در جهان امروز مقوله آب از اهمیت بالایی برخوردار است و کشورهای مختلف در تلاش برای یافتن راه‌های مطلوب صرفه‌جویی در مصرف آب هستند. به منظور آگاه‌سازی مردم در مورد اهمیت آب، ۲۲ مارس هر سال (دوم فروردین) از سوی سازمان ملل به عنوان «روز جهانی آب» نام‌گذاری شده است. از سال۱۹۹۳ تاکنون هر سال یک شعار جدید درباره مسائل حساس آن زمان برگزیده می‌شود تا فعالیت‌های جامعه بر پایه آن شعار شکل گیرد. شعار امسال روز جهانی آب هم «آب زیرزمینی: مرئی کردن نامرئی» نامیده شده است.
عواقب بحران آب چیست؟
بحران آب به معنای فقدان دسترسی بسیاری از مردم به آب سالم و کافی است. در سال‌های اخیر به علت رشد شهرنشینی و توسعه کشاورزی، در بسیاری از کشورهای جهان برداشت آب از منابع زیرزمینی از میزان تغذیه سالانه آن‌ها بیشتر شده و این به معنای استخراج و استفاده از آبی است که در طول هزاران سال در لایه‌های آبدار زمین ذخیره شده است. سفره‌های آب زیرزمینی به‌عنوان یکی از مخازن ذخیره آب جهان، در حال از دست دادن ظرفیت خود و خشک شدن هستند و این می‌تواند عواقب جدی ایجاد کند. به‌گونه‌ای که ادامه این روند موجب خشک شدن چاه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها می‌شود. بیشترین تاثیر مستقیم تخریب این منابع خدادادی هم کاهش سطح آن‌هاست.
سفره‌های آب زیرزمینی به‌عنوان یکی از مخازن ذخیره آب جهان، در حال از دست دادن ظرفیت خود و خشک شدن هستند و این می‌تواند عواقب جدی ایجاد کند. به‌گونه‌ای که ادامه این روند موجب خشک شدن چاه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها می‌شودتأثیر مستقیم بعدی، افزایش هزینه‌های «پمپاژ» است. بدین معنا که هزینه‌های حفر چاه‌های عمیق‌تر نیز افزایش خواهد یافت. یکی از عوارض غیرمستقیم کاهش سطح آب، «تخلیه بافت زمین» است. تخلیه بافت زمین به حدی است که در شرایط فعلی در حال فروپاشی تدریجی آن است. در کنار این، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منجر به کاهش ورود آب‌های زیرزمینی به رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها می‌شود که این امر موجب ظهور رودخانه‌هایی است که خشک شده، تالاب‌هایی است که دیگر پایدار نیستند و در نتیجه آن اکوسیستم‌های وابسته به آب زیرزمینی نیز به شدت آسیب دیده‌اند.
پدیده فرونشست موجب از بین رفتن تخلخل در لایه‌های آبرفتی زمین و از دست دادن توان نگهداری آب در دشت‌ها می‌شود. این موضوع نیز به حدی پیچیده و جدی است که با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، روند «توسعه محلی» هم کاهشی و نزولی شده و تنشی بزرگ در نظام اجتماعی و اقتصادی ایجاد خواهد کرد. آب‌های زیرزمینی مهم‌ترین منبع آب شیرین جهان هستند.
اکنون آب آشامیدنی حدود ۲ میلیارد نفر مستقیماً از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود و برای آبیاری بزرگ‌ترین بخش تهیه غذا در جهان از آن استفاده شده و آبیاری در مناطق خشک از طریق آب‌های زیرزمینی انجام می‌شود. این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته بیش از ۲۰ درصد از آب سفره‌های زیرزمینی را برداشت نمی‌کنند، مگر این‌که در شرایط بسیار بحرانی و در شرایط تنش آب باشند که در این صورت هم مشروط به تعادل‌بخشی و تغذیه سفره‌ها، حداکثر تا ۴۰ درصد اجازه برداشت دارند.
