هر ساله با رسیدن فصل بهار و اردیبهشت ماه شور و شوقی عجیب در بین ترکمنان خراسان شمالی برای بزرگداشت شاعری گرانقدر که فردوسی ترکمنها لقب گرفته، ایجاد می شود به گونه ای هزاران نفر در این خطه همزمان با سالروز این شاعر نامی راهی آرامگاهش در نقطه ای دورافتاده در حوالی مرز ترکمنستان می شوند تا هم فاتحه ای را نثار روحش کنند و هم اشعار عارفانه اش را که با نوای ترکمن گره خورده است، زمزمه کنند.
فارغ از این امر، هر ساله نیز در آخرین جمعه اردیبهشت ماه، همه گروه های مردم نهاد، فرهنگی و غیر فرهنگی و پیر و جوان دست به کار می شوند تا با برپایی رویدادی یاد و خاطره این شاعر را گرامی دارند زیراکه امروزه این عارف نامی بخش جدایی ناپذیری از زندگی این قوم شده است و سروده‌های این شاعر پرآوزاه در میان توده اهالی ترکمن به عنوان ضرب المثل و سخنان نغز جاری و ساری گشته و همواره بخشی های ترکمن در اجراهای خود از اشعار وی بهره می برند.
اشعاری که به اعتقاد بسیاری از فعالان فرهنگی ترکمن از دل دردمند این فردوسی ترکمن برآمده و بر دل ترکمن ها عجیب نشسته است به گونه ای که همچنان ترکمنان خراسان شمالی آن را سینه‌به‌سینه حفظ کرده اند و همواره در گوش دختران و پسران خود نجوا می کنند.
مختومقلی شناسانامه دوم ترکمن ها
کارشناس و پژوهشگر ترکمن در گفت و گو با ایرنا می گوید: همان گونه که فردوسی برای فارس زبان ها، گوته بر آلمانی ها، دانته برای ایتالیایی ها و امروالقیس برای عرب نوعی شناسنانه دوم است، مختومقلی نیز شناسنامه دوم ترکمن ها است زیرا که این شاعر پرآوازه با شاهکار ادبی اش ضامن حفظ زبان، هویت و فرهنگ ترکمن شده است.
ناصر رهنما با بیان اینکه جلوگیری از تغییر زبان ترکمنی، بزرگترین خدمت مختومقلی است، می گوید: این شاعر پرآوازه سرودن اشعار به زبان ترکمنی را زمانی شروع کرد که پیش از آن عمده شعرای ترکمن اشعار خود را به زبان جغتایی، که زبان فرهنگی غالب آن دوره در آسیای مرکزی بود، می‌سرودند و این امر باعث شد تا فهم مردم از اشعار وی ارتقا یافته و زبان مشترکی با مردم معاصر خود بیابد.
وی افزود: همچنین در برهه ای از زمان برخی از زبان ها با زبان ترکمنی ترکیب شده بود، اما اشعار این شاعر که همگی به زبان ترکمنی اصیل است، در بین مردم نقل و موجب زنده نگه‌داشته شدن این زبان شده است.
رهنما با اشاره به محبوبیت عجیب مختومقلی در بین ترکمن ها، می گوید: این شاعر پرآوزاه زبان گویای مردم ترکمن است به گونه ای که احساسات، اعتقادات، طبیعت، آداب و رسوم و باورهای مردم ترکمن را در سروده هایش به زبانی ساده گفته است.
این پژوهشگر ترکمن می افزاید: در واقع مختومقلی حرف دل مردم ترکمن را در سروده هایش بیان می کند تا جایی که این اشعار امروزه اغلب در بین مردم بصورت ضرب المثل بکار رفته می شود و سینه به سینه حفظ شده است.
اشعار مختومقلی بر دل هر انسانی می نشیند
یکی از فعال فرهنگی ترکمن نیز در گفت و گو با ایرنا می گوید: در زمانی که اشعار و کتاب ها به فارسی و عربی نوشته می شدند، او هویت تازه ای به زبان مادری خود داد و به قول یکی از ادیبان زبان ترکمنی را تا حد زبان ادبیات و هنر ارتقا داد.
نورمحمد مرادی می افزاید: مختومقلی در اشعار خود به مسایل اجتماعی و سیاسی می پرداخت و از مردم، سرزمین، عشق و آزادی می سرود. هر چند با زبان تندش به ظلم می تاخت اما قوم خویش و طبیعت ترکمن صحرا را همواره می ستود.
وی ادامه داد: فارغ از همه این ها، مفاهیمی چون انسان دوستی، عدالت محوری، ظلم ستیزی و دیگر خصوصیات نیکوی بشریت را به زیبایی و هنرمندی در اشعارش آورده است و همین امر موجب دلنشینی و ماندگاری اشعارش در نزد هر انسان آزاده‌ای می شود و آثارش در نزد سایر اقوام و ملت‌ها نیز تحسین شده است.
