به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، برگزاری رویدادهای رقابتی از جمله جشنواره و جایزه در هر رشته ای یکی از انگیزه های بسط و توسعه آن رشته است. جوایز ادبی نیز در تمام جهان مرسوم و عاملی است که موجب میشود کتابی، اعتبار خاص و یا فروش ویژه‌ای را تجربه کند؛ جوایز ادبی نقش غیر قابل انکاری در بهتر دیده شدن یک اثر و مطرح شدن یک نویسنده و همچنین آثار او در جهان ادبیات بازی می‌کنند.
از طرف دیگر برگزاری جوایز ادبی علاوه بر ایجاد انگیزه در نویسندگان و برگزیدگان آثار به واسطه قدردانی صورت گرفته از طریق جایزه و حمایت از آنان، موجب اطلاع رسانی کتاب‌های منتشر شده، ترویج و در دسترس قرار دادن کتاب‌ها برای مخاطبان، تقویت و اقتدار حوزه نشر، معرفی نویسندگان به مخاطب و غیره میشود.
حفظ میراث فرهنگی و ادبی و خلق آثار فاخر مهمترین انگیزه برپایی و پویایی این جوایز است که یا با حمایت دولت‌ها یا توسط انجمن های ادبی، بنیادها و فرهنگستان ها برگزار و مدیریت میشوند، جوایز ادبی ایران اغلب به صورت سالانه و یا به صورت دوسالانه برگزار می شوند.
جایزه کتاب سال
جایزه کتاب سال کتاب سال جمهوری اسلامی ایران مهمترین رویداد انتخاب کتاب در کشور و یک جایزه نیمه دولتی است که هر ساله در بهمن ماه و با تأیید نهایی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به نویسندگان برگزیده در بخش های کلیات، فلسفه اسلامی، فلسفه غرب، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم کاربردی، هنر، ادبیات و تاریخ اعطا میشود.
جایزه کتاب سال در ایران، نخستین بار در سال ۱۳۳۴ با عنوان جایزه سلطنتی کتاب سال آغاز و به پدیدآورندگان یازده کتاب برگزیده اهدا شد که در سال ۱۳۳۲ منتشر شده بودند. روند اعطای این جایزه از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ به علت وقوع انقلاب اسلامی متوقف شد. در سال ۱۳۶۱ دوباره این موضوع در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح و در سال ۱۳۶۲ آیین‌نامه نحوه انتخاب کتاب سال توسط وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصویب شد. از آن به بعد هر سال در دهه فجر مراسم اهدای جایزهٔ کتاب سال برگزار میشود.
این جایزه را مؤسسه خانه کتاب ایران برگزار می‌کند و هزینه‌های آن از بودجه دولتی تأمین میشود که این مساله علیرغم اعلام متولیان جایزه مبنی بر انتخاب برگزیدگان بدون فشار و اعمال نظر از سوی دولت اما همچنان انتقاداتی به خود دارد.
تاکنون ۳۹ دوره این جایزه برگزار شده و آیین اختتامیه سی‌ونهمین دوره آن با انتخاب از بین کتاب های منتشر شده ۱۳۹۹، در تالار وحدت و با حضور آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی رئیس‌جمهوری و محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد.
در این آیین، برگزیدگان و شایستگان تقدیر در گروه‌های «کلیات»، «دین»، «زبان»، «علوم خالص»، «علوم کاربردی»، «هنر»، «ادبیات»، «تاریخ و جغرافیا»، «فلسفه»، «روانشناسی»، «اقتصاد» «علوم سیاسی و حقوق» معرفی و جوایز خود را از دست رئیس جمهور دریافت کردند.
در سال ۱۳۹۹ بیش از ۵۲ هزار و ۶۰۰ اثر چاپ اول بوده که بیشترین آن حدود ۱۲ هزار اثر در قلمرو ادبیات بود. از ۵۲ هزار اثر، حدود ۱۲ هزار اثر به مرحله داوری رسید. ۵۹۲ داور در ۲ مقطع، آثار را داوری کردند که نتیجه آن، ورود ۲۵۷ اثر به مرحله دوم شد و در مرحله دوم ۵۸ اثر شایسته تقدیر و ۱۷ اثر برگزیده و از ۲ شخصیت علمی کتاب، تجلیل شد.
