به گزارش گروه سیاست خارجی ایرنا، برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام، پس از حدود ۲۰ ماه مذاکرات فشرده میان ایران و کشورهای ۱+۵، در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئن ۲۰۱۵) به دنبال تفاهم هسته‌ای لوزان، در وین اتریش به امضا رسید و در دی ماه همان سال به مرحله اجرا درآمد.
این توافقنامه در شورای امنیت سازمان ملل متحد مورد حمایت قرار گرفت و با صدور قطعنامه ۲۲۳۱، رسما الزام‌آور شد. بر این اساس مقرر شد آمریکا در قبال عمل به تعهدات ایران در «برجام»، تحریم‌های اعمال شده علیه جمهوری اسلامی ایران را لغو کند.
اما به رغم متعهد بودن ایران به تعهدات خود در برجام، آمریکا از پایبندی به این توافقنامه سر باز زد و پس از نقض برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، دونالد ترامپ رئیس جمهور جمهوری‌خواه آمریکا در روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ رسماً از برجام خارج شد و بازگشت تحریم‌ها به صورت گذشته را اعلام کرد.
در پی خروج آمریکا از برجام، سه کشور اروپایی عضو برجام به جای محکوم کردن این دولت برای نقض معاهده بین‌المللی، آن را بی‌تأثیر خوانده و از این اقدام ابراز تاسف کردند.
جمهوری اسلامی ایران یک سال پس از خروج آمریکا از برجام و گفت‌وگو با کشورهای عضو برجام، سرانجام در ۱۸ اردیبهشت ۹۸ رویکرد تازه‌ای اتخاذ کرد و تصمیم گرفت به میزان پایبندی کشورهای باقیمانده در برجام، به این توافقنامه پایبند باشد.
بر همین اساس، شورای عالی امنیت ملی با انتشار بیانیه‌ای خطاب به کشورهای عضو برجام تأکید کرد: جمهوری اسلامی ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، از امروز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.
گام اول؛ توقف فروش ذخایر اورانیوم غنی‌شده و ذخایر آب سنگین
دولت جمهوری اسلامی ایران در اولین گام کاهش تعهدات برجامی خود، در نامه‌ای خطاب به کشورهای عضو برجام اعلام کرد که رعایت داوطلبانه محدودیت‌های قبلی در نگهداری ذخائر اورانیوم غنی شده و ذخائر آب سنگین را متوقف خواهد کرد و به کشورهای مزبور ۶۰ روز زمان داد تا تعهدات خود به ویژه در حوزه های بانکی و نفتی را عملیاتی کنند. در غیر اینصورت ایران مرحله به مرحله اجرای اقدامات داوطلبانه بیشتری را در چارچوب برجام و به استناد بندهای ۲۶ و ۳۶ آن متوقف خواهد کرد.
گام دوم؛ عبور از غنی‌سازی ۳.۶۷
پس از گذشت ۶۰ روز اولین گام کاهشی ایران در عمل به تعهدات خود در برجام، علی ربیعی سخنگوی وقت دولت در ۱۶ تیر ۱۳۹۸ در یک نشست خبری با حضور عباس عراقچی عضو تیم مذاکره‌کننده و بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی، از اجرای گام دوم کاهش تعهدات برجامی ایران خبر داد اعلام کرد: امروز از مرز ۳.۶۷ درصد اورانیوم غنی شده عبور کردیم و مبنای غلظت بر اساس نیاز ما خواهد بود.
گام سوم؛ لغو محدودیت‌های تحقیق و توسعه
گام سوم کاهش تعهدات برجامی ایران نیز پس از گذشت ۲ ماه از گام سوم به اجرا رسید؛ حسن روحانی رئیس جمهور سابق، ۱۳ شهریور ماه ۹۸ در پایان جلسه سران قوا اظهار داشت: در گام سوم سازمان انرژی اتمی موظف است در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است، بلافاصله شروع کند و تمام تعهداتی که در زمینه تحقیق و توسعه در برجام مد نظر بوده را کنار بگذارد و شاهد گسترش در حوزه تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژهای جدید و هر آنچه که برای غنی‌سازی نیاز داریم را سازمان انرژی انجام دهد و شاهد سرعت عمل در این زمینه باشیم.
