دانش بومی، دانشی است به جا مانده از آزمون و خطاها و تجربیات نیاکان ما در ارتباط با محیط طبیعی و تلاش انسان برای بقاء که از نسل های گذشته سینه به سینه انتقال و تکامل یافته است.
دانشی که دوستدار طبیعت و میراث گذشتگان با کارکردی از انسجام اجتماعی و با ارتباط تنگاتنگ با سایر بخش های فرهنگ یک جامعه همراه با آیین ها و مراسم، اشعار و ضرب المثل ها و داستان سرایی ها جهت حفظ و انتقال آن دانش است.
جزیره قشم با جغرافیا و محیط خاص، تمدن و تاریخی دیرینه از حوادث طبیعی و برخوردهای اقوام، سرشار از دانش سنتی و بومی از جمله دانش هایی در ارتباط با الزامات اولیه زندگی است که کماکان در حال استفاده می باشد.
دانش بومی در جزیره قشم
محققین بر اساس منطقه مورد مطالعه تقسیم بندی های مختلفی از دانش بومی داشته اند. در یک دسته بندی کلی کارترین ادرا هوپرس از محققین یونسکو و موسسه آموزش و توسعه آفریقا در کتابی تحت عنوان فرهنگ، دانش بومی و توسعه با مطالعه ای که در آفریقا داشته است دانش بومی را به «دانش ارتباط انسان ها با یکدیگر»، «دانش ارتباط انسان با محیط طبیعی»، «دانش تغذیه و دارو»، «دانش زبان و ادبیات» و «دانش ساخته های نمادین و کاربردی» تقسیم بندی می کند.
هم چنین رادلف سی رایسر از محققین مرکز مطالعات جهان بومی تفاوت سیستم های دانش مردم بومی را از محلی به محل، منطقه ای به منطقه دیگر انعکاس تفاوت های فرهنگی مردم ناشی از ارتباط پویا با طبیعت و جهان هستی در حالت کامل می‌داند.
دانش بومی در جزیره قشم به مانند دیگر جوامع وابسته به «نحوه معیشت و زندگی مردم»، «تغییرات و تحولات تاریخی»، «جغرافیا» و «محیط زیست منطقه» در دسته بندی های مختلف مشهود است.
همچنین این ویژگی های خاص باعث تولید دانش خاص از جمله «دانش هواشناسی و رخدادهای طبیعی»، «دانش معماری»، «دانش ذخیره، جمع‌آوری و هدایت آب به دلیل کم باران بودن قشم» و «دانش ماهی گیری در نگین خلیج فارس» شده است.
در این مجال کوتاه با «دانش معماری در جزیره قشم و سرزمین عجایب هفتگانه» آشنا خواهیم شد.
دانش معماری در قشم
شرایط آب و هوای گرم و شرجی و ویژگی های فرهنگی در جزیره قشم بر ساخت خانه و دیگر سازه ها تاثیر زیادی داشته است.
ساکنین قشم، برای ایجاد شرایط بهتر زندگی با توجه به آب و هوای این جزیره زیبا به دانشی دست یافته اند که امروزه از شاخص های معماری سنتی در ایران شناخته می شود.
«بادگیر» یک نمونه از آن است. بادگیرهای قشم، متفاوت با سایر بادگیرها در کشور، در برخورد مستقیم با باد علاوه بر خنک کردن خانه ها رطوبت را نیز خارج می کنند.
گرچه با ورود فناوری های جدید در تهویه منازل استفاده از بادگیرها در حال فراموشی است، اما بادگیرها همچنان در تعداد معدودی از منازل جزیره نشینان مورد استفاده قرار می گیرد.
علاوه بر بادگیر که به اشکال مختلف طراحی شده است، نحوه معماری منازل، قرارگیری و تعداد پنجره ها و تفاوت آن در اتاق های مختلف، استفاده از ساباد(سایه باد) استفاده از مصالح بومی و نظایر آن همگی دانشی با ارزش است که جزیره نشینان قشمی در سرزمین آب و آفتاب از آن استفاده می کنند.
معماری سنتی جزیره قشم، گونه ای از ساخت و سازهای گرمسیری ایران است که ویژگی ها اقلیم های دریایی را دارد. هوای گرم و شرجی جزیره قشم، فقط چند ماه از سال بی مدد جستن از خنک‌کننده ها برای غیر بومیان تحمل پذیر است.
بیشینه مطلق دما، ۴۶ درجه و کمینه آن هفت درجه سانتیگراد است. همین ویژگی عامل مهمی در طراحی و معماری بناهای قشم بوده است.
در نقشه و معماری شهر و روستاهای قشم، این عناصر بیشتر به چشم می خورد، میدان مرکزی، گذرگاهی ساحلی، بادگیر، گنبد و مناره، برکه و آب انبار و کوچه های باریک و سایه ساز که اغلب به یکدیگر راه می‌برند و دسترسی به محلات را آسان می سازند.
از نظر رنگ شناسی، مسجدها و برکه ها اغلب به رنگ سفید و نمای بیرونی خانه ها اُخرایی رنگ(اُخرایی یا گل ماشی رنگی زرد مایل به قهوه‌ای است که هم به صورت روشن هم تیره وجود دارد. همچنین قرمز اُخرایی نیز وجود دارد. نام این رنگ از گل اُخرا گرفته شده) است.
معماری سکونتکده ها و روستاها در مناطقی که برآمدگی خشکی‌ها به پیدایش کوه ها و سطوح صخره‌ای کمک کرده، سیمای کلی روستا به صورت پله پله و خانه ها فرا رفته در دل کوه است.
