خوشبختانه برخی از اندک پیش‌بینی‌ها درباره موج بازگشت همه‌گیری کرونا تاکنون رخ نداده که به طور قطع محصول واکسیناسیون گسترده بعد از تابستان سیاه گذشته است و شواهد نشان می‌دهد در حال حاضر خبری از رشد ابتلا و بستری یا مرگ نیست؛ هرچند باید همچنان محتاط بود و تا زمان اعلام قطعی و همیشگی متخصصان، همه شیوه‌نامه‌های بهداشتی را با شدت تمام مراعات کرد.
بر اساس مشاهده‌های میدانی و شنیده‌ها باوجود برخی مخالفت‌های اولیه از سوی خانواده‌ها، حضور دانش‌آموزان در مدارس به مرور افزایش یافته و به جز اندکی که به دلیل علائم اولیه و یا داشتن بیماری‌های زمینه‌ای هنوز فرصت حضور در کلاس‌های درس را نداشته‌اند، بیشتر دانش‌آموزان از نعمت آموزش حضوری در محیط‌های فیزیکی برخوردار شده‌اند. با توجه به این تجربه موفق ۲ هفته‌ای و با نظرداشت ماه‌ها آموزش آنلاین و آسیب گسترده‌ای که به آموزش و سواد و نیز روحیه دانش‌آموزان وارد آمده، نکات و پیشنهادهایی برای ادامه سال تحصیلی و فرصت تابستان پیش رو مطرح می‌شود؛ با این امید که بتوان تا پیش از آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ در آن تامل و احیانا اجرا کرد:
۱. شرایط ناپایدار کرونایی
باید توجه کرد که شرایط کنونی هنوز شکننده است و با توجه به رفتار نامعلوم ویروس کرونا و سویه‌هایش، باید منتظر هر پیشامدی بود و اصرار به آموزش حضوری به هر قیمت آن‌هم در شرایطی که خیز بیماری احساس شود، نه تنها منطقی نیست بلکه بازی با جان و سلامت جامعه چند میلیونی دانش‌آموزان و معلمان خواهد بود؛ از این رو لازم است همه شیوه‌نامه‌ها به ویژه استفاده از ماسک و فاصله‌گذاری تا حد ممکن اجرا شود و در کنار آن، شرایط را برای غیبت افرادی که نشانه‌های احتمالی بیماری را بروز می‌دهند، تسهیل کرد.
تجربه ۲ هفته اخیر از آن رو ستودنی است که ماشین حجیم و تنبل آموزش‌وپرورش، ماه‌ها در سراب تحصیل «کامل مجازی» آرمیده بود و هرگونه تغییر و حرکت آن دشوار به نظر می‌آمد؛ در این زمینه باید از پایداری مسئولان ستاد ملی مقابله با کرونا و همراهی آموزش‌وپرورش تقدیر کرد که با هر زحمتی بود آموزش میلیون‌ها دانش‌آموز را از وضعیت آسیب‌زای گذشته رهانیدند و زمینه را برای ادامه آموزش حضوری برای امسال و به ویژه برای مهرماه آینده فراهم کردند.
ماه‌ها نشستن در خانه و یا حضور آنلاین در کلاس به صورت خوابیده یا درازکش، وضعیتی را به شکل «عادت» شکل داده که تغییر آن زمان می‌برد؛ از این رو فشار فراوان برای تغییر این عادت در کلاس حضوری، موجب خستگی و دل‌زدگی دانش‌آموران خواهد شد.۲. تغییر عادت زمان‌بر است
ماه‌ها نشستن در خانه و یا حضور آنلاین در کلاس به صورت خوابیده یا درازکش(!) وضعیتی را به شکل «عادت» شکل داده است که تغییر آن زمان می‌برد؛ از این رو فشار فراوان برای تغییر این عادت در کلاس حضوری، موجب خستگی و دل‌زدگی دانش‌آموران خواهد شد؛ می‌توان اندکی در کلاس درس آسان گرفت و با اجازه به استراحت‌های پنج دقیقه‌ای کوتاه و یا افزایش زنگ‌های تفریح، اندک اندک شرایط را برای بازگشت کامل به شرایط پیش از کرونا فراهم آورد؛ به‌ویژه برخی دانش‌آموزان روزه‌دار هستند و مجبورند در همه ساعات حضور در کلاس، ماسک و فاصله‌گذاری را رعایت کنند.
۳. شرایط خاص دبستانی‌ها
در این ۱۵ روز بسیاری از دانش‌آموزان اول تا سوم ابتدایی برای نخستین‌بار مدرسه، زنگ تفریح، مراسم صبحگاهی و ارتباط با معلم و همکلاسی‌ها را تجربه کردند و بخشی از کارکرد مهم غیردرسی مدارس جریان گرفت؛ کارکردهایی همچون ارتباط کلامی و غیرکلامی، تجربه زودبرخاستن از خواب، بازی و نشاط در محیط واقعی، ارتباط فردی با معلم و ...؛ این وجه از کارکرد تربیتی-اجتماعی مدارس لازم است همچنان محور فعالیت‌های دبستان‌ها باشد و منطقا نمی‌توان همه عقب‌ماندگی‌ها را در کوتاه‌مدت جبران کرد؛ آن‌هم به قیمت تلخ‌کردن خاطره حضور در مدرسه، ایجاد ترس و استرس مضاعف در ذهن بچه‌ها و ... .