مرادی با بیان اینکه در خانه هر ترکمن آگاه و فرهنگ دوست، نسخه ای از دیوان مختومقلی موجود است، می گوید: همانگونه که در هر خانه فرد ایرانی نسخه ای از دیوان شعرای نامی فارس زبان وجود دارد در هر خانه ترکمن خراسان شمالی نیز یک نسخه از دیوان مختومقلی به چشم می خورد، زیرا که آنها براین باروند که دیوان اشعار مختوم قلی حکم دیوان حافظ و یا شاهنامه فردوسی را برای ترکمنها دارد.
وی با اشاره به برپایی مراسم بزرگداشت مختومقلی در روز جمعه هفته جاری، می گوید: مردم ترکمن خراسان شمالی به دلیل علاقه فراوانی که به این شاعر نامی دارند، هرساله آیینی را برای گرامیداشت آن برگزار می کنند تا به سبک و سیاق خود قدردان خدمات فرهنگی این شاعر پرآوازه باشند.
مرادی می افزاید: این آیین بعد از دوسال وقفه کرونایی با همکاری تمامی گروه های مردمی و با مجوز اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی برگزار می شود.
وی یادآور شد: همچنین هر ساله همزمان با سالروز ولادت مختومقلی بسیاری از ترکمنان خراسان شمالی با حضور در آرامگاه این عارف نامی و نثار فاتحه ای یاد و خاطرش را گرامی می دارند.
همدردی با مردم مهمترین دغدغه مختومقلی
یکی دیگر از فعالان فرهنگی ترکمن در گفت و گو با ایرنا می گوید: مختومقلی شاعری است که رسالتش را در ارتقا آگاهی های مردم، اتحاد ملت خویش و مبارزه با ستمگران می دانسته و هموراه همدلی و همدردی مردم مهم ترین دغدغه ی او بوده است و همین امر دلیل مانایی سروده هایش در قالب ضرب المثل و سخنان در بین ترکمنان است.
صاحب جمال رحیمی می افزاید: در واقع مختومقلی برای مردم شعر سروده است و مردم در اشعار او وجدان خود را می یابند.
وی با بیان اینکه نشر آثار و اشعار مختومقلی از روشهایی است که می تواند اندیشه های پدر شعر ترکمن را به درستی به نسل های مختلف جامعه معرفی کند، می گوید: ارزش هر فرهنگی به مولفه های ارزشی است که در اشعار شاعران بزرگ موج می زند به گونه ای که برای اعتلای جامعه بهره گیری از آن ارزش ها و مولفه های دینی و فرهنگی ضروری است.
رحیمی با با ابراز نگرانی از اینکه نسل جدید ما تنها مختومقلی را به اسم می‌شناسد، می افزاید: بسیاری از مشکلات کنونی جامعه ما فاصله گرفتن از ارزش های دینی و فرهنگی است در حالی که با استخراج و نشر این مولفه ها از میان اشعار مختومقلی فراغی و توسعه و ترویج آنها در جامعه بسیاری از مشکلات را می توان حل کرد.
وی می گوید: در این میان همه فعالان فرهنگی ، انجمن ها و سازمان های مردم نهاد وظیفه دارند تا ارزش های دینی و فرهنگی که در اشعار مختومقلی موج می زند را تا به زبانی ساده در میان جامعه به ویژه جوانان نشر دهند.
حدود ۱۰ درصد از جمعیت ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی ترکمن های سنی مذهب هستند که در شهرستان های راز و جرگلان، بجنورد و مانه و سملقان سکونت دارند.
مختومقلی فراغی شاعر و عارف ترکمن در سال ۱۷۳۳ میلادی برابر با سال ۱۱۱۲ شمسی در روستای حاجی قوشان از توابع بخش مرکزی گنبدکاووس متولد شد و پس از ۵۷ سال زندگی در کنار چشمه عباساری در دامنه رشته کوه سونگی داغی بین ایران و ترکمنستان درگذشت و پیکرش به روستای آق توقای در ۴۰ کیلومتری غرب مراوه‌تپه در منتهی الیه شرق استان گلستان منتقل و در جوار آرامگاه پدرش دولت محمد آزادی به خاک سپرده شد.
اشعار این شاعر بزرگ ترکمن که در بین دیگر اقوام ایران زمین و دیگر ملل جهان نیز بلند آوازه شده، دارای مضامین اجتماعی، سیاسی، دینی و عرفانی است و دیوان شعر او نیز تاکنون به چند زبان دنیا از جمله انگلیسی، روسی و فارسی ترجمه و چاپ شده است.