افت تحصیلی موضوعی است که به گفته کارشناسان و متخصصان، در صورت بی‌توجهی می‌تواند پیامدهای منفی اقتصادی و اجتماعی و آموزشی را به همراه داشته باشد و آسیب‌های جبران ناپذیری را به نظام آموزشی در آینده وارد کند.
کارشناسان آموزشی، معلمان و مدرسان ضمن اشاره به چند عامل اثرگذار در افت تحصیلی و ضعف علمی دانش‌آموزان، بسترهای نامناسب آموزش آنلاین، زیر ساخت‌های ضعیف در حوزه اینترنت و نداشتن مهارت معلمان در حوزه تولید محتوا و تکنولوژی را از مهمترین آنها برشمردند.
«بیتا عبدالحسینی» مدرس دانشگاه در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مهمترین وسیله ارتباطی یا همان نرم افزار شاد که در دوران آموزش آنلاین مورد استفاده دانش‌آموزان قرار گرفت، اشکالات زیادی دارد که به دلیل غافلگیر شدن مسئولان و همه‌گیری کرونا، استفاده از آن برای آموزش دانش آموزان در دو سال و نیم گذشته اجباری شد.
وی می‌افزاید: بسترهایی مانند ال.ام.اس که در برخی از مدارس جایگزین نرم افزار شاد شد کاربردی و بسیار مفید است و مدارسی که از آن استفاده کردند، افت تحصیلی کمتری را شاهد بودند.
این مدرس دانشگاه با اشاره به برخی ازمزایای این نرم افزار ادامه می‌دهد: استفاده از ال. ام. اس مانع از اتلاف وقت می‌شود و دانش آموز در این سامانه بدون اجازه نمی‌تواند صحبت کند هر چند در این برنامه فیلم‌های آموزشی قابلیت ضبط داشتند و دانش‌آموزان می‌توانستند بعد از چند بار دیدن آنها، نتیجه را به معلم اعلام کنند.
بسترهایی مانند ال.ام.اس که در برخی از مدارس جایگزین نرم‌افزار شاد شد کاربردی و بسیار مفید است و مدارسی که از آن استفاده کردند، افت تحصیلی کمتری را شاهد بودند.وی ناظر بر برنامه تعالی مدیریت مدرسه، پیشنهاد کرد نرم‌افزار شاد را کنار گذاشته و فضای مناسب‌تری با قابلیت تعامل بیشتر را جایگزین آن کنیم تا در مواردی چون آلودگی هوا، دانش‌آموزان مجبور به حضور در کلاس‌ها در بدترین شرایط نشوند؛ گزینه‌ای که به تدریس و به نظام آموزشی هم لطمه‌ای وارد نخواهد کرد.
ضعف زیرساخت‌های آموزشی و مهارت در فضاهای مجازی
یک استاد دانشگاه فرهنگیان هم در این باره به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مهمترین مساله اثر گذار در افت تحصیلی دانش آموزان، ضعف زیرساخت‌های آموزشی و مهارت در فضاهای مجازی و غافلگیری مسئولان با همه‌گیری کرونا در این زمینه است.
مهمترین مساله اثر گذار در افت تحصیلی دانش‌آموزان، ضعف زیرساخت‌های آموزشی و مهارت در فضاهای مجازی و غافلگیری مسئولان با همه‌گیری کرونا در این زمینه است.
«اکرم صفری» می‌افزاید: از این مشکل می‌توان به عنوان یک فرصت برای پر کردن خلاءهای آموزشی بهره گرفت و علاوه بر آموزش حضوری به دانش‌آموزان، همزمان از فضای مجازی برای جبران کاستی‌های گذشته استفاده کرد.
وی با بیان اینکه می‌توان از آموزش‌های ترکیبی برای جبران افت تحصیلی دانش‌آموزان بهره‌مند شد، ادامه می‌دهد: به همین منظور لازم است شبکه آموزشی شاد را تقویت و نظارت بر دانش‌آموزان را در آن بیشتر کرد.
فقدان بسترهای لازم برای آموزش مجازی
رئیس سابق آموزش‌وپرورش منطقه ٢ تهران هم با بیان این که بسترهای مناسب برای آموزش مجازی و زیر ساخت های اینترنتی در کشور بسیار ضعیف است، به ایرنا می گوید: این موضوع سبب شد با همه گیری کرونا مسئولان غافلگیر شده و به صورت ناگهانی برای آموزش آنلاین دانشجویان و دانش آموزان تصمیم گیری کنند.
