کاروان های جاده ابریشم که از راه می رسیدند صدای هیاهوی باراندازها و بوی خوش ادویه و هل هندی و اطلس های رنگی هارمونی زیبای زندگی بود و تلاش وقفه ناپذیر بازرگانان جاده ابریشم که منزل به منزل در رفت و آمد بودند تا ابریشم و ادویه و ظروف چینی را بیاورند و منسوجات و دستبافته ها و پارچه های ایرانی را ببرند.
راه ابریشم شبکه راه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا پیوند می‌داد؛ مسیری که تا سده پانزدهم میلادی به‌مدت هزار و ۷۰۰ سال، بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا بود و قسمت نوار شمالی ایران که جاده ابریشم از آن می‌گذشت، یکی از مهم‌ترین بخش های این راه بود.
بخشی از راه ابریشم که از نیشابور به جرجان یا گرگان کنونی می رسید از شمال خراسان می گذشت و در این مسیر منزلگاه هایی بود تا بازرگانان خسته کاروان های خود را بخوابانند و گرد و خاک سفر بزدایند و دمی استراحت کنند و سپس دوباره سفر آغاز کنند و در واقع سایه‌سار کاروانسرایی خشتی، استراحتگاهی امن برای کاروان ها بود.
چین،به گفته محققان و کارشناسان این راه از شهرستان توان هوانگ در چین می گذشت و از آنجا داخل ترکستان شرقی امروزی می‌شد و پس از طی آسیای مرکزی و از راه بیش‌بالیغ و آلمالیغ و اترار به سمرقند و بخارا می‌رسید و در بخارا قسمت اصلی آن از راه کویان (جوین) مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بام و صفی‌آباد و جاجرم به ری می‌آمد.
راه جرجان- نیشابور
به گفته یک کارشناس ارشد تاریخ در واقع بخشی از این راه تاریخی که از جرجان(گرگان) تا نیشابور کشیده شده بود از خراسان شمالی نیز می گذشت.
محمدعلی ثابتی افزود: در این مسیر و یکی از شاخه های فرعی آن ۷ کاروانسرا یا به معنای دیگر رباط و منزلگاه قرار داشت که هم اکنون همه آن ها در فهرست میراث تاریخی ما ثبت ملی شده اند
وی خاطرنشان کرد: با نگاهی به پیشینه این کاروانسراها در می یابیم که قدمت برخی آن ها به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد، اما به مرور تخریب شدند و سپس در دوره صفویان و با آغاز نهضت «نهضت کاروان‌سراسازی» به اوج رسیدند.
وی گفت: سنگ‌بنای نهضت کاروانسرا سازی شاه عباس صفوی گذاشت و همین امر سبب رونق تجارت، اقتصاد و در نتیجه توسعه و آبادانی برخی شهرهای این مسیر شد.
وی با بیان این که در دوره صفوی آرامش نسبی در ایران حاکم بود افزود: همین امر هم سبب رونق روابط تجاری و در واقع بالندگی اقتصاد پولی و تجارت شد و شاه‌عباس برای بهترکردن زیرساخت‌های تجاری، نخست به ساخت پل‌ها و کاروانسراهایی پرداخت که بر سر راه‌های اصلی قرار داشته‌اند.
این کارشناس با تشریح معماری کاروانسراها گفت: هر کاروانسرا پیشخوان یا ورودی داشت که شامل ۲ بازو بوده که جلوتر از خط دیواره کاروانسرا قرار می‌گرفته و برخی آن را نماد آغوش‌بازکردن کاروانسرا برای مسافران میدانند و دارای «هشتی» بود که در ۲ طرف آن ۲ اتاق هم قرار داشته که یکی برای استفاده سرایدار کاروانسرا و دیگری هم حکم بوفه و فروشگاه‌های امروزی را داشت.
ثابتی افزود: معمولا در بالای هشتی‌ها که طبقه دوم کاروانسرا محسوب می‌شده نیز شاه‌نشین قرار داشته است. شاه‌نشین‌ها اتاقهایی بزرگ ویژه رئیس کاروان، رئیس‌التجار یا اشراف و شخصیت‌های حاضر در کاروان بود و همچنین داخل کاروانسرا یک میان‌سرا بود که دورتادور آن حجره‌ها و غرفه‌هایی قرار داشت که محل اقامت مسافران و خانواده‌شان بوده‌اند.
وی گفت: در داخل صحن و هشتی ها هم سکوهایی بود که «بارانداز» نام داشت و کاروان ها ابتدا بار خود را روی این سکو پیاده میکردند و حیوانات را هم در داخل مالبندها نگهداری میکردند.
وی گفت: نام کاروانسراها ایران در تاریخ هرودت نیز به عنوان «میهمان‌خانه» آمده است و برای همین بسیاری پیشینه کاروانسراها را به دوره هخامنشیان نیز نسبت می‌دهند.
کاروانسراهای مشهور
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری، صنایع دستی خراسان شمالی نیز در مورد کاروانسراهای خراسان شمالی گفت: از ۱۰ رباط مسیر باستانی نیشابور به جرجان هفت رباط در این استان قرار دارد که همه این رباط ها ثبت ملی شده اند.
علی مستوفیان اظهار داشت: استان ما در مسیر یکی از شاخه های مهم راهی قرار دارد که از قرن نوزدهم به بعد جاده ابریشم نام گرفت.
وی با بیان اینکه این محور در واقع مسیر کاروانهایی است که از نیشابور به جرجان قدیم طی طریق می کردند افزود: محققان بارها در کتب خود به این موضوع اشاره کرده اند که این رباط ها در مسیر نیشابور به جرجان قرار دارد و حتی اشاره کرده اند که این محور از شهر اسفراین می گذشت و آن را به دو نیمه می کرد.
