به گزارش ایکنا؛ مطالعات قرآنی در غرب مانند هر پدیده دیگر علمی و انسانی در جهان ما، طی سده‌ها و دهه‌های گذشته پیشرفت و تحول بسیار داشته است. نخستین تلاش‌های غربی‌ها در اسلام‌شناسی، نگاهی کاملاً غیرآکادمیک داشت و نگاه ایدئولوژیک کلیسایی از قرون وسطی بر آن غالب بود و اغلب به قصد سیاه‌نمایی اسلام یا دفاع از آموزه‌های مسیحی در برابر گسترش اسلام در مرزهای بالکان یا اندلس انجام می‌یافت. اما اینک در حوزه مطالعات قرآنی در غرب تحولی جدی صورت گرفته و بسیاری از مسلمانان و غربی‌های مسلمان شده نیز توانستند باب‌های جدیدی در حوزه مطالعات قرآنی ایجاد کنند.
در همین راستا، پروژه موسوم به «قرآن جهانی» (Global Quran) که به اختصار GloQur خوانده می‌شود، از سوی یک تیم تحقیقاتی به سرپرستی یوهانا پینک (Johanna Pink)، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه فرایبورگ آلمان در حال انجام است.
«یوهانا پینک»، متخصص تاریخ تفسیر و ترجمه قرآن با تمرکز بر کارکرد فرامنطقه‌ای آن در دوره مدرن است. او تاکنون چندین کتاب در زمینه مطالعات قرآنی به چاپ رسانده و سردبیر دایرةالمعارف «قرآن آنلاین» است.
بررسی تأثیر ترجمه‌های قرآن بر سیاست و جامعه
شورای تحقیقات اروپا European Research Council (ERC) مبلغ دو میلیون یورو برای حمایت از این پروژه پنج ساله اختصاص داده است. این تیم تحقیقاتی که در دانشگاه «فرایبورگ» آلمان کار می‌کنند در مورد بُعد بین‌المللی ترجمه‌های قرآن تحقیق می‌کنند؛ ترجمه‌هایی که از اوایل قرن بیستم به عنوان رسانه‌ای کلیدی در شکل‌دهی رویکرد دینی مسلمانان در سراسر جهان شناخته شده است.
پژوهشگران در این پروژه، ترجمه‌های قرآن به زبان‌های مختلف را با متن اصلی عربی آن مقایسه کرده و تأثیر ترجمه قرآن را بر سیاست و جامعه تحلیل می‌کنند. «یوهانا پینک» و همکارانش ترجمه‌های قرآن را به زبان‌های اندونزیایی، ترکی، اسلاوی، فرانسوی و انگلیسی و آلمانی، آیه به آیه مقایسه و در مورد جملات پیچیده تبادل‌نظر می‌کنند. آنها چگونگی بازتاب بحث‌های فقهی از جمله حقوق زنان و جایگاه پیروان سایر ادیان در جوامع اسلامی را در ترجمه‌های قرآن مورد مطالعه قرار می‌دهند.
ترجمه قرآن به منزله ابزاری برای تأثیرگذاری
در ماه مه ۲۰۱۹، اداره امور دینی ترکیه از انتشار یک ترجمه قرآن به زبان امهری (از زبان‌های محلی رایج در اتیوپی) خبر داد که قصد داشت آن را در ماه رمضان در اتیوپی توزیع کند.
این امر، بخشی از تلاش مستمر برای تولید ترجمه‌های قرآن به طیف وسیعی از زبان‌های آفریقایی، آسیایی و اروپایی است، به‌ویژه زبان‌هایی که قرآن قبلاً به آنها ترجمه نشده است. کاری را که ترکیه اکنون انجام می‌دهد و مجمع چاپ قرآن کریم «ملک فهد» مستقر در مدینه منوره نیز از دهه ۱۹۸۰ میلادی انجام داده است و اخیراً چندین کشور دیگر مانند ایران و مالزی نیز در این زمینه کارهایی انجام داده‌اند. از دهه‌های اول قرن بیستم، ترجمه قرآن به‌ویژه ترجمه‌هایی که از سوی مسلمانان انجام شد، ابعادی جهانی پیدا کرده است که گاهی بدان توجه شده، اما هرگز به طور جامع مورد مطالعه قرار نگرفته است.