روحانی در ادامه تصریح کرد: تمام این زمان‌بندی‌هایی که در برجام مورد تعهد ما، برای تحقیق و توسعه بود، از روز جمعه (۱۵ شهریور ماه ۹۸) به طور کامل برداشته می‌شود و هر آنچه که ما از لحاظ فنی و از لحاظ پیشرفت در زمینه تکنولوژی و فناوری هسته‌ای مورد نیاز است، با نظارت آژانس و در چارچوب حرکت صلح‌آمیز انجام خواهیم داد و در عین حال ۲ ماه هم به کشورهای ۱+۴ فرصت می‌دهیم که اگر توانستیم به توافق برسیم، در شرایط توافق ممکن است به تعهدات برجامی برگردیم.
گام چهارم؛ گازدهی در فردو
سه کشور اروپایی پس از گام سوم نیز ۲ ماه فرصت داشتند تا حسن نیست خود را در عمل به تعهدات خود در برجام ثابت کنند؛ اما پس از سپری شدن ۶۰ روز، اروپایی‌ها بی‌عملی خود را ثابت کردند و جمهوری اسلامی ایران چهارمین گام کاهش تعهدات برجامی خود را برداشت.
روحانی در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی در ۱۴ آبان ۱۳۹۸ از آغاز چهارمین گام کاهش تعهدات برجامی ایران خبر داد و گفت: از فردا (۱۵ آبان ۹۸) گام چهارم و جدید برمی‌داریم. گامی که از فردا آغاز می‌کنیم در فردو خواهد بود؛ ما طبق برجام یک‌هزار و ۴۴ سانتریفیوژ در فردو داریم. در برجام قراربود اینها در فردو بچرخند اما گاز به آنها تزریق نشود، ولی گامی که از فردا برمی‌داریم و من امروز به سازمان انرژی اتمی دستور خواهم داد این است که از فردا گازدهی را در فردو آغاز می‌کنیم.
گام پنجم و نهایی؛ کنار گذاشتن محدودیت‌های عملیاتی
حسن روحانی در زمان اعلام چهارمین گام کاهشی ایران، دوباره به کشورهای روپایی ۲ ماه فرصت مذاکره و تجدید نظر در عمل به تعهداتشان را داد اما سه کشور اروپایی مانند ۱۰ ماه گذشته اقدم مثبتی در این خصوص انجام ندادند؛ در نتیجه جمهوری اسلامی ایران گام پنجم و نهایی خود را در زمینه کاهش تعهدات برجامی برداشت و ۱۵ در ماه ۹۸ طی بیانیه‌ای توقف تمام محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام را اعلام کرد.
در بخشی از این بیانیه آمده است: جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار می‌گذارد. بدین ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و من بعد برنامه هسته‌ای ایران، صرفاً بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت. همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کمافی‌السابق ادامه خواهد یافت.
راه‌اندازی کارزار فشار حداکثری علیه ایران
دونالد ترامپ رئیس جمهور پیشین آمریکا یا راه‌اندازی کارزار فشار حداکثری علیه جمهوری اسلامی ایران، تلاش کرد ایران را از انتفاع اقتصادی خود از برجام محروم کند و پس از خروج از برجام حدود ۱۵۰۰ تحریم در راستای کارزار فشار حداکثری بر ایران تحمیل کرد.