در این مناطق به دلیل پس زمینه سنگی مشخص، عناصر قائم معماری نظیر بادگیرها، بیشتر نمایان می‌شوند. این گونه معماری در لافت و روستای پی پشت بیشتر به چشم می‌خورد.
در این دو نقطه، بافت معماری سنتی قشم انسجام و یکپارچگی بیشتری دارد.
شکل کلی معماری قشم، متاثر از معماری نواحی مرکزی ایران و تلفیق آن با معماری اسلامی است. هر خانه مجموعه ای است بنا شده پیرامون حیاط مرکزی و ترکیب یافته از بادگیر، سابات(رواق) و مانند آن، پیروی از شیوه معماری ایرانی و تزئینات منازل همچنین گچ بری ها نیز پیرو شیوه اسلامی است.
در معماری خانه ها، عناصر اصلی را حیاط، ایوان، اتاق بادگیر، مجلسی، ورودی، آب انبار، آشپزخانه، انباری و شبستان تشکیل می‌دهند.
دسترسی به خانه ها، بیش تر از کوچه ها است و پس از آن، گذر های اصلی یا جداره‌های میدانگاهی، از آنجا که معابر و کوچه های قشم، بن‌بست نیستند، بیشتر فضاهای ورودی در امتداد دیوار کوچه ها یا معبر قرار دارند.
در جاهایی که ورودی در محل تقاطع دو یا سه گذرگاه واقع شده باشد، فضایی برای مکث پیش‌بینی شده و گشایشی در کوچه ایجاد کرده است.
اقلیم و ضرورت‌های اقلیمی و محیطی، از مهمترین عواملی است که استفاده از انواع خاصی از مصالح را در جایگاه مناسب خود ایجاد کرده است.
بیشترین و مهم ترین جز ساختمانی بناهای قشم سنگ، آهک، گچ و چوب است. اما مصالح نوین غیربومی همچون سیمان، بتن و فولاد و آهن نیز رفته در آن را می‌یابد.
از چوب اغلب برای سقف و پوشش دهی بام خانه ها استفاده می شود و بقیه مصالح کاربرد اصلی در ساختمان بناها دارند.
تا دهه های اخیر، نظام ساخت و ساز ابنیه بر دوش معمارانی بود که طبق همان روال سنتی «استاد - شاگردی» و در طول زمان مراتب کمال را طی کرده و پاسخگوی نیازهای روحی و جسمی مردم در قالب تولید ماوا و مسکنی در خور انسان بودند.
سرشت پاک این معماران، می‌توانست به شایستگی، جواب اعتماد مردم را به صورت ارائه فضاهایی کارا، زیبا و متناسب با شگردهایی که حاصل تجربه استادکاران بود بدهد.
ذهن خلاق و پویا آنان، کارکرد روحیات فضاها، مصالح و روش های اجرا را می‌شناخت و بهترین وجه از ابزارهای ساده و دقیق بهره می‌برد.
امروز با تغییرات نظام پویایی استاد شاگردی، بیم آن می‌رود که اندوخته ها و تجربه‌هایی که سینه به سینه گشت تا بدین جا رسیده‌اند، دچار گسستگی و انقطاع شود.
با این حال به دلایل بهره‌گیری از ساختار ابنیه و ابزار و مصالح در دسترس، حضور پیران کار آزموده و سالم بودن کلی بافت، هنوز بارقه‌های امید تداوم معماری بومی منطقه از بین نرفته است.
متأسفانه امروزه معماری سنتی و بومی این جزیره آنطور که باید و شاید مورد توجه واقع نشده و اطلاعات موثقی در این خصوص وجود ندارد، در صورتی که معماری سنتی و بومی روستاهای نگین خلیج فارس از جمله دولاب، باسعیدو و بندرتاریخی لافت جزیره قشم از زیباترین نوع معماری سنتی و بومی در کشور است که در این نوع معماری شاهد سازه های اماکن مذهبی، بادگیرها و آب انبارهای زیبا و منحصر به فرد هستیم.
معماری بندر قدیمی لافت یکی از نمونه‌های بارز این معماری است که همچنان انسجام و هماهنگی خود را حفظ کرده است.
بندر لافت به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، قرار گیری در دامنه کوه و برخورداری از سواحل زیبای طبیعی، پیوستگی کامل با اقلیم خود دارد.
لافت شهر بادگیر های برافراشته و زیبای گرمسیری است. در اینجا پیوند آسمان و زمین، و یگانگی رنگ زرین معماری و بادگیر های انبوه آن، با پهنه های وسیع و بیکران آسمان، زیبایی این معماری را دوچندان ساخته است.
بادگیرهای دو طرفه و چهار طرفه، دو گونه عمومی بادگیر سازی در لافت به شمار می‌روند.
این بادگیرها جز یک مورد، همگی پوشش مسطح دارند. حضور گسترده بادگیرها در معماری روستای پی پشت واقع در دامنه کوه نیز به چشم می‌خورد. در اینجا خانه ها پله پله بر روی هم بالا رفته اند و کوی ها و گذرها تا قله کوه نفوذ کرده اند.
مجموعه معماری سنتی لافت، پی پشت، زینبی و دیگر روستاها و شهرهای قشم، میراث های ارزشمند و گرانبهای هستند که نگهداری آنها از آسیب‌های زمانه نو ضرورت می‌یابد.
این آثار نشانه هویت ملی و فرهنگی جزیره نشینان محسوب می‌شوند که به بازشناسی و معرفی بیشتری نیاز دارند.
جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر داز توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.
شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.