به گزارش ایرنا، "توس" شهری نام آشنا و درعین حال کمتر شناخته شده است، همجواری آن با مشهد مقدس و بارگاه مقدس امام رضا(ع) و وجود آرامگاه فردوسی بزرگ نام این شهر تاریخی را برای میلیون‌ها زائر و مسافر این خطه آشنا کرده است، اما میراث تاریخی این شهر که سه دوره تاریخی سلجوقی، سامانی و تیموری را در خود جای داده چندان برای مسافران در مشهد آشنا نیست. توس افزون بر ۴۸۰ عالم، دانشمند، فیلسوف و اندیشمند اعصار مختلف ایران زمین را در دل خود پرورانده است.
گرچه شمار مشاهیر آرمیده در شهر تاریخی توس روشن نیست، اما آرامش ابدی بزرگانی همچون خواجه نظام‌الملک توسی، شیخ توسی از علمای بزرگ شیعه، خواجه نصیرالدین توسی، امام محمد غزالی توسی و دقیقی توسی در این خاک کهن قطعی است.
بنای دیرقدمت هارونیه، مقبرةالشعرا و مزار شاعر معاصر مشهدی مهدی اخوان ثالث متخلص به "م.امید" نیز در پیرامون و محوطه آرامگاه حکیم توس قرار دارند، عمارت و خانه تاریخی چهاربرج که کلنل تقی خان پسیان در دوره‌ای در آن اقامت داشته، اکنون در مرحله بازسازی است و موزه تاریخی طابران توس که بسیاری از گنجینه‌های ارزشمند بر درو دیوار آن جای گرفته‌اند، از این جمله است که در آن برای بازدید علاقه‌مندان و گردشگران روی عموم مردم باز است.
محوطه ۳۶۰ هکتاری شهر تاریخی توس که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، در سده دوم هجری مجموعه‌ای از آبادی‌هایی همچون توس، نوقان و سناباد بود که توس آبادترین آنها محسوب می‌شد، همین امر باعث شد پس از شهادت ثامن‌الحجج حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) در خراسان، تاریخدانان محل دفن پیکر مطهر و حرم منور آن امام همام را "ارض توس" بنامند. اما امروز همه آن آبادی‌ها با گسترش مشهد در درون این کلانشهر جای گرفته و از توس نیز بقایایی باستانی و تاریخی، نام و آوازه و مقابری از بزرگان علم، ادب و هنر به جا مانده است.
آبادانی و احیای آن از ۱۹ تیر ماه ۱۳۷۵ با سفر تاریخی رهبر معظم انقلاب مورد تأکید قرار گرفت و از بهمن ماه ۱۳۹۱ به‌عنوان یک "محدوده منفصل شهری" به شهرداری مشهد سپرده شد" هم‌اکنون نیز توس تحت مدیریت منطقه دوازدهم شهرداری مشهد اداره می‌شود.
اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال ۱۳۰۵ خورشیدی باز می‌گردد که جمعی از فضلا، اندیشمندان و ایران دوستان تصمیم گرفتند، همزمان با کنگره بزرگداشت هزاره فردوسی که قرار بود در سال ۱۳۱۳ برگزار شود، با ساخت بنای آرامگاهی در خور شان آن شاهر نامدار، آیین بزرگداشتی برگزار کنند.
متاسفانه در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن که مرحوم مهندس کریم طاهرزاده بهزاد است؛ آگاهی‌های اندکی وجود دارد. در مقابل به دلیل طول عمر زیاد مرحوم حسین لرزاده (۹۸ سال) و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم، در بسیاری از سایت‌های اینترنتی از جمله 'ویکی‌پدیا'، به اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.
طراحی و ساخت آرامگاه فردوسی
در سال ۱۳۰۵ خورشیدی به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری کنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه این حکیم فرزانه در توس به شیوه‌ای باشکوه و درخور ساخته و رونمایی شود.
طرح اولیه بنا از سوی مهندس کریم طاهرزاده بهزاد (از فعالان انقلاب مشروطه و ظاهرا نخستین فرد ایرانی که به صورت آکادمیک در رشته معماری در آلمان تحصیل کرده بود)، تهیه شد.
این طرح تا حدودی شبیه آرامگاه حافظ در شیراز بود به این ترتیب که شامل سکویی برای نصب مجسمه عظیم شاعر بر روی آن و سازه‌ای ساده و گنبدی که بر روی پایه‌هایی جای گرفته بود برفراز آن قرار داشت.
