شاید درک این حدیث رسول خدا (ص) که فرمود اگر بنده، ارزش ماه رمضان را بداند، آرزو می کند که سراسر سال، ماه رمضان باشد، برای برخی افراد قابل هضم نباشد. چگونه ممکن است کسی که یک ماه از سحر تا افطار از خوردن و آشامیدن دوری کند و شب ها را به عبادت بپردازد، آرزو کند که تمام سال اینگونه باشد، مگر این که شیرینی این عبادت را چشیده باشد و راز و نیاز با معبود را با تمام وجود خود حس کند. به راستی چگونه است که ماه مبارک رمضان چنین کششی را برای انسان ایجاد می کند که نفس کشیدن در آن ذکر تسبیح است و روزها و شب هایش بهترین روزها و شب هاست. خواب روزه داران هم عبادت و تلاوت یک آیه از قرآن همانند ختم قرآن در ماه های دیگر است؟ مهمتر از همه این که چگونه به فرموده قرآن یک شب می تواند بهتر از هزار ماه باشد؟
خبرنگار معارف ایرنا در این زمینه با حجت الاسلام سعید اصفهانیان مدیر موسسه مطالعات راهبردی اصحاب الحسین (ع) به گفت و گو نشست. اصفهانیان از سه رویکرد به بررسی تفاوت ماه مبارک رمضان با سایر ماه ها پرداخت و گفت که شرایط ماه رمضان شرایط نزدیک شدن فضای بهشتی به زمین است و به همین دلیل قواعد محاسبه در این ماه متفاوت با سایر ایام است. وی معتقد است ماه مبارک رمضان برای ما در عمل ماه عبور از عرصه های قیامت و برداشتن گام های بلند به سمت بهشت موعود است. این گفت و گو را بخوانید:
چرا ماه رمضان به عنوان بهترین ماه و شب ها و روزهایش، بهترین روزها و شب هاست درحالی که در ظاهر هیچ تفاوتی با دیگر زمان ها ندارد؟
این موضوع را از سه رویکرد بررسی می کنیم. یکی رویکرد مادی. از نظر مادی و معمولی هیچ تفاوتی میان ماه رمضان با سایر ماه ها وجود ندارد ولی وقتی از زاویه نگاه تجربی و بررسی آثار بر فرد و اجتماع، مقایسه آماری می کنیم، تفاوت ها آشکار می شود. حتی در کتاب های منتشر شده پیش از انقلاب این موضوع و مقایسه ها و بررسی ها نسبت به کاهش جرم و افزایش محبت و مواسات به خوبی دیده می شود. امروز نیز در تحقیقات جرم شناسی و در فضای مقایسه ای کاهش آمار جرائم در ماه رمضان نسبت به سایر ماه ها مشهود است ولی اگر بخواهیم فراتر نگاه کنیم و با رویکرد سوم و رویکرد وحیانی نگاه کنیم، در این رویکرد مساله به زیبایی تبیین شده و متون مختلفی از آیات و روایات دلایل تفاوت ماه رمضان با سایر ماه ها را تبیین کرده است.
با تامل در آیه ۳۶ سوره توبه متوجه می شویم که ایجاد ماه ها از زمان آفرینش آسمان ها و زمین بوه و مباحث مربوط به ماه ها بخشی از مسائل زمینی است اما مهمتر از آن مسائل سماوی و برزخی است. این آیه می فرماید تعداد ماه‌ها نزد خداوند در کتاب الهی، از آن روز که آسمان ها و زمین را آفریده، دوازده ماه است که چهار ماه از آن، حرام است(رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم). این آیه تاکید دارد که خدا از ابتدای آفرینش آسمان و زمین، ۱۲ کلان فضا و شاهراه اصلی را قرار می دهد و بر اساس این آیه ایجاد این ۱۲ فضا به دلیل سماوی بودن، برزخی است. یعنی در ابتدا، آفرینش آسمان و سپس زمین صورت گرفته است.