وی گفت: بعد از نیشابور و گذشت از دو منزلگاه به رباطی به نام راونیز می رسیم که هم اکنون در ۵۰۰ متری صفی آباد قرار دارد و از دیگر رباط های این مسیر کاروانسرای جوشقان است که ثبت ملی شده است.
مستوفیان گفت: در متون تاریخی از کاروانسرایی به نام سبداد اسم برده شده که احتمال دارد نام سنخواست کنونی برگرفته از آن باشد و کاروانها سپس به رباط قلی و با گذر از آلاداغ و در ادامه مسیر به رباط عشق می رسیدند و درمتن های تاریخی قبل از دوره تیموری به آن اشاره شده است اما در دوره تیموری امیر علیشیرنوایی این کاروانسرا تعمیر و مرمت شد و به همین علت ساخت آن را منسوب به دوره تیموری می دانیم.
وی افزود: رباط های آرمادلو و دشت نیز در شاخه دیگری از این مسیر قرار دارند.
وی گفت: رباط های قلی، عشق و قره بیل از مشهورترین رباط های استان است و هم اکنون برای ثبت جهانی کاروانسرای رباط قلی در فهرست میراث جهانی در پرونده ثبت جهانی کاورانسراهای ایران اقدامات لازم انجام شده است.
مستوفیان اظهار داشت: رباط قلی در سنخواست شهرستان جاجرم یکی از ۵۶ کاروانسرا در کشور است که پرونده آن به منظور ثبت جهانی در دست بررسی است.
وی افزود: کاروانسرای رباط قلی در خراسان شمالی شرایط خوبی به لحاظ شرایط ثبت جهانی دارد در سال های گذشته اقدامات خوبی برای مرمت بنای رباط قلی انجام شده است، عرصه و حریم بنا تعیین شده و مشخص است باتوجه به اینکه این بنا در عرصه منابع طبیعی قرار دارد، مداخلات و تعارض در آن وجود ندارد مشکلی به لحاظ تعرض ایجاد نشده است.
وی خاطرنشان کرد: اهمیت ثبت جهانی آثار تاریخی و یا آثار طبیعی در جذب گردشگر و رونق صنعت گردشگری است، گردشگران خارجی و داخلی برای انتخاب مقصد سفر، آثار جهانی را در اولویت قرار می دهند از این رو ثبت جهانی اثر در توسعه گردشگری تاثیر دارد.
رباط عشق
رباط یا کاروانسرای عشق یکی از چندین رباط تاریخی شهرستان گرمه است که در دورۀ تیموری بر سر شاهراه ارتباطی گرگان و نیشابور بنا شده است.
شواهد موجود نشان می دهد که در دورۀ تیموری در این محل کاروانسرای قدیمی تری وجود داشته که قدمت آن دست کم به قرون چهار یا پنج هجری می رسد و به دلیل تخریب زیاد به دستور میرعلیشیر نوایی، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا در کنار آن، رباط کنونی را ساخته اند.
کاروانسرای موجود پلان مستطیلی دارد و حیاط مرکزی آن یک صحن چهار ایوانی است که از هر طرف با غرفه های متعدد و اتاقهایی برای استراحت کاروانیان و نیز اصطبل هایی برای احشام آنها احاطه شده است. مصالح اصلی بنا سنگ، ساروج و آجر است و طرح کلی آن تا حد زیادی به رباط قلی شباهت دارد. ماندگاری این رباط در طول سال های متمادی به رغم بارش برف و باران، آسیب های طبیعی دیگر، عدم مراقبت های لازم از سوی دست اندرکاران و مرمت نکردن آن نشان از استحکام و رعایت دقیق اصول معماری دارد.
رباط قلی
رباط قلی مربوط به دوره تیموریان - دوره صفوی و در شهرستان جاجرم، شهر سنخواست، بین روستاهای قلی و گازان واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۵ آذر ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این رباط در فاصله چهار کیلومتری جاده آسفالته سنخواست قرار دارد و یادگاری از راه ارتباطی معتبر بین خراسان بزررگ و استرآباد است.
ساخت این کاروانسرا را به امیر علیشیر نوائی وزیر سلطان حسن بایقرا نسبت می‌دهند (کلنل ییت سفر نامه خراسان و سیستان صفحه ۳۵۹).
این رباط به شکل مستطیل است که به صورت شرقی غربی ساخته شده است. سنگهای الوان به کار گرفته شده در این بنا به رنگ های متنوع سبز، قرمز، بنفش و کبود با ملات و گچ می باشد.
ضلع شرقی که درب ورودی در آن تعبیه شده است دو برج زوایای شمالی و جنوبی دارد که برج شمالی ۷۰ درصد سالم است برج جنوبی تخریب شده است. محوطه رباط حدود ۲۴ متر طول و ۱۶ متر پهنا دارد. حیاط کاروانسرا در هر ضلع دارای ایوانی بوده است.
این رباط یا کاروانسرا در فهرست کاروانسراهایی است که تحت نام پرونده کاروانسراهای ایران به زودی به عنوان میراث جهانی ثبت خواهد شد.
به گزارش ایرنا، پیش از این، موسیقی بخشی های خراسان شمالی به عنوان میراث فرهنگی ناملوس و نیز جنگل هیرکانی و زیست کره کپه داغ به عنوان میراث طبیعی ثبت جهانی شده است.
تا کنون ۷۴۳ اثر خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۵۲۳ اثر تاریخی، ۵۴ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس، ۲۵ اثر منقول تاریخی و ۳۲ پرونده میراث ناملموس نیز با به‌صورت مشترک در حیطه خراسان ثبت شده است.
استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد.