شهرهای کهنسال و دارای تمدن دیرینه، اسنادی گویا و گرانبها از پیشینه و وارستگی ملی و یادبودهای ارزنده‌ای از گذشتگان هستند که آگاهی بر دگرگونی‌ها و تحولاتی که با گذشت روزگار بر این شهرها وارد شده و نگاهداری از میراث نیاکان و آنچه از گذشته به یادگار مانده، از ضروریات ملی است.
شیراز یکی از کهن‌ترین و برجسته‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رود که هنوز هم در گوشه و کنار این شهر انعکاسی از زندگی پیشینیان هویدا است. بافت تاریخی شیراز با قرارگیری در مرکز شهر و با مساحتی حدود ۳۶۰ هکتار یکی از مناطق ارزشمند شیراز محسوب می‌شود که موجودیت این منطقه به پیش از اسلام و حتی به قبل از دوره هخامنشیان بازمی‌گردد.
بافت تاریخی شیراز خاستگاه اولیه این شهر
بافت تاریخی شیراز که خاستگاه اولیه این شهر است، در دورانی به عنوان مناسب‌ترین مکان برای سکونت بوده و تا سال ۱۳۲۲ بخش قابل توجهی از جمعیت شهر را در برمی‌گرفته است. معماری این منطقه موجب شده که از تمامی بافت‌های تاریخی در شهرهای کهن کشور متمایز باشد. با این حال برخی معتقد هستند طی چند سال گذشته این بافت باارزش و تاریخی به دلیل وجود برخی از مشکلات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی و عدم رسیدگی به معضلات دچار فرسودگی شده به گونه‌ای که جاذبه و هویت خود را از دست داده است.
هرچند که این منطقه در دورانی قابلیت اسکان و زندگی داشته است اما در شرایط کنونی به دلیل عدم تطابق با زندگی مدرن شهری و همچنین نداشتن دسترسی مناسب به خدمات شهری و بهداشتی، وجود مشکلات اجتماعی، امنیتی و آسیب‌پذیری در برابر حوادث طبیعی و غیرمترقبه دارای مشکلات روبنایی و زیرساختی است. در حقیقت این منطقه افزون بر اینکه از مشکل فرسودگی ابنیه رنج می‌برد، از امکانات شهری نیز محروم است و شبکه تأسیسات شهری آن در حال حاضر کارکردهای خود را از دست داده است.
هشت محله تاریخی شیراز در فهرست بافت فرسوده شهری
بافت تاریخی شیراز از هشت محله تشکیل شده که با گذری بر این محلات و عبور از معابر آنها می‌توان نظاره‌گر بناهایی بود که بخشی از هویت این سرزمین کهن هستند. اگرچه این محلات از نظر فرسودگی، کمبود خدمات شهری و کهنسالی جمعیت با یکدیگر وجه اشتراک دارند اما هرکدام دارای پتانسیل و ویژگی‌های خاص خود هستند.
نقش پُررنگ محله «بالاکفت» در رونق صنایع دستی شیراز
محله «بالاکفت» که از بزرگترین محلات بافت به شمار می‌رود در محدوده مرکزی شهر شیراز قرار گرفته است. خیابان آستانه و لطفعلی خان زند از خیابان‌های شرقی و غربی این منطقه هستند. کاربری مذهبی با کارکرد فراشهری، کاربری تجاری با کارکرد فرامحله‌ای و کاربری مسکونی که بخش عمده‌ای از محله را در بر گرفته از کاربری‌های غالب این منطقه محسوب می‌شوند. اگرچه این محله در گذشته از باغ‌های بسیاری برخوردار بوده ولی امروز جز شمار اندکی از این باغ‌ها به جای نمانده است. این محله در حال حاضر نقش بسزایی در توسعه صنایع دستی دارد به طوری که نزدیک به ۲۰ کارگاه صنایع‌دستی در رشته‌های مختلف در این منطقه مشغول به فعالیت هستند. با این حال محله تاریخی بالاکفت با مشکلات عدیده‌ای رو به رو است و هنوز هم در بسیاری از کوچه‌های این محله شاهد عدم دسترسی ساکنین به امکانات اولیه و خدمات شهری هستیم.
محله «سنگ سیاه» مهمترین گذرگاه شهر شیراز
از دیگر محلات حاشیه‌ای بافت قدیم می‌توان به محله «سنگ سیاه» اشاره کرد که کاربری غالب این محله نیز مسکونی است. محله سنگ سیاه پهنه بزرگی در جنوب غربی بافت تاریخی است که نزدیک به ۸۰ هکتار مساحت دارد و از اصلی‌ترین پهنه‌های ساختاری بافت تاریخی شهر به شمار می‌رود. این محور تاریخی با حدود ۱۸۰ متر طول یکی از مهمترین گذرهای اصلی شهر شیراز از گذشته تا به امروز بوده است. این محله از شمال با خیابان قاآنی شمالی، از جانب با خیابان کارگر و از غرب با بلوار سیبویه، خیابان قاآنی جنوبی و شیر شرقی محدود شده و با بازار میوه و سبزیجات، بازار ماهی فروشی شیراز مجاورت دارد. وجه تسمیه آن به دلیل وجود سنگ سیاه چهار گوشی است که در محوطه آرامگاه سیبویه قرار دارد. راه‌اندازی بازار هنر شیراز در محله سنگ سیاه با هدف ساماندهی وضعیت این منطقه از اقداماتی است که توسط متولیان فرهنگی و مجموعه مدیریت شهری دنبال می‌شود. گذر فرهنگ و هنر با هدف حمایت از هنرمندان و دستیابی به اقتصادی پویا و پایدار در این منطقه پایه‌گذاری شده است. سکونت مشاهیر، علما و تجار با قومیت و مذاهب گوناگون در این منطقه از مهمترین ویژگی‌های محور تاریخی سنگ سیاه محسوب می‌شود. این بافت به دلیل قدیمی بودن بسیار متراکم است و به جز ۴معبر اصلی که پیرامون محله واقع شده‌اند، باقی شبکه‌های معابر عرضی کمتر از شش متر دارند و همین مسئله باعث ایجاد مشکل در رفت و آمد شده است.
محله «سردزک» قلب تپنده بافت تاریخی شهر
محله «سردزک» که در قسمت جنوبی بافت قدیم واقع شده از دیگر محلات قدیمی شیراز است. خیابان حضرتی که از وسط این محله عبور می‌کند یکی از خیابان‌های پیوند دهنده شهر با حرم مطهر شاهچراغ(ع) است و از این رو حجم عبور و مرور در این منطقه بسیار بالاست. محله سردزک که برخی آن را قلب تپنده‌ای در بافت تاریخی فرهنگی شیراز می‌دانند دارای ویژگی‌های جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی قابل توجهی است. در این محله مسجدی به نام قدس با قدمت بسیار زیاد و مربوط به دوره قاجار وجود دارد که این اثر تاریخی با کد ۴۷۲۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این مسجد طی سال‌های گذشته به نماد انتظار و پایگاهی برای منتظران ظهور امام عصر (ع) معرفی شده است. این مسجد نیاز مبرمی به بازسازی و احیا دارد. همچنین این منطقه نیاز مبرمی به بهسازی و ارتقای کیفیت معابر دارد.
محله «لب آب» بخشی از هویت فراموش شده شیراز
محله «لب‌آب» نیز یکی از محله‌های حاشیه‌ای بافت به شمار می‌رود که دارای کوچه‌های قدیمی و باریک است و در جنوب شهر شیراز واقع شده است. محله لب آب به مناسبت اینکه قسمت عمده آب قنات‌های جاری که از ناحیه قصرالدشت وارد شهر می‌شد از میانه آن می‌گذشت به این نام خوانده شد. این محله که از جنوب به خیابان مفتح،بلوار سیبویه و میدان شاه داعی الله و از شرق به خیابان حسینی منتهی می‌شود در گذشته از باغ‌های فراوانی برخوردار بوده است که این باغ‌ها به دلیل ازدیاد جمعیت و بروز خشکسالی به مرور زمان از بین رفته و تبدیل به ساختمان شدند. در حال حاضر کاربری غالب این محله مسکونی است اما به دلیل استقرار واحدهای تجاری در دو سوی این منطقه و به واسطه وجود قبرستانی بزرگ در آن از مکان‌های پر رفت و آمد شیراز محسوب می‌شود. برخورداری از معابری باریک، پیر و فرتوت و محدودیت تردد در کوچه‌ها به ویژه هنگام نیاز به تردد خودروهای امدادی و آتش‌نشانی از مهمترین مشکلات این منطقه به شمار می‌رود. مردم این منطقه نیز از نبود امکانات رفاهی و خدمات شهری گله‌مند هستند. عدم پاکسازی معابر از ضایعات و ترافیک موجود در این منطقه و همچنین عرض کم معابر که باعث می شود خوردهای امداد نتوانند به بخش‌هایی از این بافت خدمات مناسبی ارائه دهند از دیگر مشکلات این محله به شمار می‌رود.
محله «درب مسجد» و ضرورت توسعه گردشگری مذهبی در این منطقه
محله «درب مسجد» که امروزه به درب مسجد مشیر مشهور است از دیگر محله‌های قدیمی شیراز به شمار می‌رود که در پیرامون مسجد جامع نو قرار دارد. قرارگیری مسجد نو در این منطقه، هم افزایش کاربری مذهبی توریستی در این محله را به همراه داشته است. هرچند در گذشته اهمیت سکونتی این محله به دلیل کیفیت و موقعیت اجتماعی ساکنان آن مطرح بوده است اما در حال حاضر همجواری این محله با شاهچراغ (ع) و پیوند شهر با این حرم مطهر بر اهمیت گردشگری مذهبی آن افزوده است. هم‌اکنون مسجد مشیر با پیشینه تاریخی و کاشی‌کاری‌های زیبای آن مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد. به دلیل برخورداری محله درب مسجد از این ظرفیت گردشگری نیاز مبرمی به حل معضلات موجود در این منطقه احساس می‌شود.
محله «درب شازده» با کارکردی فرامنطقه‌ای
محله «درب شازده» نیز که به دلیل وجود آرامگاه شاهزاده منصور در آن بدین نام خوانده می‌شود با وجود برخی تحولات و دستخوردگی‌ها هنوز هم به عنوان یکی از قدیمی‌ترین محلات بافت به شمار می‌رود. این محله در شمال شهر شیراز واقع شده و به دلیل برخورداری از خدمات شهری، کارکرد فرامحله و حتی فراشهری دارد. وجود بازار وکیل در این محدوده موجب ایجاد کاربری تجاری و مسکونی در این منطقه و کارکرد فرامنطقه‌ای این محله شده است. محله درب شازده از شمال به دروازه اصفهان و محله سعدی، از جنوب به محله بالاکفت و بازار مرغ محدود می‌شود و از بناهای شاخصی از جمله مسجد وکیل، حمام وکیل، بازار وکیل، بازار نو، مسجد مولا و کاروانسراهای احمدی بهره می‌برد.
عدم بهره‌گیری یادگار صفویه از خدمات شهری
در قسمت شمال غربی بافت تاریخی شیراز و در محدوده مرکزی شهر هم به محله «میدان شاه» می‌رسیم. نام میدان شاه از یادگارهای دوران صفویه است و می‌توان گفت در این منطقه از دوره صفویه تا قاجاریه، مجموعه‌های حکومتی بسیاری ایجاد شده است. این محله از شمال با خیابان توحید و لطفعلی خان زند، از شرق با خیابان پیروزی، از جنوب با خیابان نهم دی و از غرب با خیابان قاآنی شمالی مجاورت دارد و می‌توان گفت محله میدان شاه به وسیله خیابان لطفعلی خان زند به دو قسمت تقسیم شده است که قسمت شمالی آن به دلیل همجواری با محله درب شازده از خدمات شهری قابل توجهی بهره می‌برد اما قسمت جنوبی آن وضعیت مناسبی از نظر امکانات ندارد.
محله«اسحاق بیگ» نیازمند احیای بناهای تاریخی
محله «اسحاق بیگ» نیز با کاربری غالب مسکونی از دیگر محله‌های قدیمی شیراز است که قسمت شمالی این منطقه به دلیل همجواری با میدان آستانه و دسترسی‌های آسان‌تر در حاشیه بافت وضعیت مناسب تری در مقایسه با قسمت جنوبی دارد. مردم شیراز نام این محله را که از شمال با خیابان لطفعلی خان زند، از شرق با خیابان شیخ روزبهان و از جنوب با خیابان آستانه محدود شده است به نام شیخ جمال الدین ابواسحق اینجو که برای آبادی شیراز تلاش بسیاری داشته نام‌گذاری کرده‌اند. در این محله حمام تاریخی «نظر علیخان» قرار دارد. این حمام که در کوچه عطاالدوله واقع شده است سال‌هاست در وضعیت نامناسبی به سر می‌برد و احتمال ریزش این بنای تاریخی دوره زندیه وجود دارد. همچنین مدرسه خان از دیگر بناهای مهم در این منطقه به شمار می‌رود. زیربنای این محل که به سبک بناهای درون گرا ساخته شده است ۷۶۸۶ مترمربع است که در زمینی به مساحت ۵۰۰۳ مترمربع در دو طبقه بنا گردیده است. عدم رعایت حریم میان این اثر تاریخی با بناهای مدرن، وجود ضایعات و زباله در پیرامون بنای مدرسه و گذرهایی که ویران شده و جای خود را به پارکینگ‌های بی‌روح داده‌اند، از مهمترین مشکلات این محله به شمار می‌رود.
مشکلات بافت تاریخی شیراز
به طور کلی بسیاری از مشکلات موجود در بافت تاریخی شیراز به دلیل عدم انطباق این محلات با نیازهای مدرن امروز است. اغلب مردمی که در این مناطق زندگی می‌کنند از نظر اقتصادی و مالی جز طبقه متوسط به پایین هستند. آنها دلیل سکونت خود را در این مناطق؛ امکان تهیه مسکن با قیمت پایین، نزدیکی این مناطق به مرکز شهر و محل کار، قیمت پایین اجناس و کالاهای مورد نیاز و همجواری با اماکن مذهبی و فرهنگی مطرح می‌کنند و سازگار نبودن وضعیت زندگی و امکانات و تجهیزات این مناطق با زندگی مُدرن امروز، آبگرفتگی معابر، افزایش آسیب‌های اجتماعی و وجود معتادین متجاهر در این محل‌ها، عدم رعایت مسایل بهداشتی در معابر و خیابان‌های این مناطق، استاندارد نبودن ساخت و سازها در برابر مخاطرات و عدم توجه مسئولان برای رسیدگی اساسی به مشکلات این مناطق را از مهمترین معضلات زندگی در بافت تاریخی شیراز می‌دانند.
لزوم گره‌گشایی از مشکلات محله‌های تاریخی
این در حالیست که بافت تاریخی شیراز به دلیل قرارگیری در محدوده مرکزی شهر از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و می‌توان با برطرف کردن کمبودها و ارائه خدمات شهری مورد نیاز ساکنان به حل این معضلات و احیای بافت تاریخی کمک کرد. استقرار کاربری‌هایی از جمله فرهنگسرا، کتابخانه و رونق اماکن گردشگری در خانه‌های باارزش تاریخی درون بافت افزون بر اینکه مانع از مهاجرت ساکنین این محلات به دیگر مناطق شهر می‌شود از تخریب و فرسوده شدن بافت و بناهای تاریخی جلوگیری خواهد کرد. همچنین ایجاد فضای سبز و اماکن ورزشی برای گذران اوقات فراغت افراد ساکن در این مناطق موجبات رفاه عمومی را فراهم خواهد کرد. برنامه‌ریزی صحیح جهت جمع‌آوری و دفن زباله و ساماندهی شبکه‌های آب سطحی و هدایت آب به طریق بهداشتی هم منجر به کاهش مشکلات ساکنان بافت خواهد شد. ساماندهی معتادان متجاهر، بهسازی واحدهای مسکونی با حمایت بخش دولتی و گشایش‌های کالبدی در مسیر رفت و آمد مردم برای کاهش ترافیک و دسترسی آسان شهروندان به خدمات مورد نیاز از دیگر راهکارهایی است که به بهتر شدن وضعیت بافت‌های تاریخی که میراث و یادگار گذشتگان برای آیندگان هستند کمک شایانی خواهد کرد.