نخستین کار در ساخت بنای آرامگاه، پیدا کردن محل دقیق محل دفن فردوسی بود که بر اساس اسناد تاریخی از جمله نظامی عروضی که در سال ۵۴۰ هجری قمری در کتاب 'چهار مقاله' نوشته بود و نیز با تحقیقات محلی مزار وی درباغ شخصی اش در سال ۱۳۰۶ پیدا شد.طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات اجرای طرح آغاز می شود اما با اجرای سکوی اولیه عملیات متوقف می شود که علت آن نیز اعتراض برخی نسبت به عدم مطلوبیت طرح است.
این بار با اعمال نفوذ تیمورتاش، طراحی بنای آرامگاه فردوسی به 'آندره گدار فرانسوی واگذار شد که طرح "گدار" بنایی شبیه اهرام مصر، بر روی همان سکوی ساخته شده پیشین بود که به اشتباه در منابع اینترنتی عکسهایی منتشر شده که نخستین بنای آرامگاه فردوسی شکل هرم گونه دارد در حالی که این طرح نیز نیمه‌کاره ماند.
در خصوص علت توقف اجرای طرح باید گفت از یک سو طرح '"گدار" اگر چه بر روی همان سکوی ساخته شده توسط طاهرزاده نصب شده بود، اما به دلیل عدم تناسب با سنت معماری و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفته بود و از سوی دیگر پس از اجرای هرم، سقف آن شکست خورد و به همین دلیل کار متوقف شد.
داستان بنای کنونی آرامگاه فردوسی
به این ترتیب متولیان انجمن آثار ملی ایران، دوباره از مهندس طاهرزاده بهزاد خواستند که طرحی نو برای این بنا بدهد؛ طرح جدید مرحوم طاهرزاده بهزاد شبیه بنای کنونی بود، اما از وی خواسته شد تا آن را به قبر کوروش در پاسارگاد شبیه‌تر سازد.
نهایتا در سال ۱۳۱۲ خورشیدی طرح نهایی به تصویب رسید، اما اجرای آن به حسین لرزاده معمار واگذار شد و وی بدون رعایت محاسبات مهندسی بنا را ساخت و سال بعد در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۱۳ رسما بنا با حضور جمعی از بزرگان علم و ادب جهان افتتاح شد. در این مرحله نیز مهندس طاهرزاده بهزاد مسوول طراحی بنای آرامگاه بود،لازم به توضیح است که بنابر آگاهی های موجود، مرحوم حسین لرزاده به هیچ روی یک مهندس یا معمار به معنای آکادمیک آن نبود بلکه به دلیل استعداد بالای خود در این زمینه به صورت تجربی آموخته‌هایی اندوخته و پیشرفت کرده بود.
مرحوم لرزاده پیش از پذیرش مسوولیت اجرای طرح تهیه شده توسط مهندس طاهرزاده بهزاد برای آرامگاه فردوسی، در زمان طراحی و ساخت بیمارستان امام رضا(ع) در مشهد نیز مسوولیت امور بنایی را زیر نظر طاهرزاده بهزاد بر عهده داشت. فقدان تخصص علمی در مرحوم لرزاده سبب شد که در زمان اجرای طرح بنای آرامگاه، به ملاحظات ظریف و پیچیده اصول مهندسی و مکانیک خاک توجهی نشود حال آنکه در دشت توس به دلیل هم جواری با کشف رود و وجود آب‌های زیرسطحی این ملاحظات بیشتر باید مورد توجه قرار می‌گرفت.
در نتیجه بنای آرامگاه فردوسی که عبارت بود از سازه‌ای بسیار سنگین و فاقد هرگونه پی سازی متناسب با حجم و وزن آن، در مدت اندکی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شکستگی در بخش‌های مختلف شد به‌گونه‌ای که در طول ۳۰ سال پس از آن بارها نیازمند مرمت اساسی شد.
این رویه تا جایی پیش رفت که دیگر مرمت‌های متعدد پاسخگوی سرعت روند تخریبیِ نشست ساختمان نبود؛ سرانجام در سال ۱۳۴۳ خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی کل بنا برچیده شده و این بار به طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس 'گیو جودت' و با در نظر گرفتن کلیه ملاحظات فنی ساخت بنا، بار دیگر بنای آرامگاه فردوسی به همان شکل ظاهری پیشین ساخته شد.
این تجدید بنا در حالی صورت گرفت بود که تالاری به مساحت ۹۰۰ مترمربع در زیر آن ساخته شده بود و قبر فردوسی از جایگاه پیشین که بر روی سکویی با ارتفاع دو متر بر روی زمین بود، به زیرزمین منتقل شد.
این بنا در سال ۱۳۴۷ خورشیدی افتتاح شد البته مهندس سیحون در کنار بازسازی بنا اقدام به محوطه‌سازی باغ آرامگاه فردوسی بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه‌سازی و تعبیه آب‌نماهای متعدد و جوی‌های آب پیوسته و گسسته در فضای باغ کرد.همچنین برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمان‌های مسکونی برای کارکنان و بخش‌های اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی به اهتمام مرحوم سیحون ایجاد شد.