امام صادق(ع) فرمود قرآن جریان دارد چنان که ماه و خورشید جریان دارد و روز و شب را می‌سازد
خدا پس از آفرینش زمان و ماه، ۱۲ جو تنفسی بر جهان قرار می دهد. این ۱۲ کلان فضا هر یک با دیگری متفاوت است. این تفاوت ها در سه ماه رجب و شعبان و رمضان با سایر ماه ها مشهود است به گونه ای که فضای برزخی و بهشتی این سه ماه به ویژه ماه رمضان و آثار آن با یک نگاه تجربی و رصدگر قابل مطالعه است. ماه رمضان چون در بطن خود نزول قرآن را دارد یک فضای کاملا متفاوتی را بر پیرامون رقم می زند. قرآنی که زنده است و به تعبیر امام صادق (ع) جریان دارد و نزول آن اگرچه در گذشته شکل گرفته ولی آیات آن واقع کننده آن چیزی است که در حال وقوع است. امام صادق(ع) فرمود قرآن جریان دارد چنان که ماه و خورشید جریان دارد و روز و شب را می‌سازد.
اگرچه ما در یک نگاه صرف مادی، فرقی میان ماه رمضان با سایر ماه ها نمی‌بینیم ولی با یک رویکرد عقلی و تجربه‌گرا می‌توانیم آثار متفاوت این ماه را با سایر ماه‌ها ببینیم و در یک نگاه دقیق ثقلینی و نقلی می‌توانیم منطق‌های حاکم بر تفاوت ماه رمضان با سایر ماه ها را مشاهده کنیم که آن منطق، منطق نزدیک شدن فضای بهشتی و سماوی به زمین و تاثیراتی است که این فضا بر محیط پیرامون و بر انسان می گذارد
در متون روایی مواردی را می بینیم. مثلا در ماه شعبان گفته می شود شجره طوبی شاخسار های خود را به سمت زمین نزدیک می کند و دسترسی انسان به شاخه های بهشتی شجره طوبی آسان می شود. این اتفاقی که شجره بهشتی طوبی، خودش را به زمین نزدیک کرده و این امکان را فراهم می کند که انسان ها زیست آسمانی را تجربه کنند و به فضای بهشتی نزدیکتر شوند، این اتفاق در ماه رمضان بیشتر می شود تا جایی که در روایات آمده است در ماه رمضان شیاطین در غل و زنجیر می شوند و در گرداب ها و دریاها افکنده می شوند. البته این محدودیت شیاطین، حکایت از یک اتفاق فراتر دارد و آن عبارت است از نزدیکتر شدن عناصر بهشتی به سرزمین دنیا.
بنابر این اگرچه ما در یک نگاه صرف مادی، فرقی میان ماه رمضان با سایر ماه ها نمی‌بینیم ولی با یک رویکرد عقلی و تجربه‌گرا می‌توانیم آثار متفاوت این ماه را با سایر ماه‌ها ببینیم و در یک نگاه دقیق ثقلینی و نقلی می‌توانیم منطق‌های حاکم بر تفاوت ماه رمضان با سایر ماه ها را مشاهده کنیم که آن منطق، منطق نزدیک شدن فضای بهشتی و سماوی به زمین و تاثیراتی است که این فضا بر محیط پیرامون و بر انسان می گذارد. ماه رمضان ماه بهره بیشتر عالم و آدم از بهشت است. ماه رمضان ماه نزدیک شدن فضای بهشت به عالم و آدم است و بر این اساس فرصت کم نظیری برای حرکت انسان به سمت خلافت الهی و مقاصد مدنظر خدا ایجاد می شود.
