت نباید بزرگتر از کپسول بمب اتمی بود. سرانجام ۸ آورریل گاگارین به عنوان فضانوردی که قرار بود به فضا برود انتخاب شد.
سه بیانیه تاس
خبرگزاری تاس، خبرگزاری رسمی دولت شوروی، سه بیانیهٔ گوناگون برای نخستین پرواز فضایی تهیه کرد. بیانیه نخست، اعلام خبر موفقیت پرواز نخستین فضانورد جهان بود. بیانیه دوم در صورتی مخابره می‌شد که فضانورد برخلاف برنامهٔ پیشین در خاک کشوری غیر از شوروی یا در اقیانوس فرود بیاید، و شامل درخواست کمک بین‌المللی برای یافتن او بود. بیانیه سوم برای بدترین حالت یعنی از دست رفتن فضانورد تهیه شده بود. بیانیه‌های دوم و سوم هیچگاه به کار نیامد.
تا پیش از پرواز گاگارین، هیچ انسانی به فضا نرفته و خارج از جو زمین و در شرایط بی‌وزنی قرار نگرفته بود. پزشکان و روانشناسان نگران این بودند که فضانورد با ورود به مدار زمین و قرار گرفتن در بی‌وزنی از یک سو، و مشاهده فضای بیکران و کره زمین از سوی دیگر، تعادل روانی خود را از دست داده و دست به اقدامات غیرقابل پیش‌بینی بزند.
به همین دلیل فضاپیمای وستوک-۱ به گونه‌ای ساخته شده بود که تمام پرواز را به‌طور خودکار انجام دهد. در اوخر این سفر حادثه ای برای یوری رخ داد. او گفت: به محض اینکه کار موتور ترمز پایان یافت، فضاپیما تکان شدیدی خورد و شروع کرد به چرخش با سرعت بالا دور محور خودش، سرعت چرخش حدود ۳۰ درجه در ثانیه بود. همه چیز می‌چرخید. این رویداد بر فراز قاره آفریقا رخ داد، از پنجره یک لحظه قاره آفریقا، یک لحظه افق زمین و لحظه دیگر آسمان را می‌دیدم. اصلاً وقت نداشتم خودم را در برابر نور شدید آفتاب محافظت کنم که کور نشوم. پاهایم را به سمت پنجره پایینی بردم که جلوی نور را بگیرد اما پنجره را نبستم چون می‌خواستم موقعیت خودم را بدانم و ببینم اوضاع از چه قرار است. در یک لحظه، برای حدود ۲–۳ ثانیه، داده‌های روی صفحه کنترل محو شدند و جلوی چشمانم تیره شد. خودم را محکم گرفتم و تلاش کردم در برابر فشار مقاومت کنم، تا بالاخره همه چیز تقریباً به حالت عادی برگشت.
این حالت حدود ده دقیقه ادامه داشت تا اینکه کابل‌ها در اثر حرارت شدید ناشی از ورود به جو زمین سوختند و بالاخره کپسول گاگارین در ساعت ۱۰:۳۵ دقیقه آزاد شد.
فرود ابهام برانگیز
گاگارین پس از ۱۰۸ دقیقه پرواز و یک دور گردش کامل در مدار زمین، در ۲۶ کیلومتری جنوب غربی شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد. این نقطه از منطقه پیش‌بینی شده برای فرود فاصله زیادی داشت و کسی برای استقبال از او حاضر نبود. آنا آکیمووا تاتارووا، همسر جنگلبان محلی و نوه ۶ ساله‌اش اولین کسانی بودند که گاگارین را پس از فرود دیدند. گاگارین ماجرا را این‌گونه تعریف می‌کند: آنها وقتی مرا با لباس و کلاه فضایی و چتر نجاتم دیدند، ترسیدند و عقب رفتند. من به آنها گفتم نگران نباشید من هم مثل شما شهروند شوروی هستم، همین الان از فضا برگشتم و دنبال تلفن می‌گردم که به مسکو زنگ بزنم.
یوری پس از تماس تلفنی با دفتر نیروی هوایی، پیامی به این مضمون فرستاد: «پیامی برای نیروی هوایی، مأموریت با موفقیت انجام شد، در موقعیت فرود آمدم، حالم خوب است، ضرب‌دیدگی و شکستگی هم ندارم. گاگارین.»
یوری گاگارین پس از بازگشت به زمین، بلافاصله تبدیل به ستاره‌ای جهانی شد. او به کشورهای گوناگون از جمله مدتی پس از پرواز فضایی گاگارین، شایعات دروغی خصوصاً در جوامع مذهبی و غربی به نقل از او پخش شد مبنی بر اینگه گاگارین در فضاپیمایش گفته که «من این بالا خدایی نمی‌بینم». چنین عبارتی در هیچ‌جای نوار مکالمات گاگارین در فضا وجود ندارد.