جایزه جلال آل احمد
جایزه جلال آل احمد جایزه ادبی جلال آل احمد نیز یک جایزه ادبی دولتی است که به منظور معرفی آثار برگزیده ادبیات داستانی در ایران پایه گذاری شده است.
این جایزه به نام جلال آل احمد نویسنده مشهور ایرانی که از بزرگترین روشنفکران معاصر جهان است، نامگذاری شده است با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۷ نخستین دوره خود را در سالروز تولد آل‌احمد آغاز کرد. موسسه خانه کتاب ایران مسئول برگزاری این جایزه است که در آذر ماه هر سال مقارن با تولد جلال آل احمد برگزار می شود.
هدف از اهدای جایزه ادبی جلال ارتقای زبان و ادبیات مبنی بر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار برجسته، بدیع و پیشرو است و تشویق و ترغیب نویسندگان، منتقدان، مستندنویسان و تاریخ نگاران. حوزه مورد ارزیابی هیأت داوران این جایزه، شامل آثاری است که با موضوع: داستان، نقد ادبی، مستندنگاری و تاریخ نگاری به چاپ رسیده باشند.
چهاردهمین دوره جایزه ادبی جلال آل احمد دوازدهم بهمن ماه ۱۴۰۰ با حضور محمدمهدی اسماعیلی (وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی) در تالار وحدت برگزار و از برگزیدگان چهار گروه «داستان بلند و رمان»، «مجموعه داستان کوتاه»، «نقد ادبی» و «مستندنگاری» تجلیل شد.
جایزه پروین
جایزه ادبی پروین اعتصامی، جایزه‌ای است ادبی که به صورت دو سالانه به آثار انتشار یافته در زمینه ادبیات داستانی به زبان فارسی در ایران توسط خانه کتاب ایران که نهادی مستقل، غیردولتی و غیرانتفاعی است، اعطا میشود.
این جایزه با هدف بزرگداشت مقام و شخصیت شاعر نامدار ایران پروین اعتصامی، رشد و اعتلای خلاقیت‌ها و آفرینش‌های ادبی بانوان، ترویج و تقویت زبان فارسی در خارج از کشور، ایجاد پیوند بین ادبیات ملل به ویژه در حوزه جهان اسلام، معرفی چهره‌های شاخص زنان ادیب و پژوهنده و تقدیر از زنان در عرصه زبان و ادب فارسی همه ساله در سالروز تولد پروین اعتصامی برگزار میشود.
جایزه پروین در سال ۱۳۸۳ آغاز به کار کرد و در تابستان ۹۷ هشتمین دوره آن برگزار شد. این جایزه طبق برنامه باید در خرداد یا تیرماه ۹۹ برگزار می‌شد اما به دلیل شیوع کرونا به تاخیر افتاد.
مصطفی راضی جلالی، مدیر دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی سال گذشته در گفت‌وگویی رسانه ای اعلام کرده بود: شیوع کرونا موجب تعطیلی تمام جشنواره‌ها و برنامه‌های حضوری کشور و همچنین لغو جلسات برنامه‌ریزی آنها شد. به همین دلیل، امکان تشکیل جلسه هیأت علمی برای جایزه پروین را نداشتیم.
جایزه قلم زرین
جایزه قلم زرین هر ساله همزمان با روز ملی قلم توسط انجمن قلم ایران برگزار میشود. حوزه های ادبی از جمله نقد و پژوهش ادبی، داستانی بزرگسال، شعر بزرگسال، داستان کودک و نوجوان، شعر کودک و نوجوان که برای نخستین بار در همان سال منتشر شده اند را مورد ارزیابی قرار میدهد.
این جایزه که نخستین برگزیدگان خود را در ۱۴ تیر ۱۳۸۱ معرفی کرد ابتدا دوسالانه بود اما از سال ۱۳۸۷ هر سال زیر نظر انجمن قلم ایران برگزار شده است. اختتامیه این جشنواره هر سال در روز قلم، ۱۴ تیر ماه برگزار می شود.
جشنواره قلم زرین بادوامترین و درعین حال معتبرترین و گرانترین جایزه غیردولتی کشور و جایزه ای رسمی است که گزینش، معرفی و تقدیر از آثار شایسته ادبی، تکریم و تقدیر از مولفان و پدیدآورندگان ازجمله رویکردهای این جایزه محسوب میشود.
نوزدهمین دوره این جایزه تیرماه ۱۴۰۰ با حضور جمعی از مسئولان فرهنگی با معرفی و تقدیر از برگزیدگان به کار خود پایان داد.
جایزه هفت اقلیم
جایزه ادبی هفت اقلیم، نهادی ادبی است که توسط بخش خصوصی (موسسه فرهنگی هنری هفت اقلیم) اداره میشود. این جایزه ادبی هر ساله به کتاب‌های منتشر شده در زمینه ادبیات داستانی (رمان و مجموعه داستان)، در حیطهٔ زبان فارسی در ایران اهدا میشود. آثار برگزیده طی چند دوره داوری انتخاب میشوند و در تاریخی معین نویسندگان برگزیده مورد تقدیر قرار می‌گیرند. این جایزه یکی از معدود جایزه‌های ادبی مستقل ایران است که کماکان فعالیت می‌کند.
این جایزه در سال ۱۳۸۸ به همت عده‌ای از نویسندگان مستقل ایران با دبیری آیت دولتشاه آغاز به کار کرد و در ابتدا به داستان‌های کوتاه منتشر نشده اختصاص داشت اما بعد از یک دوره مقدماتی داستان کوتاه، در ادامه تغییر مسیر داد و در دور اول، رسمأ به جمع جوایز کتاب‌های منتشر شده پیوست و تا به امروز هم بر این منوال حرکت کرده است.
هدف از برگزاری جایزه ادبی هفت اقلیم ارج نهادن به ادبیات اصیل ایرانی و توجه به آثار شاخص و ارزشمند زبان فارسی است که با تکیه بر زبان، بومیت و فرهنگ ایرانی خلق شده باشند. جایزه ادبی هفت اقلیم تلاش دارد که ادبیات داستانی را خارج از تقسیم‌بندی‌ها و گروه‌بندی‌های رایج ادبیات و به صورت ملی مورد بررسی قرار دهد.
برگزیدگان دهمین دوره جایزه ادبی هفت اقلیم، ویژه آثار منتشر شده در سال ۱۳۹۸، در مهرماه ۱۴۰۰ معرفی شدند. فراخوان یازدهمین دوره این جایزه، ویژه آثار داستانی چاپ‌شده در سال ۱۳۹۹، نیز ۲۵ آبان ماه ۱۴۰۰ توسط دبیرخانه این رویداد ادبی منتشر شد.
جایزه مهرگان ادب
جایزه ادبی مهرگان یا جایزه مهرگان ادب که سابقه برگزاری آن به سال ۱۳۷۸ بازمی گردد، تنها جایزه غیردولتی است که علاوه بر بخش های داستان و رمان، در حوزه محیط زیست و علم نیز جایزه اهدا می‌کند.
مهرگان، قدیمی‌ترین جایزه مستقل و خصوصی ایران، همزمان با سومین دهه فعالیت خود نخستین دوره جایزه مهرگان ادب خارج از ایران را برای انتخاب بهترین «رمان» و بهترین «مجموعه داستان کوتاه» چاپ شده در خارج از ایران برگزار کرد.
دبیرخانه جایزه مهرگان، اولین گزارش دبیرخانه های دوره‌های بیست و یکم و بیست و دوم جایزه مهرگان ادب و دوره‌های شانزدهم و هفدهم جایزه مهرگان علم را ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ منتشر و اسامی داوران، تعداد آثار و پیشرفت کار داوری در این دو بخش را منتشر کرد.
جایزه ملک الشعرای بهار
ملک‌الشعرای بهار (متوفی اول اردیبهشت ۱۳۳۰)، شاعر و انجمن‌دار برجسته معاصر، نقش ارزنده‌ای در بالندگی و پویایی محیط ادبی معاصر داشته و در زمرهٔ فعالیت‌های انجمنی خود، تأسیس انجمن ادبی دانشکده، مدیریت انجمن ادبی فرهنگستان، عضویت در انجمن شعرای آستان قدس رضوی و عضویت در انجمن ادبی ایران را در کارنامه دارد.