«حسین طالب‌زاده» می‌افزاید: مشکل دیگر در دوران آموزش غیرحضوری، این است که به دلیل ناآشنا بودن مدرسان و معلمان با شیوه آموزش الکترونیکی، زمان زیادی صرف یادگیری و شیوه ارزشیابی با آن شد.
به گفته این مدرس دانشگاه، در صورتی که معلمان و مدرسان با بستر آموزش آنلاین آشنا بوده و بر آن تسلط داشتند و دانش‌آموزان و دانشجویان برای شرایط‌های مختلف از جمله شیوع بیماری، مهارت شرکت در کلاس‌های مجازی را کسب کرده بودند، امروز شاهد بسیاری از مسائل مطرح شده نبودیم.
وی ادامه می‌دهد: برای اثبات افت تحصیلی دانش‌آموزان نیاز به شاخصه‌هایی است تا بتوان این مساله را پیش و بعد از دوران کرونا و اثرات آموزش مجازی را مورد بررسی قرار داد.
طالب‌زاده با بیان اینکه طبق شاخصه‌های بین‌المللی، شاهد افت تحصیلی در ۱۰ سال اخیر در کشور هستیم که نمی‌توان آن را به کرونا ربط داد، می‌افزاید: این امکان وجود دارد که در دو سال و نیم گذشته شکل و علت افت تحصیلی تغییر کرده باشد اما در اصل ماجرا تردیدی وجود ندارد.
وی توضیح می‌دهد: به عنوان مثال تا پیش از همه‌گیری کرونا، شاهد افت تحصیلی دانش‌آموزان به دلیل نبود فضای مناسب و نیروی انسانی در استان‌های محروم مانند ایلام و سیستان و بلوچستان بودیم بنابراین وقتی صحبت از این مساله می‌شود باید مشخص شود که افت تحصیلی در مقایسه با چه زمانی مورد توجه قرار گرفته است.
رئیس سابق آموزش‌وپرورش منطقه ٢ با بیان اینکه با مشکل افت تحصیلی در دانشگاه نیز روبرو هستیم، ادامه می‌دهد: اکنون که به مشکلات آموزشی بعد از کرونا پرداخته می‌شود، شایسته است به طور جدی این موضوع مورد توجه مسئولان آموزش‌وپرورش و آموزش عالی قرار گیرد.
نزول سطح دانش و سواد در کشور
طالب‌زاده با بیان اینکه به مرور سطح سواد دانش‌آموزان و دانشجویان ضعیف شده است، اضافه می‌کند: مسئولان نباید کرونا را عامل افت تحصیلی بدانند بلکه ضرورت دارد به این مساله توجه کنند که بر اساس نتایج ارزشیابی‌هایی که می‌توان از سازمان سنجش و آموزش‌وپرورش به آن دست یافت، از سال‌ها پیش سطح دانش و سواد به طور کلی در کشور پایین آمده است.
به گفته این کارشناس، می‌توان با رصد درصد نمرات کسب شده دانش‌آموزان در کنکور سراسری هر سال متوجه این ضعف و افت سواد شد؛ همچنین با آزمون «پرلز» می‌توان به راحتی سطح یادگیری و دانش افراد یاد شده را سنجید.
وی از مسئولان درخواست می‌کند به صورت جدی به افت تحصیلی علمی و ضعف آموزش الکترونیکی و پیامدهای آن توجه کنند.
طالب‌زاده اضافه می‌کند: در بسیاری از کشورها از روش آموزش مجازی برای یادگیری دانش‌آموزان و دانشجویان استفاده می‌شود بنابراین طبیعی است در شرایط بحرانی مانند همه‌گیری کرونا این کشورها مشکلات کمتری را در زمینه آموزش تجربه کرده باشند.
معلمان ناآشنا با فناوری
نداشتن مهارت معلمان در تولید محتوا به صورت کلیپ و فیلم‌های آموزشی دیگر عاملی است که عبدالحسینی آن را در افت تحصیلی دانش‌آموزان اثرگذار می‌داند و می‌افزاید: دنیا توانست با آموزش معلمان به جلو حرکت کند در حالی که در ایران ناآشنا بودن برخی از اعضای مدرسه با فناوری و در برخی موارد بی‌حوصله بودن برخی از آنها سبب آسیب جدی به دانش‌آموزان شد.
وی می‌گوید: دانش‌آموزان در بسیاری از کشورها به دلیل آشنایی معلمان با فناوری و مهارت‌های آموزش مجازی بیش از زمان حضور در مدرسه موفقیت کسب کردند؛ بنابراین اگر مسئولان زود اقدام می‌کردند و زمانی که کرونا پشت در کشورمان بود، بستر مناسب‌تری را آماده و اجرایی می‌کردند، اکنون شاهد افت تحصیلی دانش آموزان نبودیم.
