با نگاهی به نقشه ایران و تامل بر آن شگفتی‌های زیادی آشکار می‌شود که نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذر کرد. اگر تنها قدری اهل طبیعت‌گردی و تامل بر وضعیت طبیعت در ایران باشید این مناظر شگفت‌انگیز بسیار خودنمایی هم می‌کند.
این‌که ایران کشوری چهارفصل با تنوع آب‌وهوایی، جانوری و گیاهی است، برکسی پوشیده نیست و این موضوع زمانی جذاب‌تر و با اهمیت‌تر می‌شود که رفتار جانوران و گیاهان برای انتخاب محل زیست، بیشتر هویدا شود. به عنوان مثال گربه‌سانان همواره گرم‌ترین و نرم‌ترین مکان را برای خوابیدن انتخاب می‌کنند که این موضوع به درستی در رابطه با گربه‌های خانگی و شهری صدق می‌کند که در فصل زمستان به سراغ مکان‌های گرم در داخل منازل، پارکینگ‌ها و یا خودروها می‌روند.
طبیعت زیبای ایران به دلایلی مانند برداشت بیش از حد معادن، اکنون در معرض تهدید جدی قرار گرفته که «کوهستان کرکس» در جنوب غرب شهرستان «نطنز» در استان اصفهان نمونه بارز آن استدر مقیاس بزرگ‌تر این موضوع در رابطه با گربه‌سانان وحشی و بزرگ هم صادق است. چنانچه از ۵ گربه‌سان بزرگ دنیا یعنی، «شیر»، «ببر»، «پلنگ»، «یوزپلنگ» و «کاراکال»، هر پنج مورد در ایران زیست کرده یا زیست می‌کرده‌اند، که این امر نشان می‌دهد ایران به لحاظ طبیعت یکی از منحصربه فردترین نقاط دنیاست. در هیچ کجای دنیا نمی‌توان هر ۵ گربه بزرگ را یکجا و در یک اقلیم مشاهده کرد.
آفریقا از ۵ مورد ۴ مورد را در خود جای داده و ببر زیستگاهی در آن ندارد. قاره آمریکا شیر و پلنگ را در خود جای داده اما یوزپلنگ، ببر و کاراکال ندارد و به همین ترتیب سایر نقاط دنیا که وضعیتی به همین شکل دارند. اما با همه این اوصاف باید اذعان داشت همه این تنوع جانوری و یا گیاهی مرهون اقلیم منحصر به فردی است که «کوهستان‌های» مرتفع در آن جایگاه ویژه‌ای دارند اما همین کوهستان‌های بلند و طبیعت زیبای ایران به دلایلی مانند برداشت بیش از حد معادن، اکنون در معرض تهدید جدی قرار گرفته که «کوهستان کرکس» در جنوب غرب شهرستان «نطنز» در استان اصفهان نمونه بارز آن است.
کوهستان کرکس کجاست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
کوهستان کرکس با ارتفاع ۳ هزار و ۹۲۵ متر، از جمله کوه‌های مرتفع از سلسله کوه‌های مرکزی ایران است که با نام‌های کمربند آتشفشانی «سهند-بزمان» یا «کمان آذرین سهند-بزمان» نیز شناخته می‌شود. این رشته‌کوه بیشتر از سنگ‌های آذرین و آذرآواری بیرونی و درونی تشکیل شده که در شرق کوه‌های زاگرس و موازی با آن با امتداد شمال غربی- جنوب شرقی از کوه سهند در آذربایجان تا کوه بزمان در بلوچستان در جنوب شرق ایران امتداد دارد.
سطح زیر پوشش کوهستان کرکس در استان اصفهان بیش از بر ۳۰۰ هزار هکتار است که ۹۷.۷ هزار هکتار آن به عنوان منطقه شکار ممنوع انتخاب و اعلام شده(۱) و قله‌های کوهستان کرکس به علت ارتفاع زیادی که دارند تقریباً در نیمی از سال پوشیده از برف بوده و منبع اصلی چشمه‌های متعددی است.