در سال ۲۰۰۶ میلادی، سرهنگ والنتین پتروف، یکی از دوستان نزدیک گاگارین، طی مصاحبه‌ای بیان چنین عباراتی از سوی گاگارین را تکذیب کرد. وی منشأ شایعه را نقل قولی خارج از مضمون از سخنرانی نیکیتا خروشچف در کمیتهٔ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی دانست. خروشچف در این سخنان ضمن حمله به باورهای مذهبی، گفته بود که «حتی گاگارین به فضا رفت و آنجا هم خدایی ندید». شاید برخی این عبارات را به گاگارین نسبت داده بودند تا از محبوبیت او برای تبلیغات ضد مذهب خود سوء استفاده کنند.
یوری زندگی بلندی نداشت. در روز ۲۷ مارس ۱۹۶۸، هواپیمای میگ-۱۵ یوری گاگارین و مربی پروازش طی یک پرواز تمرینی دچار سانحه شد و سقوط کرد و هر دو سرنشین آن کشته شدند.
علت سانحه
علت دقیق سانحه روشن نیست اما الکسی لئونوف، کیهان‌نورد روسی و همکار گاگارین نقل کرده که «دو صدای غرش مهیب» از دور شنیده‌است. الکسی گزارش پژوهش ۱۹۸۶ را تأیید کرده و نتیجه گرفته که هواپیمای دوم (که او به اشتباه سوخو-۱۵ نامیده) در ارتفاع پایین‌تر از حدمجاز در حال پرواز بوده، و «به خاطر بدی هوا، و بدون اطلاع از اینکه بیشتر از ۲۰–۱۰ متر با هواپیمای گاگارین فاصله ندارد، اقدام به شکستن دیوار صوتی کرده‌است». تلاطم شدید ناشی از این اقدام، هواپیمای گاگارین را بی‌ثبات کرده و به چرخش مرگباری فرستاد. نخستین صدای غرش مهیب ناشی از شکستن دیوار صوتی و دومین صدا ناشی از انفجار هواپیمای گاگارین بوده‌است. وی فاصله زمانی شنیدن صدای غرش موتور هواپیمای اول و بعد انفجار هواپیمای گاگارین را تنها ۱ تا ۲ ثانیه روایت می‌کند و بر اساس همین نظر معتقد است فاصله دو هواپیما در حدود ۱۰ تا ۱۵ متر می‌بوده‌است. اما وی مطمئن نیست این تداخل مسیر پروازی سهوی یا عمدی بوده‌است.
در سال ۲۰۰۷ پیشنهادی مطرح شد مبنی بر اینکه پژوهش‌های جدیدی در مورد سقوط یوری گاگارین با استفاده از فناوری نوین انجام گیرد. اما دولتمردان روسیه نیاز به انجام پژوهش‌های مجدد را غیرضروری دانستند. اکنون تمامی قطعات جمع‌آوری شده از لاشه میگ-۱۵ یوری گاگارین در محفظه‌های سربسته نگهداری می‌شود و امکان پژوهش روی آنها در آینده وجود دارد.
پیکر یوری گاگارین در آرامگاه دیوار کرملین در میدان سرخ شهر مسکو به خاک سپرده شده‌است.
مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ویژه‌ای به تاریخ ۷ آوریل ۲۰۱۱ قطعنامه‌ای صادر کرد که به موجب آن روز ۱۲ آوریل به مناسبت سالگرد پرواز تاریخی یوری گاگارین به دور مدار زمین (۱۲ آوریل ۱۹۶۱ میلادی)، «روز پرواز فضایی بشر» نامگذاری شده‌است.
ابهام در سلامت سفر گاگارین
به گزارش ایرنا طبق نوشته سایت علمی seeker.com اسنادی که شوروی درباره ماموریت گاگارین به مقامات بین المللی داد تا نام گاگارین به عنوان اولین انسانی که به فضا سفر کرده بود ثبت شود تحریفاتی عمدی وجود داشت.
در گذر سال ها سیستم فرود وستوک زیر سوال رفت و این که آیا وستوک ۱ استحقاق عنوان خود به عنوان اولین سفینه ای که فضا را درنوردیده است دارد مورد پرسش قرار گرفت.
فدراسیون بین المللی هوانوردی که در سال ۱۹۰۵ تاسیس شده بود تا همه اسناد و سوابق موجود درباره دستاوردهای هوانوردی را مدیریت و ثبت کند وقتی مساله سفر به فضا مطرح شد مجموعه ای از شیوه نامه ها را برای سفرفضایی تعریف کرد تا قوانین روشنی برای تعیین برنده رقابت فضایی داشته باشد.