چگونه ممکن است با گرسنگی و تشنگی در این ماه به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت بود، در حالی که عالم دنیا تفاوت های اساسی با عالم آخرت دارد؟
به تعبیر مرحوم میرفندرسکی چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی، صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی. در این زمینه باید گفت چه موضوعات مثبت در دنیا و چه موضوعات منفی، همه نازله و ضعیف شده از مفاهیم بالادستی یا مفاهیم آینده هستند. همه آن چیزهایی که خدا پیش از آفرینش عالم مادی ایجاد کرده و در آینده آن را شکل می دهد، مبنای شکل گیری آن چیزهایی است که در این دنیاست. فضای مفاهیم بالادستی فضایی است که وقتی بخواهد در قالب اشیاء، موضوعات، صحنه ها و مصادیق دنیایی تجلی پیدا کند، اعم از مثبت و منفی برای خود مصداق می گیرد و ما آن چیزی که در دنیای خودمان می بینیم، نشانه و کوچک شده ای از مفاهیم عظیم بالاتر و مفاهیم بزرگ آینده است. مثلا در متون معرفتی ما نسبت به آتش دنیایی گفته شده که این آتش در دنیا ۷۰ بار سبک شده آتش جهنمی است. به تعبیر امروزی آتش دنیایی مجذور هفتادم آتش جهنمی است و این نسبت نه بر اساس تقسیم است بلکه بر اساس فضای جذر است.
گرسنگی و تشنگی دنیا نیز نازله ای از یک مفهوم فراتر و کلانتر است. یعنی نازله و خفیف شده ای از یک مفهوم کلی است. بر این اساس وقتی ساختار عالم و ساختار مفاهیم واقع در عالم را مطالعه می کنیم، بر اساس ساختار مفاهیم امروز در این دنیا و مفاهیم بالادستی و آینده ای خدای متعال یک ارتباط تنگاتنگ می بینیم
گرسنگی و تشنگی دنیا نیز نازله ای از یک مفهوم فراتر و کلانتر است. یعنی نازله و خفیف شده ای از یک مفهوم کلی است. بر این اساس وقتی ساختار عالم و ساختار مفاهیم واقع در عالم را مطالعه می کنیم، بر اساس ساختار مفاهیم امروز در این دنیا و مفاهیم بالادستی و آینده ای خدای متعال یک ارتباط تنگاتنگ می بینیم که وجود این ارتباط تنگاتنگ ما را به این موضوع راهنمایی می کند که آن چیزی که به عنوان نشانه در دنیاست، ما را به مفاهیم کلانتر راهنمایی می کند. مفهوم گرسنگی و تشنگی نیز به عنوان یک مفهوم واقع شده در دنیا و نازل شده در دنیا نشان از یک حقیقت فراتر به لحاظ ساختاری در عالم دارد و گویای گرسنگی و تشنگی در قیامت است و به این صورت مانعی برای این پیوند در پیکره عالم وجود ندارد.
از طرف دیگر می توان گفت شاکله ماه رمضان و وجه برزخی ما به شکل اساسی کمک می کند تا پیام های فطری و آخرتی به انسان منتقل شود. ماه رمضان، ماه جریان نور و ماه نزول قرآن و رفعت انسان است. ماه رمضان ماه جوشش درون انسان و اتصال انسان به مفاهیم عظیم و آسمانی است. ماه بهره بردن بیشتر از عناصر فطری است که انسان را معطوف به آخرت می کند. بنابر این با ورود به ماه رمضان و با گرفتن روزه در دنیا آماده می شویم تا مفاهیم آخرتی را در یک فضای نورانی تر و روشنتر دریافت کنیم و به نظر فطری و باطنی حتی بدون آموزه های الهی این به فطرت پاک انسان منتقل می شود و اگر انسان موانعی را پیش پای خود قرار نداده باشد، اتصال میان گرسنگی دنیا و گرسنگی آخرت را تجربه می کند.
یک پاسخ ساده تر نیز وجود دارد و آن این است که آموزه های معرفتی موحدین سخن از این معنا دارد. یعنی آموزه هایی که رسول خدا (ص) و ائمه معصومین (ع) بیان کردند، راه را برای فهم و پیوند میان مفاهیم مطرح در دنیا و آخرت همراه می کند. این اتصال را با کسب اطلاع بیشتر از آموزه های قرآنی و روایی متوجه می شویم و با اطلاع اجمالی و یک نگاه حداقلی معرفتی نسبت به پیوند میان دنیا و آخرت و گرسنگی دوران روزه و فهم عمیق تر از آخرت از این عرصه عبور می کنیم و ماه رمضان عملا برای ما ماه عبور از عرصه های قیامت و برداشتن گام های بلند به سمت بهشت موعود و سرورآفرین می شویم.