عبدالحسینی توضیح می‌دهد: شاهد بودیم در برخی موارد معلمان از کلیپ‌هایی برای آموزش استفاده می‌کردند که در راستای درس مورد نظر نبود؛ موضوعی که ذهن دانش‌آموز را منحرف می‌کرد در حالی که اگر معلم خود اقدام به تهیه فیلم آموزشی می‌کرد، اثرگذارتر بود.
به گفته این مدرس دانشگاه، دنیا از ۳۱ سال پیش دارای نظام آموزشی ترکیبی است و دروس نظری در این نظام به صورت حضوری ارائه نمی‌شود چون غیرحضوری بودن دروس نظری سبب صرفه جویی در هزینه‌هایی مانند برق، آب و استهلاک تجهیزات می‌شود.
دنیا از ۳۱ سال پیش دارای نظام آموزشی ترکیبی است و دروس نظری در این نظام به صورت حضوری ارائه نمی‌شودچون غیرحضوری بودن دروس نظری باعث صرفه جویی در هزینه‌هایی مانند برق، آب و استهلاک تجهیزات می‌شود.آموزش، فرآیندی انسانی و نیازمند مواجهه رو در رو
«محمدرضا نیک‌نژاد» کارشناس آموزش نیز با بیان اینکه آمارهای جهانی بیانگر افت تحصیلی بسیاری از دانش‌آموزان در سراسر جهان در دو سال و نیم گذشته است، به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: بر اساس این آمار، ۴۰ درصد افت تحصیلی دانش‌آموزان را در دوره ابتدایی شاهدیم؛ هر چند این عدد یک میانگین و در ایران به دلیل فرهنگی و زیر ساختی میزان آن بیشتر است.
وی با یادآوری اینکه ارزیابی سطح علمی و سواد دانش‌آموزان در کشور بیش از ۸۰ درصد بر اساس نمره است، می‌افزاید: این ارزشیابی در کشورهای دیگر به خصوص حوزه اسکاندیناوی کیفی‌تر بوده و به همین علت تقلب در میان دانش‌آموزان به چشم نمی‌خورد.
به گفته نیک‌نژاد، افت تحصیلی در سطح ملی و جهانی قطعی و لازم است برای جلوگیری از پیامدهای بلندمدت آن هر چه سریع‌تر به دنبال راهکار بود.
این کارشناس آموزشی که در یکی از دبیرستان‌های تهران ویژه اقلیت‌های دینی تدریس می‌کند، ادامه می‌دهد: حتی دانش‌آموزان این مدرسه که بسیار به آموزش و سطح سواد اهمیت می‌دهند، به دلیل آموزش‌های آنلاین دوران کرونا دچار افت تحصیلی شده‌اند، زیرا آموزش یک فرآیند انسانی است و نیاز به مواجهه رو در رو دارد.
وی اضافه می‌کند: در آمریکا هم که نظام سرمایه‌داری حاکم است، برخی از جمله «بیل گیتس» پیشنهاد آموزش از طریق ربات را مطرح کرده بودند که به دلیل آنکه آموزش یک کنش دو طرفه انسانی است، اجرای آن فراهم نشد.
والدین مخرب
عبدالحسینی همچنین به نقش مخرب والدینی اشاره می‌کند که مانند بالگرد بالای سر فرزندان به پرواز درآمده و اجازه هیچ اشتباهی را به آنها نمی‌دهند و اضافه می‌کند: بسیاری از مادران هنگام شروع کلاس‌های مجازی، در کنار فرزندان خود تمام وقت حضور داشته و از آن جا که هیچ تخصصی هم نداشتند به دانش آموزان تقلب می‌رساندند که این کار خیانت در حق فرزند بود.
وی می‌گوید: اکنون با بازگشایی مدارس مشخص شد که این دانش‌آموزان بسیار ضعیف هستند در حالی که معلم، زمان آموزش مجازی با پاسخ به پرسش‌های این فرد که البته با کمک والدین صورت می‌گرفت، تصور می‌کرد او همه مطالب را یاد گرفته است.
به گفته این کارشناس مدیریت آموزشی، معلم در کلاس‌های حضوری پس از مواجهه با دانش‌آموزی که خوب مطلب را نیاموخته است، تلاش کرده و با تکلیف اضافه و توضیحات لازم، به او در یادگیری درس کمک می‌کند.