پروژه قرآن جهانی (GloQur) نخستین پروژه‌ای خواهد بود که به ابعاد جهانی ترجمه قرآن در قرن ۲۰ و ۲۱ می‌پردازد. موضوعی که تاکنون توجه کمی را در مطالعات اسلامی به خود جلب کرده است. حوزه ترجمه قرآن به ندرت توسط اسلام‌گرایان به عنوان یک رشته تفسیری با تاریخ و تأثیر خاص خود مورد مطالعه قرار گرفته است و در حالی که امروزه علاقه زیادی از سوی بسیاری از محققان مسلمان به ترجمه قرآن وجود دارد، بیشتر آن بر شناسایی روش‌های ترجمه صحیح از نظر زبانی متمرکز است. هدف GloQur فراتر از این رویکردها و همچنین فراتر از حوزه‌های تخصصی منطقه‌ای مرسوم بوده و قصد آن گردآوری تیمی با مهارت‌های زبانی متنوع است.
این تیم بر دو حوزه اصلی تحقیق تمرکز خواهد کرد. نخستین مورد به بازیگران بین‌المللی در زمینه ترجمه قرآن و رویکرد نهادی آنها برای تولید چنین ترجمه‌هایی می‌پردازد. این حوزه شامل کشورهایی مانند عربستان سعودی، ایران، ترکیه و همچنین سازمان‌های تبلیغی مانند دو شاخه جنبش احمدیه می‌شود که نقش اساسی در تاریخ ترجمه قرآن داشته‌اند. GloQur تأثیر متقابل بین انتظارات محلی نهادهای ترجمه قرآن و مقتضیات زبانی و همچنین سنت‌های ادبی زبان‌های مقصد را روشن خواهد کرد.
حوزه دوم تحقیق مربوط به زبان‌های جهانی به‌ویژه انگلیسی، فرانسوی و روسی است. تقریباً هر سال، ترجمه‌های جدیدی به این زبان‌های استعمارگران سابق، اغلب توسط مترجمانی که به آنها به عنوان زبان نخست صحبت نمی‌کنند، تولید می‌شود. آنها به دلیل اعتبار و گسترش جهانی این زبان‌ها آنها را انتخاب می‌کنند. در انجام این کار، آنها باید با سنت‌های مسیحی و شرق‌شناسانه ترجمه قرآن و میراث ادبی عمدتاً غیراسلامی که شامل تاریخ ترجمه کتاب مقدس است، به چالش بپردازند. علاوه بر این، ترجمه‌های آنها توسط مخاطبان مختلف دیندار خوانده می‌شود. به این ترتیب، بسیاری از مترجمان تلاش می‌کنند میراث تفسیری عربی ـ اسلامی را با مطالبات اجتماعی و اخلاقی معاصر ترکیب کنند.
چگونگی حرکت مترجمان در میراث تفسیری، سؤال اصلی است که همه بخش‌های این پروژه به آن توجه دارد و آنها را به هم متصل می‌کند. ترجمه‌های مدرن قرآن، ژانری از تفسیر را تشکیل می‌دهند که دارای ویژگی‌هایی همچون ایجاز، ابهام کمتر و بازسازی معنای قرآن در زبان مقصد در قالب متنی منسجم است. این ویژگی‌ها غالباً مترجمان را مجبور می‌کند تصمیماتی اتخاذ کنند که ممکن است بر اساس مجموعه وسیعی از منابع زبانی و تفسیری، از جمله لغت‌نامه‌ها، تفاسیر قرآنی ماقبل مدرن، مجموعه تفسیر نوگرایانه قرآن و ترجمه‌های قبلی قرآن در آنها تصمیم‌گیری کنند.
رویکرد پژوهشی «قرآن جهانی»
در تجزیه و تحلیل رویکردهای مترجمان، GloQur به‌طور خاص بر سه موضوع تمرکز دارد: جنسیت، حوزه‌های مورد مجادله و ادیان دیگر.
جنسیت، احتمالاً بحث‌انگیزترین موضوع داغ در حوزه ترجمه قرآن برای مسلمانان امروز است. گاه تصور می‌شود که کلام قرآن مغایر با درک معاصر غربی‌ها از حقوق زنان است. علاوه بر این، این موضوع به دلیل بُعد زبانی آن برای مطالعه ترجمه قرآن نیز مناسب است. ساختارهای جنسیتی دستوری از زبانی به زبان دیگر متفاوت است. بنابراین، قرآن عربی ممکن است انتخاب‌هایی را اعمال کند که زبان جنسیتی را کمرنگ یا تشدید می‌کند برای مثال زمانی که زبان مقصد، بر خلاف عربی، هیچ ضمیر جنسیتی برای «همسر» ندارد.
ارتباط جدل برای فهم ترجمه‌های قرآن از آنجا ناشی می‌شود که مانند سایر آثار تفسیری، بسیاری از آنها به‌طور ضمنی یا صریح علیه مخالفان و یا در دفاع از موضع خود نوشته شده‌اند. با توجه به تنوع حوزه جهانی مسلمانان، این امر عملاً اجتناب‌ناپذیر است. مترجمان ممکن است طرفدار نوگرایان، علمای اشعری، سلفی‌ها، جهادی‌ها، اخوان‌المسلمین، سنی‌ها، شیعیان، صوفیان، احمدی‌ها، دولت‌های خاص یا مخالف آنها باشند. بنابراین، ترجمه‌های قرآن ممکن است توسط مترجمان یا مخاطبان آنها برای حمایت یا زیر سؤال بردن مشروعیت آنها مورد استفاده قرار گیرد، که گاهی حتی بر مبارزات بر سر قدرت سیاسی تأثیر می‌گذارد.
نظر قرآن درباره پیروان ادیان یکی دیگر از موضوعات اصلی بحث امروز است. شیوه‌ای که قرآن در مورد غیرمسلمانان صحبت می‌کند اغلب به عنوان مشروعیت بخشیدن یا منع خشونت علیه غیرمسلمانان خوانده می‌شود. بحث در مورد نقش پیروان ادیان دیگر نیز به موضوعاتی مانند ازدواج بین دینی، طهارت مناسک و مسائلی از جمله اینکه آیا غیرمسلمانان ممکن است وارد بهشت شوند نیز مربوط می‌شود.
اساساً، آنها به مقولات دینی مورد استفاده قرآن مانند مشرکان (کسانی که به خدا شرک می‌ورزند که معمولاً به معنای «بت‌پرست» یا «مشرک» تلقی می‌شود) و کافران در دنیای معاصر می‌پردازند. ترجمه این دسته‌بندی‌ها ممکن است دیدگاه‌هایی را در مورد رابطه بین مسلمانان و غیرمسلمانان، هم در جوامع با اکثریت مسلمان و هم در جوامع با اقلیت مسلمان منعکس کند.
خدمت پروژه «قرآن جهانی» به مطالعات اسلامی در غرب
وقتی قرآن به زبانی ترجمه می‌شود که عمدتاً توسط غیرمسلمانان صحبت می‌شود، ترجمه ممکن است بر دیدگاه‌های غیرمسلمانان نسبت به اسلام نیز تأثیر داشته باشد. بسیاری از مترجمان مسلمان از اوایل قرن بیستم به وضوح از نگاه غیرمسلمانان آگاه بوده و به آن پرداخته‌اند.
اعضای تیم GloQur مهارت‌های زبانی و رشته‌ای مختلف خود را برای رسیدگی به این مسائل و مسائل دیگر از منظر زبان، تفسیر، تاریخ، رسانه، فضا، سیاست و جامعه ترکیب خواهند کرد. مؤلفه‌های کار میدانی نه تنها به تاریخ متنی و ادبی ترجمه مدرن قرآن می‌پردازد، بلکه به استقبال و استفاده از آن در بین مخاطبان مسلمان نیز می‌پردازد. این امر به درک بهتر آنچه خوانندگان مسلمان از انتخاب‌های سبک‌شناختی، زبان‌شناختی و تفسیری مترجمان انجام می‌دهند، کمک می‌کند، که از تصمیم موافق یا مخالف زبان ترجمه کتاب مقدس تا پرسش الهیاتی در مورد چگونگی برخورد با ویژگی‌های انسانی خداوند را شامل می‌شود.
هدف GloQur روشن کردن پیچیدگی‌های جهانی و اغلب شگفت‌انگیزی است که مشخصه حوزه ترجمه قرآن در دوره مدرن است. به عنوان مثال، دو ترجمه روسی قرآن از سوی دو جنبش احمدیه رقیب در بریتانیا و کبک کانادا تولید شده و هر دو بر اساس آموزه‌هایی هستند که از جنوب آسیا سرچشمه می‌گیرند. یک ترجمه محبوب قرآن به زبان فرانسوی توسط یک شیخ موریتانیایی به دستور یک نهاد دولتی عربستان سعودی انجام شده است.
ترجمه قرآن همچنین یک عمل محلی است، اما همانطور که این نمونه‌ها نشان می‌دهند، بخشی از جریان جهانی رقابت برای کسب مرجعیت دینی است. GloQur با وسعت دادن نگاه به جهان اسلام و با مطالعه ارتباطات بین مراکز در حال تغییر و پیرامون امپراتوری‌های سیاسی و جنبش‌های مذهبی، به رویکردی جهانی‌تر به مطالعات اسلامی کمک خواهد کرد.