چگونه ممکن است یک نماز مستحبّی در این ماه باعث دوری انسان از آتش جهنم شود و چگونه خواندن نماز واجب برابر با ۷۰ نماز در ماه های دیگر است و چگونه تلاوت آیه ای از قرآن، ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر را دارد؟
شرایط ماه رمضان شرایط نزدیک شدن فضای بهشتی و سماوی به زمین است. لذا قواعد محاسبه در این ماه نیز متفاوت با سایر ایام است. نزدیک شدن آسمان و زمین به یکدیگر و جریان قوانین بهشتی بر زمین موجب می شود دسترسی به عناصر بهشتی و بهشت ساز آسان تر شود و همه چیز به سهولت در دسترس قرار گیرد.
این که خواندن یک آیه از قرآن در این ماه معادل ختم قرآن در ماه های دیگر تلقی شود و خوابیدن روزه دار عبادت باشد، همه تابع شرایط جدیدی است که خدا بر عالم حاکم کرده است. ماه رمضان که ماه نزول قرآن است، حقیقت قرآن را در بطن خود دارد و این حقیقت که به شکل سهل تری در دسترس قرار می گیرد، منشاء همه این آثار و تحولات عظیم و تفاوت اصلی میان ماه رمضان با سایر ماه هاست.
اگر ما نماز، تلاوت قرآن، خوابیدن و نفس کشیدن را متفاوت با سایر ماه ها می بینیم، به دلیل آن است که در این ماه امور عالم در حال نزول است و تحولات اساسی در عالم در حال شکل گیری است
جو بهشتی ماه رمضان چنان حاکم است که اهالی عالم ماده از قوانین فرشتگان و فوق آنها بهره مند می شوند و انفاس آنها تسبیح شمرده می شود و حتی مادی ترین عنصر عرصه انسانی یعنی خواب به عرصه عبادت انسان تبدیل می شود. تمام آن چیزی که در ماه رمضان ایجاد می شود و تفاوت خود را با ماه های دیگر ایجاد می کند، تابع چند چیز به ویژه نزول قرآن است. اولا تابع نزول امور سالیانه در کل عالم است. ثانیا تابع نزول فرشتگان در ایام ماه رمضان به ویژه در شب قدر است. سوم تابع نزول الروح است که موجودی عظیم تر از ملائکه است و بار تحولات آفرینش و تغییرات زمین به سوی سرزمین آخرت را به عهده دارد و طبق آیات سوره قدر و نحل نزول آن در این ایام موجب تاثیرات عظیمی در ماه رمضان می شود و مساله دیگر نزول قرآن در این ماه است. بنا بر این اگر ما نماز، تلاوت قرآن، خوابیدن و نفس کشیدن را متفاوت با سایر ماه ها می بینیم، به دلیل آن است که در این ماه امور عالم در حال نزول است و تحولات اساسی در عالم در حال شکل گیری است.
دلیل دیگر این است که فرشتگان بیش از گذشته و با ماموریتی خاص در حال نزول هستند، مساله فراتر این که الروح به عنوان مخلوق بزرگ خدا در حال نزول است و تحولات اساسی را در عالم رقم می زند و اوست که حتی نزول فرشتگان در شب قدر را واقع می کند. موضوع مهمتر از همه این است که قرآن به عنوان آینه تمام نمای خلقت هستی، در این ماه نازل شده و البته نزولی که در گذشته نیز واقع شده و آن نزول آثار نورانی خود را بر عالم قرار داده و آن آثار تا مرحله وقوع و تحقق و عینی شدن تک تک آیات در شب های قدر پیش می رود تا سرزمین ظهور امام زمان (عج) و تا قیامت خواهد بود و آن آثار نورانی موجب می شود تا ماه های رمضان متفاوت با سایر ماه ها تلقی شود و از نظر عقلی و نقلی و هم از نظر تجربی این آثار قابل مشاهده باشد.