عبدالحسینی اضافه می‌کند: شاهد بودیم که برخی دانش‌آموزان در رختخواب هستند در حالی که معلم در نرم افزارشاد در حال آموزش درس ریاضی است؛ بنابراین والدین اجازه دخالت در آموزش فرزندان را ندارند که در کلاس‌های حضوری به صورت رسمی برگزار می‌شود.
بسیاری از مدیران و معاونان مدارس در دوران کرونا به جای نظارت بر عملکرد معلمان، آنها را کنترل می‌کردند؛ اینکه معلم در فضای مجازی حضور داشته اما کارآیی نداشته باشد، مهم نیست.
نبود نظارت درست بر عملکرد مدیران و معاونان مدارس
عبدالحسینی با بیان اینکه بسیاری از مدیران و معاونان مدارس در دوران کرونا به جای نظارت بر عملکرد معلمان، آنها را کنترل می‌کردند، می‌گوید: اینکه معلم در فضای مجازی حضور داشته اما کارآیی نداشته باشد، مهم نیست؛ ورود و خروج وی در کلاس‌های آنلاین هم اگر به نتیجه کار مطلوب منتهی نشود، هیچ اهمیتی ندارد.
وی می‌افزاید: در صورتی که نظارت درست و اصولی بر عملکرد آموزگاران صورت می‌گرفت، شاهد افت تحصیلی دانش‌آموزان نبودیم. اگر به جای پرداختن به این مسائل به کیفیت آموزش و تدریس توجه می‌شد، وضعیت بهتر بود؛ فیلمی از روخوانی یکی از معلمان در فضای مجازی وجود دارد که بسیار تاسف‌بار است.
ضعف مهارت دانش‌آموزان ۳ پایه اول ابتدایی
نیک‌نژاد نیز با بیان اینکه افت تحصیلی در سطح دبستان به ویژه سه پایه اول، دوم و سوم بیشتر مشهود است، می‌گوید: نوشتن، خواندن و حساب کردن سه مهارتی است که در این سال‌ها آموخته می‌شود اما کیفیت پایین آموزش در دوران کرونا و آموزش آنلاین به دلیل نبود ارتباط مستقیم با معلم، همکلاسی و مسئولان مدرسه به شدت آسیب رساند و بیشتر دانش‌آموزان این مقطع دچار ضعف در این مهارت‌ها شدند.
وی می‌افزاید: متاسفانه دخالت بی‌مورد و عملکرد والدین نیز در این زمینه ضعیف و غیرحرفه‌ای بود و میزان این آسیب را افزایش داد.
این کارشناس آموزشی اظهار می‌کند: بررسی‌ها نشان می‌دهد دانش‌آموزان سه پایه اول ابتدایی به دلیل ضعف در مهارت‌های نوشتن و حساب کردن، در درس ریاضی و املا دچار مشکل شده‌اند.
فرصت طلایی تابستان راهکاری برای جبران
صفری نیز درباره راهکارهای برون‌رفت از مشکل پیش‌رو، از تعطیلات تابستان به عنوان فرصت طلایی برای جبران افت تحصیلی یاد کرده و اضافه می‌کند: ممکن است این پیشنهاد به مذاق دانش‌آموزان و اولیای آنها خوش نیاید اما با برنامه‌ریزی درست و حساب شده می‌توان اوقات خوشی را برای آنها رقم زد.
وی از والدین می‌خواهد برای برگزاری چنین کلاس‌هایی در سال جاری و حتی سال‌های آینده استقبال کرده و همکاری لازم را برای ارتقای سطح سواد فرزندان خود داشته باشند و بپذیرند که استراحت زیاد هم آسیب‌زاست.
این مدرس دانشگاه در ادامه استفاده از آموزش همتا که توسط دانش‌آموزان قوی برای همکلاسی‌های ضعیف آنها انجام می‌شود به عنوان روشی اثربخش یاد کرد که می‌تواند در ارتقای سطح علمی این افراد موثر باشد.
به گفته وی، پیامدهای منفی افت تحصیلی دانش‌آموزان اکنون به وضوح آشکار نیست و در سال‌های آینده شاهد بروز و ظهور آنها خواهیم بود.
پیامدهای منفی افت تحصیلی دانش‌آموزان اکنون به وضوح آشکار نیست و در سال‌های آینده شاهد بروز و ظهور آنها خواهیم بود.آموزش ضمن خدمت معلمان و مربیان
صفری با بیان اینکه آموزش ضمن خدمت معلمان برای کمک به رفع مشکل یاد شده یک ضرورت است، اظهار می‌کند: دوره‌های آموزشی روان‌شناختی موضوع یکی از این آموزش‌ها می‌تواند باشد.
