معبد داش کسن بنایی صخره‌ای است که در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر سلطانیه (استان زنجان)، در نزدیکی روستای ویر، از توابع همین شهرستان قرار گرفته که با انجام اقداماتی پس از ۲ سال کرونایی، شرایط لازم برای بازدیدکنندگان و گردشگران نوروزی فراهم شده است.
این مجموعه در محوطه ای به شکل مستطیلی ناقص، به طول ۴۰۰ متر و عرض ۵۰ تا ۳۰۰ متر قرار گرفته است.
در معبد صخره ای داش کسن علاوه بر استفاده از فن پیشرفته زمان، زمین شناسی و معدن شناسی ۲ امر شناخته شده از دانش جغرافیایی طبیعی مورد توجه است و این ۲ امر در ادوار مختلف فرهنگی اغلب بصورت منفرد مورد توجه و بهره برداری بوده و در آثار نادر چون معبد صخره ای داش کسن به کار رفته است.
این مطلب ریشه در دانش گذشته ایران داشته و بعضا به دوره پیش از تاریخ راه پیدا می کند و نمونه بارز تاریخی آن آثار باقیمانده از حکومت ماد و هخامنشی در غرب کشور و نقش رستم و تخت جمشید در فارس بوده اما، فناوری به کار رفته در معبد داش کسن پیامد تکامل فنی سنگ تراشی با ابزار فلزی است.
گستره فعالیت سنگ تراشی در معبد صخره ای داش کسن در کل بر اساس یک خط تقارن طولی یافته و آنچه بر اساس کار هویدا شده نشان می دهد که هیچگونه کاستی و یا اضافه ای هر نیمه بنا نسبت به نیمه دیگر ندارد و حاصل این عمل صراحت بر یک نقشه یا طرح از پیش تدوین شده و نظارت دقیق بر آن در طول مدت اجرای طرح است.
بخش عمده آثار فرهنگی باقیمانده از ادوار مختلف نشان از آموزه های دینی و باورهای مذهبی حکایت دارد که در طول عمر تاریخی یک قوم پدید می آید و به لحاظ ویژگی های خود فرهنگ، آن قوم یا جامعه را از دیگر فرهنگها متمایز می سازد.
از اینگونه آثار می توان نقش اژدهای معبد صخره ای داش کسن را نام برد که اثر بنیادی در آموزه های دینی جامعه قرن هفتم هجری قمری ایران نداشته و فقط رنگ و یادی از باورهای ایلخانان مسلمان ناشده ایران را به نمایش می گذارد چرا که از مسلمان شدن غازان خان کمتر میتوان نقش و نگارهای ایرانی و یا ایرانی نشده را در کارهای هنری دید.
بطور کلی آثاری نادر چون اژدهای نقش شده در داش کسن بازتاب ارزشهای مادی و معنوی جامعه است، زیرا عناصر فرهنگی از هنر، علم، مذهب و سیاست تاثیر می گیرد و به عبارت روشن اینکه تمام مواد متشکله فرهنگ در شکل گیری آنها موثر است در صورتی که آثار نادر و منحصر بفرد تحت تاثیر گزینش پاره ای از عوامل فرهنگی بوجود می آید.
از طرفی می توان آثار نادر را که ریشه در فرهنگ گذشته ندارد، را حاصل تهاجمات فرهنگی قلمداد کرد و به عبارت واضح تر اینکه اژدهای نقش شده در داش کسن که به نیت ارزانی، خیر و برکت و محافظت از سلطنت پدید آمده از باور جامعه ایرانی اواخر قرن هفتم هجری قمری بسیار بدور بوده است.
اژدهای ایرانی یادآور ظلم و ستم و مظهر پلیدی هاست و نیک کرداران و نیک اندیشیان تاریخ ایران همیشه بر علیه این موجود افسانه ای جنگیده اند و گذشته از بعضی از آثار منقول دوره تاریخی که نقش اژدها دارد، بطور کلی در ایران نقش نگاره اژده ها در قالب هنر مصور سازی از کهن ترین دوران به بعد نیز دیده نمی شود.