جو بایدن رئیس جمهور دموکرات آمریکا با شعار بازگشت به برجام روی کار آمد و در نهایت ۱۷ فروردین ۱۴۰۰ مذاکرات احیای برجام در وین پایتخت اتریش با حضور نمایندگان ایران، اتحادیه اروپا و کشورهای ۱+۴ شامل روسیه، چین، آلمان، فرانسه و انگلیس و حضور غیرمستقیم نمایندگان آمریکا، آغاز شد.
آغاز مذاکرات وین با هدف لغو تحریم‌ها
از فروردین تا خرداد ۱۴۰۰ شش دور مذاکره بدون دست یافتن به توافق بین ایران و طرف‌های مقابل در دولت دوازدهم برگزار شد. این مذاکرات به دلیل نزدیکی به سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری و تغییر دولت در ایران موقتاً متوقف شد تا دولت جدید درباره ادامه یا عدم ادامه مذاکرات تصمیم بگیرد.
در نهایت با تصمیم شورای عالی امنیت ملی، دور جدید و هفتم مذاکرات در دولت سیزدهم در ۸ آبان ۱۴۰۰ برابر با ۲۹ نوامبر۲۰۲۰ در وین با تیم جدید به ریاست علی باقری معاون سیاسی وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی ایران با هدف لغو تحریم‌ها در وین آغاز شد.
آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی روز جمعه پس از راهپیمایی یوم الله ۲۲ بهمن در سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز عبادی - سیاسی جمعه، سیاست دولت سیزدهم در روابط خارجی را سیاست متوازن عنوان کرد و گفت: روابط ما در سیاست خارجی توازن است. نگاه به غرب، کشور را نامتوازن کرده بود و باید به همه کشورها وظرفیت‌ها در دنیا به ویژه همسایگان نگاه داشته باشیم اما امیدمان به خدا و مردم عزیز خوزستان، خراسان و آذربایجان است؛ امیدمان به شرق، غرب، شمال و جنوب کشور است و هرگز امید به وین و نیویورک نداریم.
بر اساس این گزارش، مذاکرات روزهای حساسی را با برگزاری جلسات و مذاکرات فشرده پشت سر گذاشت و مذاکره‌کنندگان کشورمان با رایزنی‌های دیپلماتیک فشرده، به دنبال دستیابی به یک توافق خوب که تأمین‌کننده همه منافع ملت ایران بودند.
دو دور مذاکره طولانی بین ایران، اتحادیه اروپا و کشورهای باقیمانده در برجام انجام شد و در این میان اتحادیه اروپا به عنوان هماهنگ‌کننده برجام، پیام‌ها و مطالبات را بین ایران و آمریکا رد و بدل می‌کرد و همچنان به این کار ادامه می‌دهد.
جمهوری اسلامی ایران با موضع روشن و شفاف خود به عنوان عضو متعهد به برجام برای تحریم‌های غیرقانونی و یکجانبه آمریکا علیه ایران و انتفاع اقتصادی ملت از برجام تلاش می‌کند و آمریکا به عنوان عضو خارج شده از برجام باید تصمیم سیاسی خود را بگیرد تا بتواند به جمع اعضای برجام بازگردد.
اما طرف آمریکایی به جای اینکه با نشان دادن اراده جدی و گرفتن تصمیم سیاسی تلاش کند که مذاکرات ۱۱ ماهه را به نتیجه برساند، همواره تلاش می‌کند تا با بازی رسانه‌ای، مذاکرات را با چالش و کندی مواجه کند. با این حال اختلافات کوچک اما مهمی میان ایران و آمریکا باقیمانده است که حل و فصل آنها نیازمند تصمیم سیاسی واشنگتن است. توافق نهایی هنوز حاصل نشده و زمان قطعی برای آن وجود ندارد.
این در حالی است که در دکترین جمهوری اسلامی ایران مذاکرات و لغو تحریم‌ها در اولویت قرار ندارند؛ بلکه بر اساس فرمایش مقام معظم رهبری، دکترین جمهوری اسلامی ایران بر پایه خنثی‌سازی اثر تحریم‌ها با اتکا به توان داخلی است.