لازم است معلمان به دلیل آموزش مجازی و مواجهه با دانش‌آموزانی که پایه قبلی آنها ضعیف مانده و با همان وضعیت به پایه بالاتر ارتقا پیدا کرده‌اند، این دوره‌ها را بگذرانند و آمادگی کامل را به دست آورند.
وی همچنین بر وظیفه مسئولان برای داشتن یک برنامه‌ریزی درست و به موقع در این زمینه تاکید کرد.
تعیین سطح مهمترین گام در شناخت میزان افت تحصیلی
عبدالحسینی نیز درباره راهکار خروج از بحران پیش آمده در زمینه افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌گوید: تعیین سطح، نخستین و مهمترین گام در این زمینه بوده و بهتر است با یک آزمون استاندارد و تشریحی، سطح سواد دانش‌آموزان تعیین شود.
وی با بیان اینکه این کار باعث مرور سریع درس توسط دانش‌آموزان می‌شود، می‌افزاید: پس از این کار، افراد در سه گروه دسته‌بندی می‌شوند؛ گروه اول، افرادی که عملکرد مطلوب دارند؛ گروه دوم دانش‌آموزان متوسط هستند که لازم است در کنار گروه اول، دروس را مرور و رفع اشکال کنند.
این پژوهشگر اضافه می‌کند: دسته سوم افراد ضعیف هستند که یا به طور کامل دروس را یاد نگرفته و یا بخشی از آن را نیاموخته‌اند که لازم است در کلاس‌های جبرانی تابستان به صورت حضوری شرکت کنند تا در شهریورماه نتایج ارزشیابی آنها مشخص شود.
نیک‌نژاد نیز در این باره می‌گوید: ضرورت دارد برای جبران این عقب‌ماندگی، هر چه زودتر اقدام به برگزاری کلاس‌های آموزشی و تقویتی در مدرسه و سپس ارزیابی سطح معلومات و آموزش آنها کرد.
وی با بیان اینکه استفاده از معلمان مدارس با در نظر گرفتن اضافه‌کارِ منصفانه، یک ضرورت است، می‌افزاید: لازم است با استفاده از راهکارهای نهادهای مسئول، تجربه کشورهای دیگر و مدارسی که از گذشته در این زمینه نمونه و موفق بوده‌اند، در کوتاه‌مدت (۲۰ روز تا یک ماه) برای مرور دروس و جبران عقب‌ماندگی‌های آموزشی بهره‌مند شد.
در صورتی که برنامه‌ریزی درست درسی برای جبران افت تحصیلی دانش‌آموزان انجام شود، نیازی به هزینه برای مکمل‌های آموزشی و کلاس‌های تقویتی موسسه‌های خصوصی نیست.آیا مراجعه موسسه‌های آموزشی و کلاس‌های خصوصی راهکار است؟
صفری هم در ادامه با بیان اینکه ضرورتی برای استفاده از بسته‌های آموزشی وجود ندارد، اضافه می‌کند: در صورتی که برنامه‌ریزی درست درسی برای جبران افت تحصیلی دانش‌آموزان انجام شود، به هزینه برای مکمل‌های آموزشی و کلاس‌های تقویتی موسسه‌های خصوصی نیازی نیست.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: مراجعه به چنین موسسه‌ها و کلاس‌ها زمانی باید باشد که روش تدریس معلمان دچار اشکال است و اولیای دانش‌آموزان مجبور می‌شوند برای جبران عقب‌ماندگی درسی، متقبل هزینه‌های زیادی شوند؛ هر چند شاهد بودیم که علاوه بر دو سال و نیم گذشته، پیش از آن نیز دغدغه والدین در این باره، سبب روانه‌کردن فرزندان به مراکز آموزشی خصوصی شده است.
نیک‌نژاد نیز با تاکید بر نیاز نداشتن به آموزشگاه‌های خصوصی و موسسه‌های آموزشی برای رفع مشکل افت تحصیلی ادامه می‌دهد: این موسسه‌ها فقط برای کسب درآمد کیسه دوخته‌اند بنابراین توصیه‌ای به مراجعه به آنها نمی‌کنم.
به گفته این دبیر دبیرستان اقلیت‌ها، دانش‌آموزان باید در شرایط برابر از کلاس‌های جبرانی برخوردار شوند؛ بنابراین در صورت اجباری کردن استفاده از آموزشگاه‌های خصوصی، دانش‌آموزان مناطق کم‌برخوردار و روستاهای دور افتاده به دلیل دسترسی نداشتن به چنین موسسه‌هایی، نخواهند توانست سطح دانش خود را ارتقا دهند.