حتی زمانی که تصویر نگارگری عهده دار وظایف خط بود بسیاری از اعتقادات و باورهای ادوار گذشته بدین طریق به زمان بعد منتقل می شد، نقش اژدها جایگاهی برای خود در فرهنگ های ایران به دست نیاورد و نیز در دوره ساسانی وقتی احتیاج بود که اهریمن در زیر پای اهورمزدا در نقش رستم ترسیم شود صورت انسان تجسم پیدا کرد تا تمامی دانش انسان در قلمرو نیروهای اهورایی و اهریمنی درهر زمان قابل انطباق باشد.
نقش اژدهای داش کسن از جمله چهره های بیرونی بخشی از جامعه قرن هفتم و هشتم قمری ایران است که نتوانست تن پوشی از باورهای دیر پای جامعه را در اختیار داشته باشد و لذا فقط بر هویت نخستین ایلخانان مغول حکایت و سلطه آنها را تایید می کند.
ضمن آنکه گویای تشتت فرهنگی در اواخر قرن هفتم هجری قمری مخصوصا ارغون خان مغول می باشد و از طرفی ناتمام ماندن معبد داش کسن ناشی از تفوق اراده ملتی است که موجود تازه وارد را قبل از اینکه ریشه بدواند و رشد کند، بصورت سنگواره موزه نشین در آورده است.
این سنگواره ها نشان می دهد که ایران و ایرانی در جریان نفوذ فرهنگی هر گز بی اختیار دست بسته نبوده است و این تسلیم نشدن را باید در هسته فرهنگی جامعه ایران جستجو کرد که ارتباط آن با چهره بیرونی جامعه همیشه از شرایط خاصی پیروی کرده است.
معبد داش کسن از یک محوطه اصلی که تمامی تزیینات مکشوفه به آن تعلق دارد و یک حیاط وسیع تشکیل یافته است، محوطه اصلی که پر رمز و راز جلوه می کند، تلفیقی از هنر اسلامی و تزیینات چینی است.
۲ اژدهای عظیم که هر کدام در پیچ و خم های سحر آمیز خود اسراری را نهفته دارند و شخصیت محوری معبد از آن انهاست گویی محافظان همیشه بیدار معبدند و تزیینات اسلامی از قبیل اسلیمی های زیبا و مقرنس های چشم نواز و قاب بندی های دقیق بخشی از هنرهای اسلامی است که جلوه ای پر شکوه به معبد بخشیده است.
در ایجاد این معبد معمار و سنگتراش چون مجسمه سازی که تمام خطوط مجسمه احتمالی را در یک قطعه سنگ خام قبل از پدید آمدن می بیند او هم معبد ساخته شده را با تمام عناصر تشکیل دهنده در دل کوه احساس کرده است.
اگر چه نقوش حجاری شده معبد نشان دهنده ذوق و سلیقه حجاران ایلخانی است ولی نقشه اصلی بنا گذشته ای دور را ترسیم می کند و شکل اصلی معبد چلیپایی و بیانگر پیشرفت معابد صخره ای از اینگونه در ایران است.
عبادتگاه اصلی معبد شکل زیبای خود را مدیون سرچشمه تاق شبیه تاق بستان اما با تاریخی جدید تر است در دهانه تاق شمالی آثار تعبیه شده در بزرگ و عظیم احتمالی قابل رویت است.
در ابتدای کاوش داش کسن با توجه به آثار باقیمانده از معبد شامل اژدهای غربی و یک تاقنمای تزیینی در شمال آن، به ارتفاع ۳۷۲ سانتی متر و عرض ۱۱۰ سانتی متر و عمق ۴۵ سانتی متر است که اسلیمی زیبا ولی ناتمام را در سطح خارجی تیزه تاق در برگرفته و وجود آثار تاقنمای تزیینی در جبهه جنوب غربی و شمال غربی و در کنار تاق جنوبی معبد و در ارتفاعی بالاتر از سطح قاب اژدهای غربی که نقش گیاهی را در بردارد و موید یک خط تقارن مفروض جهت گسترده فعالیت های سنگ تراشی معبد به حساب می آمد.
وجود چنین اثر تاریخی ارزشمند با قدمت ۷۰۰ ساله موجب می شود در جهت توسعه صنعت توریسم و ایرانگردی اقدامات لازم انجام گیرد و بطور کلی این اثر تاریخی از نقطه نظر چگونگی دخل و تصرف انسان در صخره های طبیعی از دوران پیش از تاریخ تا به امروز برای بیننده روشن می کند.