به موجب این شیوه نامه ها، برای این که یک ماموریت، سفر به فضا محسوب شود فضانورد باید با فضاپیمای خود فرود آید. اگر این اتفاق نیفتد به این معناست که حتما مشکلی وجود داشته است.
طرح این ابهام، فدراسیون بین المللی فضانوردی را وادار به پاسخگویی کرد: یوری گاگارین در روز ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ در ساعت ده و ۵۵ دقیقه صبح با فضاپیمای وستوک۱ درفضا فرود آمده است.
اما این طور نبود. یوری حتی اگر می خواست هم نمی توانست. فضاپیمای وستوک ۱ ساده و غیرپیچیده بود وسیستک ترمز گیری نداشت. گاگارین همان کاری را کرد که برای آن تعلیم داده شده بود. او در آخرین مرحله فرود از سفینه بیرون پرید. یوری و فضاپیمای وستاک ۱ هر کدام جداگانه با چتر نجات روی زمین نشستند.
ابهام دیگری نیز در پرواز یوری به فضا وجود دارد و آن این که یوری دومین فضانوردی بود که از شوروی به فضا رفته است و سفر اول به دلایلی رسانه ای نشده بود.
گفت و گوی زیر با یوری گاگارین اشاره ای به این اتهام دارد. این مصاحبه توسط شبکه جهانی بی بی سی در سال ۱۹۶۱ انجام شده است:
بی بی سی: یوری ! ما در انگلیسی ضرب المثلی درباره مضطرب بودن داریم با این عنوان که در شکمم پروانه دارم (Having butterflies in my stomach) صادقانه بگویید، قبل از شروع عملیات در دلتان پروانه نداشتید؟
گاگارین: بهتان اطمینان می‌دهم که بیش از هرچیز دیگری در شکمم پروانه بود.
بی بی سی: شپرد همتای آمریکایی شما پیش از آغاز عملیات ۳ یا ۴ ساعت را در فضاپیمای خود گذرانده بود. آیا شما بار مشابهی را قبل از بلند شدن از زمین تحمل کردید؟
گاگارین: شپرد در فضاپیمای مرکوری و من در فضاپیمای خودمان در موقعیت مشابهی نبودیم. من مجبور نبودم قبل از بلند شدن از زمین چند ساعتی را در فضاپیما بمانم. یک زمان مختصری را قبل از پرتاب فضاپیما در آن گذراندم. در وضعیت نرمالی بودم و فکر می کنم دانشمندانی که مسئول سفر بودند، با اطلاعات عینی که از ضربان من دارند این ادعا را تایید می کنند و اصلا دلیل نداشت که در آن مدت یا در کل دوران سفر مضطرب باشم.
بی بی سی: کی فیلم رنگی این سفر را خواهیم دید؟
گاگارین: این که به شما تاریخ دقیق در این باره بدهم کار سختی است. چون انتشار این فیلم به من بستگی ندارد. اما این فیلم در حال حاضر در اتحاد جماهیر شوروی در حال نمایش است.
بی بی سی: امکانش هست وقتی که به خانه برگشتید بگویید ما هم می‌خواهیم در اسرع وقت این فیلم را ببینیم؟!
گاگارین: حتما این کار را می کنم.
بی بی سی: بیایید درباره خود فضاپیما حرف بزنیم. آیا کابینی که در مرکز هوانوردی توشینو نمایش داده شد، وستاک واقعی بود؟
گاگارین: کپسول نشان داده نشد اما خود فضاپیما در توشینو نمایش داده شد. نمی‌توان دقیق بگویم که این فضاپیما همان فضاپیما بود یا نسخه کپی شده آن.
بی بی سی: بودن در یک فضاپیما چه حالی دارد؟ چقدر جا دارید؟
گاگارین: خیلی جادار بود. در واقع خیلی جادارتر از کابین یک هواپیمای جت بود.
بی بی سی: در روزی که رادیوهای مسکو پرتاب فضاپیمای شما را توصیف می کردند، در روزنامه کمونیست «ما»، دیلی ورکر، این گزارش منتشر شد که پرتاب با موفقیت انجام شده و فضاپیما به زمین برگشته است. اما این گزارش از مسکو تاریخ روز قبل از انجام پرتاب را خورده بود. این مساله این تصور را ایجاد کرد که یک پرتاب دیگر انجام شده و شما دومین نفری بودید که راهی فضا شدید.
گاگارین: حتما خبرنگار آن روزنامه از مسئولان پرتاب بیشتر در این باره اطلاع داشته است. چه در مسکو چه در کشور دیگری هیچ پرتاب این چنینی تا قبل ماموریت من انجام نشده بود.