بر اساس کشفیات باستانشناسی، قدیمی‌ترین اشیایی که می توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان است، در دوران ساسانی نیز صنعتگران فلزکار و به ویژه نقره کاران ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه می ساختند و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می گرفتند، در برخی موارد نیز استفاده از سنگ های قیمتی، زیبایی این اشیا را ۲ چندان می کرد.
متاسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب "به دلیل گرانبها بودن اشیاء نقره ای و سبک بودن وزن آن" به غنیمت برده شد، اما آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش های باستان شناسی و یا به طور تصادفی از مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون به دست آمده است، نشانگر وجود ملیله کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعتگران ملیله کار در ایران قبل از میلاد است.
پروفسور " آرتور اپهام پوپ" در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲ میلادی اشاره کرده است. لازم به ذکر است تعداد و آثار باقیمانده از آن زمان بسیار اندک است از آنجا که اشیاء ملیله از طلا و نقره ساخته می شوند و می توان به راحتی آنها را ذوب کرده و دوباره مورد استفاده قرار داد، به همین جهت نیز آن اشیاء به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است.
در دوران سلجوقی اغلب سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خورد های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.
با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم هـ. ق در زنجان رواج دادند ، از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه های مختلف، گوشواره، سینه ریز و...، باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه های خصوصی و یا نزد خانواده ها نگهداری می شود.
هم اکنون نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارن، در شهر زنجان رواج دارد، لازم به توضیح است که ملیله به صورت محدود در تبریز و اصفهان نیز رواج دارد اما ملیله این خطه به خاطر اصالت نقوش همچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالایی نسبت به ملیله اصفهان برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه ای نیز در بین رشته های برجسته صنایع دستی ایران دارد، این هنر در زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است.
تاریخچه ملیله کاری زنجان:
درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست اما از ۲ طریق می توان به قدمت این هنر ارزنده پی بردف اول از نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند، دوم، آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اغلب متعلق به ۲ سده اخیر می باشد.
در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های فلزکاری است می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است.
سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است "فردریک ریچارد"، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می نویسد :" شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است".
ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، منتهی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت.
سرویس های چایخوری و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند، هنرمندان زنجانی در سال های بعد، به تدریج بر انواع این دست ساخته های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست همچنین بر اساس آثار باقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.
وضعیت فعلی هنر ملیله کاری در زنجان:
این هنر وام دار هنرمندانی است که با ابزار بسیار ابتدائی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این راه از دست داده اند. از جمله هنرمندان ملیله کار زنجان: مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان، مرحوم موسی کاظمیان مقدم، مرحوم حاج صمد همامی، وهنرمندانی چون رحیم برجخانی، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی و. اشاره کرد.
آثار قدیمی ملیله در زنجان به کلی از بین رفته و یا جهت استفاده مجدد از نقره ذوب گردیده، متاسفانه به دلیل عدم وجود موزه در زنجان آثار نقره ای– ملیله کاری مورد حفظ و نگهداری قرار نگرفته است.
امروزه در زنجان حدود ۳۰ کارگاه ملیله کاری فعال موجود است که استادان ملیله کار این کارگاه ها همگی از شاگردان استاد "منصور کاظمیان مقدم" می باشند، این استاد گرانقدر از سال ۱۳۵۵ به منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به آموزش ملیله کاری در مرکز آموزش استان اقدام کرد. به این نکته نیز باید اشاره کرد که ۲ تن از شاگردان ایشان به نامهای استاد "عبدالحمید محرر" در سال ۸۶ محسن یزدانشناس در سال ۸۷ موفق به اخذ مُهر اصالت در این رشته از یونسکو شدند.
ریز نقشهای رایج ملیله زنجان:
ریز نقوش متداول در ملیله زنجان همانند سایر نقشهای صنایع دستی اکثرا ذهنی و الهام یافته از طبیعت و طرحهای سنتی است، مهمترین و رایج ترین نقشهای ملیله زنجان عبارتند از: اشک، جغه، پیچک، ترمه و غنچه، برگ، واو ملیله، دو چشم، برگ فرنگ، سه چهارچشم، کورملیله و تابیده، که هر یک دارای ویژگی خاص خود می باشد.
مرحوم استاد بیات، منصور کاظمیان مقدم، قاسم شیروانی، محمدرضا حکیمیان، محمد حسین ستاری، عبدالحمید محرر، مر تضی جزء صادقی، کریم ابطحی، امیر شجاعی، علی نوری، علی لطفی رضایی، حسین میرمحمد رضایی، رسول فرجیان، محسن یزدان شناس، صمد عظیمی، و... از اساتید برجسته این هنر اصیل به شمار می روند.
آموزش ملیله زنجان به سایر نقاط گسترش می‌یابد
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان نیز در این زمینه معتقد است زنجان به‌عنوان شهر جهانی ملیله، آموزش رشته ملیله‌کاری را به هنرجویان و صنعتگران سایر استان‌ها گسترش می دهد.
امیر ارجمند در این خصوص گفت: زنجان به‌عنوان شهر جهانی ملیله به ثبت رسیده و جایگاه این هنر در استان در مقام بالاتری قرار گرفته که در این خصوص برنامه هایی مورد توجه است.
وی اظهار داشت: بر این مبنا در نخستین آموزشگاه ملیله‌کاری در شهرستان زنجان دوره‌های مقدماتی و تکمیلی این صنعت برگزار می‌شود که از تمامی استان‌ها برای شرکت در کلاس‌های آموزشی شرکت می‌کنند.
این مسوول ادامه داد: سابقه ملیله‌کاری در زنجان به قرن دهم هجری بازمی‌گردد، این هنر با طی فراز و نشیب‌های تاریخی امروز به یکی از صنایع‌دستی پرطرفدار در استان و کشور تبدیل‌شده است.
به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان، موفقیت این رشته در زمینه اشتغال‌زایی نیز بالا است و هنرجوها با هزینه‌های پایین برای آموزش می‌توانند رشته‌ای را بیاموزند که به چند برابر سوددهی دست یابند.
وی بیان کرد: با توجه به توان مالی و توان اداری که وجود دارد، کلاس‌های آموزشی در رشته‌های بومی، به ویژه ملیله برگزار می شود که این کلاس‌ها می‌تواند بحث مشکل اشتغال جوانان را تا حدی برطرف کند و منبع درآمدی خوبی نیز برای خانواده‌ها باشد.
ارجمند خاطرنشان کرد: با توجه به بررسی‌های انجام گرفته از کارگاه‌های صنایع‌دستی آسیب‌دیده پیشنهادشده است که برای حمایت از فعالان این عرصه با پرداخت تسهیلات خسارات ناشی از کرونا جبران شود.
شورای جهانی صنایع‌دستی در سال ۱۳۹۸، زنجان را به عنوان شهر جهانی ملیله ثبت کرد.