این اقلیم غنی، بعد از «زاینده‌رود» به عنوان بزرگ‌ترین منبع تولید آب شیرین استان اصفهان شناخته می‌شود. (۲)
قله‌های کوهستان کرکس به علت ارتفاع زیادی که دارند در نیمی از سال پوشیده از برف بوده و منبع اصلی چشمه‌های متعددی است که بعد از «زاینده‌رود»، به عنوان بزرگ‌ترین منبع تولید کننده آب شیرین استان اصفهان هستند دامنه‌های کرکس به دلیل وجود منابع آب کافی و نیز اعتدال شرایط اقلیمی و رویش انواع گیاهان مرتعی، زینتی و تجاری در ردیف مراتع خوب منطقه و کشور است. پوشش گیاهی منطقه بیشتر شامل گیاهان بوته‌ای (انواع گندمیان، درمنه، گون، گیاهان دارویی و …) و درختچه‌هایی است که به صورت پراکنده دیده می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و شرایط زیستی منطقه کرکس به گونه‌ای است که امکان وجود انواع جانوران وحشی اعم از خزندگان، پرندگان و پستاندارانی نظیر کل و بز، قوچ و میش وحشی، آهو، گراز (خوک وحشی)، گرگ، شغال، روباه، کفتار، گربه وحشی، پلنگ، تشی، پایکا (نوعی موش صحرایی که در ارتفاعات زیست می‌کند) و غیره در آن وجود دارد.
به لحاظ زمین‌شناسی هم این کوهستان متشکل از سنگ‌های آذرین از نوع گرانیت «سیاه» و «گل‌پنبه‌ای» و سنگ‌های رسوبی از نوع تراورتن «هفت‌رنگ»، «لیمویی» و سفید است که به لحاظ تجاری ارزش بسیار بالایی دارند.
کوهستانی زیبا که تبدیل به سنگ قبر می‌شود
وجود منابع ثروت همواره برای بخشی از جمعیت جذاب و برای بخش دیگر با چالش و تنش روبرو بوده است. کرکس هم که از این حیث بسیار غنی است، این کوه موجب شده تا بسیاری از سوداگران اقتصادی از بازار سنگ‌های زینتی راهی این منطقه شوند. بسیاری از معدن‌داران منطقه به ارتفاعات بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ متری این بلندی هم دست‌اندازی کرده و با دلایلی مانند «کارآفرینی» و «اشتغال‌زایی» اقدام به برداشت مستمر از کوه کرده‌اند.
درپی این اقدام، هر روز خراشی جدید بر پیکر این کوهستان ارزشمند با منابع فراوان ایجاد می شود و سنگ‌های نفیس کوهستان که مایه تعادل آب وهوایی، خرمی و آبادانی طبیعت و منطقه است، از پیکر کوه جدا شده و پس از خرد و قطعه قطعه شدن راهی بازار می‌شود.
هر روز خراشی جدید بر کوه کرکس ایجاد می‌شود و سنگ‌های نفیس آن که مایه تعادل آب وهوایی، خرمی و آبادانی طبیعت و منطقه است، از پیکر کوه جدا شده و پس از خرد و قطعه قطعه شدن راهی بازار یا قبرستان‌ها برای تبدیل به سنگ مزار می‌شود نکته حائز اهمیت این است که که سنگ‌های این کوه، زینتی و به طور عمده از نوع «گرانیت سیاه» است که به دلیل زیبایی خاص خود و تقاضای بازار منجر به برداشت بسیار شده که این اقدام آسیب‌های جبران‌ناپذیری به طبیعت منطقه وارد کرده است. بخش عمده‌ای از این سنگ‌های صیقل خورده سیاه از دل کوه جدا شده و راهی قبرستان می‌شوند تا تبدیل به سنگ مزار شوند.
در سال‌های اخیر نه تنها اقلیم منطقه کرکس، بلکه به گفته یکی از کارشناسان منطقه که نخواست نامش افشا شود، به دلیل پیامدهای پی‌در پی تخریب‌های انجام شده در کرکس، بسیاری از قنات‌های منطقه خشک شده و یا در حال نابودی است.
به گفته این کارشناس، در شهرستان نطنز بیش از ۶۰ معدن سنگ وجود دارد و فعالیت معادن سبب شده برخی از کوه‌های منطقه که نقش بسزایی در تولید آب شیرین و پناهگاه اصلی گونه‌های جانوری و گیاهی دارند،به ورطه نابودی کشیده شود. به طور مثال در اثر فعالیت‌های گسترده چند معدن در روستای «اوره» از توابع شهرستان نطنز، بخشی از یک کوه به ارتفاع بیش از ۱۵۰ متر به طور کل برداشت شده و هیچ اثری از آن به چشم نمی‌خورد.
اگر در مسیر هزار و ۲۷۶ کیلومتری تهران تا بندرعباس، با دقت بیشتری نگریسته شود، کل این مسیر به سبب کم‌آبی پوشیده از بیابان‌های لم‌یزرع و خشک بوده و تنها ارتفاعات کوهستان کرکس و شهرستان نطنز اقلیمی متفاوت و سرسبزی را برای رهگذران آشکار می‌سازد اما همین منطقه بسیار کوچک به سبب فعالیت‌های گسترده معدنی با بحران جدی اقلیمی به ویژه در بخش «آب» مواجه شده است.
ضمن آنکه دامنه تخریب این فعالیت‌ها به‌اندازه‌ای گسترده شده که اکنون یک میراث بسیار گران‌بها به نام «قلعه وشاق» از جمله «قلاع اسماعیلیه» نیز در آستانه نابودی قرار گرفته است. همچنین «زنبق وحشی کرکس» که به گفته «ایمان روح‌اللهی» استاد دانشگاه و گیاه‌شناس، گونه منحصر به فرد ایران است، فقط در این نقطه از جهان و در جبهه شمالی کرکس رویش دارد که این زیستگاه نیز در محاصره سوداگرانی است که قرار است «سنگی بر گوری» بسازند!
تداوم وضعیت موجود این احتمال را قوت می‌بخشد که تا چند سال آینده کوهستان کرکس از بین رفته و شهرستان نطنز مهمترین سرمایه زیست محیطی خود را برای مزین کردن گورستان‌ها از دست بدهد.
راه جبران
همیشه و در همه حال راهی برای جبران وجود دارد که هر چه دیرتر برای آن اقدام شود، هزینه‌های جبران نیز بسیار بیشتر خواهد بود.
البته باید توجه داشت جبران آثار تخریبی محیط زیست، در بسیاری از موارد امکان‌پذیر نیست و چنانچه به آن اشاره شد، وقتی کوهی به‌طور کامل برداشته شود، دیگر نمی‌توان آن را جایگزین کرد. با این وجود برای جبران خسارات گذشته می‌توان راهکارهایی متناسب با شرایط و اقلیم منطقه ارائه داد:
می‌توان با استفاده از راهکارهای حمایتی و متناسب اقلیمی، فرصت احیای کوه کرکس و زیست بوم آن را فراهم کرد ۱. گسترش گردشگری طبیعی بر پایه اصول «اکو کمپ» یکی از این موارد است که ترویج رفتار درست با طبیعت را نیز از این طریق بسیار جذاب‌تر وامکان‌پذیرتر می‌سازد.
۲. گستراندن پهنه درختچه‌های بادام کوهی راه‌حل دیگری است که تا سه دهه پیش توسط منابع طبیعی و با همکاری اداره آموزش و پرورش و مدارس در قالب برنامه‌های مشترک برای کاشت بادام کوهی انجام می‌شد. گسترش پهنه جنگل‌های طبیعی همواره یکی از اقدامات اساسی برای جلوگیری از گرد و غبار، تثبیت خاک و جذب رطوبت است. با این روش می‌توان کوهستان کرکس و منابع اقلیمی آن را تحت حمایت قرار داد و به زیست‌بوم آن جا فرصتی برای احیا فراهم کرد.
۳. بازیافت، گام دیگر برای جبران گذشته است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، برای تزئین ساختمان‌های جدید از بازیافت مصالح ساختمانی استفاده می‌شود که تخریب می‌شوند و این بازیافت در برخی موارد به صورت ۱۰۰ درصد است. اقداماتی از این دست نقش بسزایی در حفظ طبیعت دارد که باید هر چه سریع‌تر برای آن تمهیدی اندیشیده شود.
منابع:
۱. جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران ـ کوه‌ها و کوهنامه ایران، گیتاشناسی، ۱۳۶۸ ـ تهران
۲. اظهارات محمد درویش، کنشگر محیط زیست(صفحه شخصی اینستاگرام)