آرامگاه فعلی فردوسی
طرح محوطه باغ آرامگاه فردوسی بر اساس اسلوب چهار باغ ایرانی به همت مهندس یعقوب دانش دوست در سال ۱۳۸۶ با تغییراتی اجرا و دو سال بعد از آن طرح محوطه سازی به پایان رسید و در نهایت تا سال ۹۱ نیز اجرای کامل سنگ فرش پایان یافت.
ویژگی آرامگاه فردوسی را با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی دانست و گفت: با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر ایران اسلامی تداعی می شود زیرا در این هنر مقبره ها در سرداب و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود که نمونه آن مضجع شریف رضوی است که قبر حضرت در هشت متر پایین تر از مضجع قرار دارد.
ظاهر بیرونی آرامگاه کنونی حکیم توس نیز برگرفته از معماری پاسارگاد و تزیینات سرستون های هخامنشی است؛ هم اکنون آرامگاه فردوسی دارای بخش اداری، کتابخانه، رستوران، ساختمان موزه و نیز بقایایی از دروازه 'رزان' است،همچنین تندیسی از فردوسی به عنوان شاهکار هنری 'ابوالحسن خان صدیقی'، از مجسمه سازان مشهور، در آن نصب شده است.
در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالت (متولد ۱۳۰۷ و متوفی به ۱۳۶۹) شاعر معاصر، مشهور به 'میم. امید' آرام گرفته است. در فاصله ۵۰ متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرا قرار دارد، در این مکان شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاک سپرده شده‌اند.
وسعت باغ آرامگاه فردوسی ۶ و نیم هکتار و محوطه پیشخوان آرامگاه نیز حدود ۶ هکتار است.۲۵ اردیبهشت ماه سالروز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر شهیر ایرانی و پاسدار زبان پارسی است که در اوایل قرن چهارم هجری به سال ۳۱۹ خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس خراسان دیده به جهان هستی گشود و در اواخر قرن چهارم هجری به سال ۳۹۷ خورشیدی در سن ۷۸ سالگی چشم از جهان فرو بست.
مزار استاد شجریان
آرامگاه استاد شجریان پرآوازه‌ترین استاد موسیقی اصیل ایرانی کسی که در طول عمر خود حدود ۶۰ آلبوم هنری دارد و جزو ۵۰ صدای برتر جهان است و صدایی ماندگار در قلب تاریخ ایران است در جوار آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار دارد.
استاد شجریان بی‌گمان یکی از اصلی‌ترین افتخارات مشهدی‌هاست که مردم این شهر از داشتنش بر خود می‌بالند. موسیقی‌دان، آهنگساز، خواننده و خوش‌نویسی از هنرهای این استاد است. خسرو آواز ایران که از برجسته‌ترین هنرمندان موسیقی سنتی در ایران به شمار می‌رود در سال ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. پدرش قاری قرآن بود و استاد از همان اوایل کودکی با صوت خوش خویش پدر را همراهی می‌کرد.
سال‌ها بعد او برای تلاوت قرآن به رادیو خراسان رفت و رسما اولین کار هنری خود را کلید زد، در میان تمامی کارهای هنری که استاد در طول عمر بابرکت خویش انجام داده‌اند از "مرغ سحر" گرفته تا "همراه شو عزیز"، "ربنای استاد شجریان"، صدایی ماندگار در دل تاریخ موسیقی ایران شده است. چه کسی است که ربنای استاد را در ماه مبارک رمضان به فراموشی بسپارد.
میراث تاریخی توس در مسیر گردشگری مسافران
آذرماه سال گذشته با سفر وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مسیر گردشگری آرامگاه فردوسی به ارگ کهن‌دژ توس افتتاح شد. ساخت این مسیر توسط شهرداری مشهد با نظارت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسانرضوی انجام گرفت. این مسیر از جلوخان آرامگاه فردوسی آغاز شده و تا محوطه باستانی ارگ کهن‌دژ ادامه دارد که به طول بیش از ۱۰۰۰ متر و به شکل پیاده رو با هزینه ۱۰۰ میلیارد ریال ساخته شده است.
به گفته مسوولان و متولیان توجه به شهر تاریخی توس و انجام اقدامات مختلف در بهسازی این منطقه و نیز آرامگاه فردوسی با هدف تحقق منویات رهبر معظم انقلاب در این زمینه انجام می‌شود.
ثبت شهر تاریخی توس و آرامگاه فردوسی در فهرست جهانی یکی از خواسته‌ها و انتظارات بحق است که با توجه به محدودیت و امکان ثبت جهانی سالانه یک اثر از هر کشور، پرونده ثبت جهانی توس در حال تهیه و تدوین است.