در برخی گزارش‌ها آمده شماری از معلمان دلسوز تلاش داشته‌اند عقب‌ماندگی سه سال اخیر را به سرعت جبران کنند؛ این روش و رویکرد، به طور قطع ناموفق، نامناسب و آسیب‌زاست. بنابراین بهترین کار در روزهای باقیمانده سال تحصیلی، ادامه تدریس به اندازه‌ای معقول و تکیه بیشتر به مباحث تربیتی، ارتباطی، تفریحی، اجتماعی و روان‌شناختی حضور در محیط مدرسه است.
۴. درباره دانش‌آموزان دبیرستانی
در سطح متوسطه اول و دوم نیز برخی دانش‌آموزان در حالی وارد مقطع بالاتر شده‌اند که فرصت ارتباط و زیست جمعی در مقطع جدید و مقتضیات آن را نداشته‌اند؛ به ویژه دانش‌آموزانی که در این فاصله، به سن بلوغ رسیده و نگاه آنان به مدرسه و محیط‌های جمعی (و چه بسا به جهان) متحول شده است؛ چگونگی برخورد با این تغییرات روانی و احتیاط در روش‌های تربیتی، یکی از مواردی است که نیاز است به طور ویژه از سوی کادر مدارس رعایت شود.
همچنین برخی دانش‌آموزان درس‌های جدیدی را (مانند زبان انگلیسی یا عربی) نسبت به زمان پیش از کرونا تجربه می‌کنند که نیازمند تمرکز بیشتر معلمان و مماشات با آنها برای یادگیری است؛ در فرصت ماه‌های آینده و با عادی‌شدن کامل وضعیت آموزش، می‌توان بدون آسیب روانی و دل‌زدگی، عقب‌ماندگی‌ها را جبران کرد؛ از جمله با نکاتی که در ادامه همین نوشتار خواهد آمد.
۵. رسیدگی ویژه به دانش‌آموزان محروم
برخی از دانش‌آموزان به هر دلیلی (از جمله نداشتن وسایل الکترونیکی یا دسترسی به اینترنت، آشفتگی یا غفلت خانوادگی و ...)، ماه‌ها از آموزش دور بوده و به احتمال زیاد بیشترین آسیب علمی، تربیتی و روانی به آنها وارد آمده است. بنابراین بهتر است در برنامه‌ای منسجم و منعطف، این دسته از دانش‌آموزان را شناسایی و برنامه‌ای ویژه را برای جبران ضعف پیش‌آمده تدارک دید؛ به طور نمونه یک ساعت تدریس اضافه بعد از تعطیلی مدارس یا استفاده مدیریت‌شده از تعطیلات آخر هفته.
همچنین این‌گونه دانش‌آموزان بیشتر از دیگران، آسیب‌های روانی و رفتاری دیده‌اند زیرا غم دوری از همکلاسی‌ها را با مقایسه خود با دیگران، تشدید کرده‌اند و به احتمال زیاد، آسیب‌های خانوادگی متعددی داشته‌اند؛ اینجا نقش مشاوران مدارس بسیار مهم است و می‌توانند کمک موثری به کاهش یا جبران لطمه‌ها و ضربه‌های روانی وارد آمده داشته باشند.
۶. نقش مشاوران مدارس
کارکرد مشاوران مدارس محدود به مورد بالا نیست؛ برابر با آمارهای رسمی و غیررسمی، حجم آسیب‌های روانی در خانواده‌ها و دانش‌آموزان (و حتی معلمان) در سه سال اخیر افزایش یافته و نیاز به ترمیم و رسیدگی اصولی و علمی است؛ مشاوران مدراس می‌توانند با شناسایی آسیب‌های موجود، به بررسی اولیه و ارجاع آنان به متخصصان بپردازند.
حجم آسیب‌های روانی در خانواده‌ها و دانش‌آموزان (و حتی معلمان) در سه سال اخیر افزایش یافته و نیاز به ترمیم و رسیدگی اصولی و علمی است؛ مشاوران مدراس می‌توانند با شناسایی آسیب‌های موجود، به بررسی اولیه و ارجاع آنان به متخصصان بپردازند.۷. یک پیشنهاد بینابینی
امکان افزایش سال تحصیلی به مدت یک ماه، پیشنهادی بود که گفته شده مورد موافقت قرار نگرفته است؛ از طرفی با گرم‌شدن هوا در بیشتر مناطق کشور و فقر تجهیزاتی مدارس، شرایط دشوار و کلافه‌کننده‌ای برای ادامه سال تحصیلی (در تیر ماه) خواهد آفرید. از این رو به جای این گزینه پیشنهادی، از فرصت یک ماه اردیبهشت و ۲۰ روز نخست خردادماه استفاده و امتحانات پایان سال را در دهه سوم خرداد برگزار کرد. همچنان که اشاره شد، می‌توان از تعطیلات آخر هفته نیز برای جبران بخشی از ضعف‌های دانش‌آموزان بهره برد.
از آنجا که جبران ۲ سال و نیم آسیب به سواد و معلومات دانش‌آموران در فرصت یکی دو ماهه اخیر، ممکن نیست، علاوه بر مورد یادشده می‌توان برنامه آموزش آنلاین را در تابستان به‌گونه‌ای ادامه داد که به جای کلاس‌های رسمی، فرصت رفع اشکال یا مرور درس‌های دو سال پیش فراهم شود؛ به این ترتیب نه به دانش‌آموز فشار می‌آید نه معلمی که در ۲۷ ماه گذشته، مجبور به استفاده از شبکه پراشکال «شاد» بوده است.
* روان‌شناس