۴۰ کیلومتر دورتر از شهر زنجان می توان اثر بی همتا، کم نظیر که همچون نگین انگشتری خودنمایی می کند را مشاهده کرد که در اولین نگاه نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
این اثر منحصر بفرد گنبد سلطانیه نام دارد که یکی از مهمترین و عظیم‌ترین بناهای آرامگاهی دوران اسلامی در ایران است که پس از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه استانبول سومین بنای بزرگ تاریخی و از حیث فناوری ساخت گنبد، بزرگترین گنبد آجری در جهان به شمار می رود.
این بنای عظیم از شاهکارهای هنری دوره ایلخانی و در واقع تجلیگاه هنر معماری این دوره است، گنبد سلطانیه علاوه بر شکوه و عظمت معماری که در نوع خود بی نظیر است، دانشنامه ای از نقش و طرح در تزیینات معماری آن روز، که بیانگر برهه ای از تاریخ معماری و هنر ایران است.
بنای گنبد در دوران حکومت خدابنده از ۷۰۴ تا ۷۱۳ ه. ق. احداث شده و تنها بنایی است که از مجموعه ارگ سلطانیه باقی مانده، بانی و سازنده آن را رشیدالدین فضل الله و تاج الدین علیشاه ذکر کرده اند، در داخل شهر نیز به دستور اولجایتو بنای مقبره بزرگی برای او در نظر گرفته شده بود. الگوی ساخت بنای سلطانیه مقبره سلطان سنجر در مرو است که اولجایتو در زمان ولیعهدی وقتی حاکم مرو بود بارها آنجا را دیده بود.
به نقل ازمرحوم کریم پیرنیا در کتاب جغرافیای تاریخی سلطانیه آمده است که شیوه ساختمانی گنبد سلطانیه به پیروی از مدرسه ضیائیه ۶۲۳ ه. ق. که مقارن ظهور چنگیز ساخته شده و نیز گنبد جبلیه یا هارونیه طوس که سرمشق سایر گنبدهای دوره ایلخانی، ساخته شده است.
گنبد سلطانیه در سمت جنوب غربی ارگ سلطانیه برپا شده است و در داخل ارگ هر یک از رجال معروف دارای عمارتی بودند و علاوه بر آن در ساختن بناهای عمومی و قصرها با یکدیگر رقابت داشتند. در اطراف بنای سلطانیه بناهای الحاقی وجود داشته که ویران شده است.
از طرفی زمین طبیعی سلطانیه فشرده و یکپارچه متشکل از مواد آهکی و خاک رس و خرده سنگهای کوچک حداکثر ۳۵ سانتی متر است. این ویژگی سبب شده تا زیر پای گنبد محکم و سفت شود، از علل پایداری در مقابل عوامل تخریبی مختلف همین یکپارچگی زمین است.
ساختمان سلطانیه بر روی یک نقشه هشت ضلعی بنا شده است که طول هر ضلع آن ۱۷ متر و فاصله میان وجوه خارجی آن ۴۲ متر و ضخامت بنا حدود ۷/۴۰ متر است. بر هر وجه در داخل، یک ایوان قرار گرفته که در طبقه همکف به شکل هشت ایوان (چهار ایوان بزرگ و چهار ایوان کوچک) مشخص است و در بالا دارای یک طبقه دیگر است که به فضای داخلی مشرف است.
قوس ایوان ها در این فضا پنج او هفت تند است، در منتهی الیه این قوس ها کتیبه هایی با متن احادیث نبوی در آن نوشته شده و سپس مقرنس کاری زیبایی که وظیفه ترمبه ها بر آن محول شده پلان هشت ضلعی را به دایره تبدیل کرده و زمینه اجرای گنبد را فراهم آورده است.
ساخت گنبد به گونه ای است که در نمای خارجی دو طبقه و از داخل سه طبقه به نظر می رسد، این بنا در جهات اصلی جغرافیایی احداث شده و در ضلع جنوبی آن بنای الحاقی تربت خانه و در زیر تربت خانه، سردابه که متشکل از فضاهای متعدد است، قرار دارد.
در مورد هشت وجهی بودن آن برخی معتقدند انتخاب طرح هشت ضلعی از روی محاسبات تجربه شده معماری و به خاطر مرکزیت ایستایی در نظر گرفته شده است، ولی برخی دیگر از پژوهشگران بر این اعتقادند که طرح وجوه مثمن گنبد تنها به سبب ایستایی آن نیست بلکه به احتمال زیاد دارای این مضمون و کنایه از عرش الهی است، که بر اساس احادیث، هشت ملک آن را حمل می کنند.
طریقه تقسیمات در معماری داخلی و تئوری فضاهای این بنا تقارن برگرد یک محور است که امتداد آن به طرف قبله متوجه است. قوس این گنبد با دور بسیار تند و کشیده اجرا شده و از نقطه نظر دهانه و ارتفاع و چگونگی ساختمان در تمام ایران بی نظیر است.
درگاه های ورودی گنبد؛ در روزگار آبادانی رفت و آمد از طریق چهار درگاه کوچک انجام می شده است، ورودی های بزرگ مورد استفاده مردان و ورودی های کوچک که به ایوانهای کم وسعت طبقه اول منتهی می شد به زنان اختصاص داشت و به احتمال زادی ورودی های شرقی و شمال غربی مورد استفاده مردان قرار می گرفته است و ورودی جنوبی گنبد به لحاظ الحاق تربت خانه به گنبد، درگاه ورودی بین تربت خانه و گنبد بوده است.
بعد از طبقه همکف، طبقه اول، شامل دهلیزهای ارتباطی است این طبقه در ارتفاع ۹/۴۰ متری قرار گرفته است و از طریق سه واحد پلکان دسترسی به آن امکان پذیر است. این راهرو دور تا دور بنا را احاطه کرده و نسبتاً تاریک است که تامین نور و روشنایی آن ها بوسیله پنجره هایی که در چهار ایوان بزرگ تعبیه شده است انجام می گیرد.
این بنای بکر گنبد همه ساله به ویژه در روزهای تعطیلات نوروزی پذیرایی تعدادی زیادی از گردشگران داخلی و خارجی بود بطوری که بازدیدگان آن با مشاهده معماری بی نظیر آن مجال دوباره را برای این رخداد بی نظیر لحظه شماری می کردند، که ۲ سال شرایط کرونایی شرایط راکدی را رقم زده بود که در سال جدید با توجه به وضعیت کرونایی مساعد، حال چشم انتظار بازدید مسافران نوروزی است.
گنبد جهانی سلطانیه زنجان آماده پذیرایی از گردشگران نوروزی
مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه در این ارتباط گفت: همه تمهیدات لازم برای پذیرایی از میهمانان نوروزی در پایگاه محوطه پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه استان زنجان در حال آماده‌سازی بوده و برنامه ریزی های لازم در این خصوص انجام شده است.
حسین عیدانی افزود: پاک‌سازی محوطه‌های اماکن و بافت تاریخی اقدامی اثربخش و بستری مناسب برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر برنامه نوروز و استقبال از گردشگران و مسافران نوروزی است و تمیزی بافت تاریخی نشانه ارزشمند بودن در راستای تکریم بازدیدکنندگان خواهد بود.
وی اضافه کرد: پاک کردن دیوارنویسی‌ها از روی دیوار خارجی، مرمت در و پنجره‌های چوبی و ساماندهی باجه بلیط فروشی، پاک‌سازی علف‌های هرز کل محوطه، کاشت درخت، آماده‌سازی سفره هفت‌سین، ساماندهی فضاهای سبز، برگزاری نوروزگاه، ایجاد فضای مناسب برای حضور اورژانس و هلال احمر و غیره از اقدامات در حال انجام در گنبد جهانی سلطانیه است تا زمینه‌ای برای استقبال از مسافران نوروزی باشد.
این مسوول ادامه داد: باوجود صنایع‌دستی در منطقه سلطانیه، بازارچه ویژه فروش صنایع‌دستی در مجاورت گنبد تاریخی سلطانیه در ایام نوروز ۱۴۰۱ برگزار خواهد شد.
به گفته عیدانی، موزه و بنای گنبد سلطانیه از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ برای بازدیدکنندگان این اثر جهانی خدمات ارائه خواهد داد و در هر شیفت ۱۵ نفر راهنما و بلیت‌فروش به راهنمایی مسافران و گردشگران نوروزی پرداخت خواهند کرد.
وی اظهار داشت: یکی از نمادهای گردشگری استان زنجان را می‌توان در گنبد سلطانیه دید، این بنای باوجود این همه عظمت و شکوه هنوز به جایگاه واقعی خود در زمینه گردشگری در کشور نرسیده است.
مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه ادامه داد: ۲ سال متوالی مسافرت‌های عید نوروز به دلیل شیوع ویروس کرونا با محدودیت‌هایی همراه بود اما با تصمیمات ستاد ملی کرونا در سال جاری این محدودیت‌ها، البته به‌شرط تزریق ۲ دُز واکسن و داشتن کارت واکسیناسیون و یا داشتن PCR منفی برداشته شد.
وی خاطرنشان کرد: تمامی مراکز پذیرایی بین‌راهی، نمازخانه‌های بین‌راهی، هتل‌ها، پمپ‌های بنزین و تمام فضاهای خدماتی درون‌شهری و برون‌شهری در شهرستان سلطانیه برای استقبال مناسب از مسافران نوروزی آماده است.