به‌همین مناسبت در سالروز درگذشت ملک‌الشعرای بهار و به منظور تجلیل از مقام ادبی وی، یکم اردیبهشت ۱۳۹۶ وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در جمع شاعران، ادیبان و انجمن‌داران سراسر کشور، جایزه انجمن‌های ادبی سراسر کشور را به نام «ملک الشعرای بهار» نامگذاری کردند تا ضمن ارج‌نهادن به مقام ادبی بهار در سپهر ادبیات فارسی، از این رهیافت فعالیت‌های انجمن‌های ادبی نیز سامان پذیرد.
برگزیدگان چهارمین جشنواره ملی انجمن‌های ادبی (جایزه ملک‌الشعرای بهار) ۲۶ تیرماه ۱۴۰۰ از سوی کارگروه امور انجمن‌های ادبی معرفی شدند.
جایزه نوفه
جایزه نوفه یک جایزه ادبی مستقل است که در سال ۱۳۹۶ به منظور اعتلای نشر ادبیات گمانه‌زن و تشویق ناشران و نویسندگان برای تألیف آثار گمانه‌زن، با همکاری نشر پیدایش و مجله سپید در ژانرهایی متفاوت از وحشت گرفته تا فانتزی، علمی‌تخیلی و جنایی پایه‌گذاری و نخستین دوره آن در سال ۱۳۹۷ برگزار شد.
ادبیات گمانه‌زن برگردانی از عبارت Speculative Fiction است، این عنوان توصیف کننده تمام سبک‌ها و زیرسبک‌هایی است که دنیایی متفاوت با دنیای واقعی را تصویر می‌کنند (ژانرهای فانتزی، کارآگاهی، علمی‌تخیلی و وحشت، زیر چتر این عبارت قرار می‌گیرند).
رابرت هاین‌لاین (۱۹۰۷ تا ۱۹۸۸) نویسنده مشهور علمی‌تخیلی، این عبارت را در سال ۱۹۴۱ خلق کرده است و امروزه این واژه را برای توصیف داستان‌هایی استفاده می‌کنند که به واقعیت عینی و اصول متعارف داستان واقع‌گرا پایبند نیستند و تخیل را هسته مرکزی خود قرار می‌دهند. داستان‌هایی که به طور معمول به اسم ادبیات ژانری شناخته میشوند و پیش از این کمتر مورد توجه جوایز ادبی فارسی قرار می‌گرفتند.
سومین دوره جایزه گمانه‌زن نوفه، با معرفی برگزیدگان آثار منتشر شده در سال ۹۸ تا۹۹، سوم آبان ۱۴۰۰ به کار خود پایان داد.
جایزه صادق هدایت
جایزهٔ ادبی صادق هدایت، جایزه‌ای است ادبی که سالانه به داستان‌های کوتاه منتشر نشده در زمینه ادبیات داستانی به زبان فارسی در ایران توسط بنیاد صادق هدایت و وبگاه سخن اعطا میشود. این مسابقه ادبی تا سال ۱۳۸۵ توسط بنیاد صادق هدایت و وبگاه سخن مشترکاً برگزار می‌شد، ولی از سال ۱۳۸۵ به بعد به تنهایی توسط بنیاد صادق هدایت برگزار میشود. چهار نفر به عنوان برندگان نهایی این جایزه انتخاب میشوند. فارسی زبانان و نویسندگان به زبان فارسی صرف نظر از ملیت از سراسر جهان، مجاز به شرکت در این مسابقه هستند.
برگزیدگان بیستمین دوره جایره ادبی «صادق هدایت» ۲۵ بهمن ۱۴۰۰ معرفی شدند.
جایزه ادبی چِهِل
اولین دوره جایزه ادبی چهل، سال ۱۳۹۴ توسط مکتب‌تهران برگزار شد. این جایزه ادبی، پنج سال یک‌بار برگزار میشود و برگزاری دوره تازه آن، از سال ۱۳۹۹ آغاز شده است. مکتب‌تهران برگزار کننده جایزه ادبی «چهل» است و دبیری این دوره جایزه بر عهده علی خدایی، نویسنده شناخته شده و صاحب آثار داستانی مختلف، خواهد بود.
در این مسابقه در هر دوره، از میان نویسندگان جوان، پنج نفر از امیدهای آینده ادبیات داستانی ایران، توسط نسل های با تجربه تر، شناسایی و بدون اولویت معرفی می شوند.
جایزه هوشنگ گلشیری
جایزهٔ ادبی هوشنگ گلشیری، جایزه ادبی خصوصی‌ای بود که سالانه به آثار انتشار یافته در زمینه ادبیات داستانی به زبان فارسی و در ایران، توسط بنیاد هوشنگ گلشیری که بنیادی مردم‌نهاد است، اعطا می‌شد.
این جایزه یکی از معتبرترین جایزه‌های ادبی و مستقل ایران بود.
بنیاد هوشنگ گلشیری، پس از درگذشت هوشنگ گلشیری در خرداد ۱۳۷۹ خورشیدی، به همت فرزانه طاهری، همسر هوشنگ گلشیری و تنی چند از دوستان و دوست‌داران هوشنگ گلشیری شکل گرفت.
در تیرماه سال ۱۳۹۳ وبگاه رسمی بنیاد ادبی گلشیری اعلام کرد پس از سیزده دوره برگزاری جایزه ادبی تصمیم گرفته‌است برگزاری این جایزه را به دلیل کمبود منابع و نیروی انسانی متوقف کند.
جایزه شعر امروز ایران (شعر کارنامه)
جایزه شعر امروز ایران جایزه ای در زمینه شعر فارسی در فاصله سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ بود. این جایزه با حمایت مالی و اجرایی موسسه فرهنگی و هنری کارنامه برگزار می‌شد. به همین دلیل به جایزه شعر کارنامه شهرت یافته بود. منوچهر آتشی از بنیان‌گذاران این رقابت بود و دبیری آن را رقابت را حافظ موسوی بر عهده داشت.
مراسم جایزه شعر کارنامه در سال ۱۳۸۴ برگزار نشد که نگار اسکندرفر، سردبیر مجله کارنامه توقیف این مجله را عامل توقف آن عنوان کرد. دوره پنجم این جایزه قرار بود همزمان با سالمرگ منوچهر آتشی برگزار شود اما به دلیل معطل ماندن صدور مجوز برخی کتاب‌های شعر اعلام شد تا اطلاع ثانوی این جایزه برگزار نخواهد شد.
جایزه هنر و ادبیات گمانه زن
جایزهٔ هنر و ادبیات گمانه‌زن جایزه‌ای ادبی است که تا سال ۱۳۹۴ به فعالان عرصهٔ ادبیات علمی-تخیلی، فانتزی، وحشت در ایران داده می‌شد. این جایزه نخستین بار حول مسابقه داستان‌نویسی علمی‌تخیلی و فانتزی (در حال حاضر مسابقه داستان‌نویسی گمانه‌زن) شکل گرفت که اولین دورهٔ آن در زمستان ۱۳۸۴ برگزار شد. آکادمی برگزارکننده در خرداد ماه ۱۳۹۴ پس از هفت دوره برگزاری مسابقه با انتشار بیانیه‌ای رسماً انحلال مسابقه را اعلام کرد.
جایزه ادبی یلدا
جایزهٔ ادبی یلدا از جوایز ادبی خصوصی ایران بود. این جایزه توسط انتشارات کاروان و مؤسسه فرهنگی- انتشاراتی اندیشه‌سازان در سال ۱۳۸۱ بنیان‌گذاری شد و پس از اعلام توقف فعالیت انتشارات اندیشه‌سازان، چهارمین دوره از این جوایز توسط انتشارات کاروان اهدا شد. جایزه ادبی یلدا پس از چهار دوره، دیگر برگزار نشد.
جایزه روزی روزگاری، جایزه ادبی چراغ مطالعه ، جایزه ادبی واو، جایزه ادبی شهید غنی پور، جایزهٔ ادبی شهید آوینی از دیگر صدها جوایز ادبی ایران هستند که یا ادامه حیات دارند و یا تنگنای مشکلات نفس را از آنها گرفته است.