ایران در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده و دارای منابع آب محدود است، از این رو نیاکان ما در چندین هزار سالی که در این مناطق زندگی می‌کردند همواره آب را در زیر زمین نگه می‌داشتند، زیرا معتقد بودند با اطمینان‌ترین منابع آبی، آب‌های زیرزمینی است.
این موضوع راه حل دارد
باید در نظر داشت که تمام آب‌های موجود در ایران قابل استفاده نیست و درصد بالایی از آن را آب‌های شور تشکیل می‌دهند که روزبه روز بر میزان آن هم افزوده می‌شود. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی شیرین از طریق چاه‌های عمیق و نیمه عمیق موجب کاهش میزان آب شیرین و افزایش آب‌های شور می‌شود. تبدیل آب‌های شور به شیرین و همچنین انتقال آب بین حوضه‌ای هم به دلیل هزینه زیاد، مقرون به صرفه نیست. در چند سال اخیر برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی مشکلاتی ایجاد کرده که باید با برنامه‌ریزی‌های اصولی و علمی راهی برای جبران آن پیدا کنیم.
اقدام قوی‌تر برای جلوگیری از آلودگی آب‌های سطحی به مراتب از حفظ آب‌های زیرزمینی ساده‌تر است. استفاده از آبخوان‌ها باید آخرین راه‌حل تأمین آب باشد. این منابع باید برای نسل آینده نگهداری شوند اولین قدم در اصلاح وضعیت بحرانی آب‌های زیرزمینی این است که بدانیم چه میزان آب زیرزمینی را برای چه نیازهایی مصرف کرده‌ایم. قدم مهم دیگر این است که مدیریت منابع آب زیرزمینی را با مشارکت کشاورزان انجام دهیم. درصد بالایی از مصارف آب زیرزمینی به کشاورزی اختصاص دارد که با مدیریت صحیح می‌توان از تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی کاست.
نکته مهم دیگر قیمت‌گذاری آب‌های زیرزمینی است که می‌باید اصلاح شود. تلاش برای تغذیه آبخوان‌ها هم می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. گام دیگر بهبود مدیریت آب‌های سطحی است که در نتیجه، استفاده از آب‌های زیرزمینی را کاهش می‌دهد. حدود ۸۰ درصد از پساب‌ها و فاضلاب‌ها بدون تصفیه در محیط رها می‌شوند که غالباً به رودخانه‌ها می‌رسند و آن‌ها را آلوده می‌کنند.
اقدام قوی‌تر برای جلوگیری از آلودگی آب‌های سطحی به مراتب از حفظ آب‌های زیرزمینی ساده‌تر است. استفاده از آبخوان‌ها باید آخرین راه‌حل تأمین آب باشد. این منابع باید برای نسل آینده نگهداری شوند. بنابراین با استمرار صرفه‌جویی عمومی، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت کلان، استفاده بهینه از آب و جلوگیری از هدر رفتن منابع موجود، باید کمبود آب را جبران کرد و تحقق این مسئله در وهله اول نیاز به اشاعه فرهنگ مصرف بهینه آب دارد.
اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی، صنایع و آب آشامیدنی از اقدامات موثر در رفع چالش کم‌آبی در کشور ماست. افزایش نرخ بهره‌وری آب در بخش کشاورزی، از طریق استفاده از سامانه‌های نوین کشت باید به صورت اصولی مدیریت شود. در بخش صنعت باید طرح بازچرخانی در بخش فاضلاب اجرایی شود و از این آب برای آبیاری فضای سبز نواحی و شهرک‌های صنعتی استفاده شود.
در بخش آب آشامیدنی باید طرح‌های بازچرخانی به‌معنای واقعی اجرا شود. رونق اقتصادی و کاهش آمار بیکاری در کشور در گروی تأمین آب پایدار است. مساله کاهش تدریجی منابع زیرزمینی و سطحی آب در استان‌ها را باید به مردم گوشزد کرد، در واقع کاهش میزان برداشت آب‌های زیرزمینی نیازمند فرهنگ‌سازی و زمینه‌سازی قانونی و فنی است.
*مدیرکل دفتر امور اجتماعی و روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران